zhǒng sāng zhè dì sì shí wǔ yǎng cán fù zhǒng yú bái yáng dì sì shí liù zhǒng táng dì sì shí qī zhǒng gǔ chǔ dì sì shí bā zhǒng yī qī dì sì shí jiǔ zhǒng huái liǔ qiū zǐ wú zhà dì wǔ shí zhǒng zhú dì wǔ shí yī zhǒng hóng lán huā jí èr zhī zi dì wǔ shí èr yàn zhī xiāng zé miàn zhī shǒu yào zǐ fěn bái fěn fù zhǒng lán dì wǔ shí sān zhǒng zǐ cǎo dì wǔ shí sì fá mù dì wǔ shí wǔ zhǒng dì huáng fǎ fù chū sān
種桑、柘第四十五養蠶附種榆、白楊第四十六種棠第四十七種穀楮第四十八種(一)漆第四十九種槐、柳、楸、梓、梧、柞第五十種竹第五十一種紅藍花及(二)梔子第五十二燕支、香澤、面脂、手藥、紫粉、白粉附種藍第五十三種紫草第五十四伐木第五十五種地黃法附出(三)
yī juàn nèi piān tí wú cǐ zhǒng zì, piān zhōng yě méi yǒu tí dào zhǒng qī, zhǒng zì bù yīng yǒu, dàn yào shù jì zhuān jì zāi péi gè fǎ, yīng yǒu zhǒng qī fǎ. zhè shì yī gè máo dùn, zī gū réng qí jiù.
(一)卷內篇題無此「種」字,篇中也沒有提到種漆,「種」字不應有,但《要術》既專記栽培各法,應有種漆法。這是一個矛盾,茲姑仍其舊。
èr juǎn nèi piān tí wú jí zì, nèi róng yě méi yǒu tí dào zhī zi, zhè yě shì yī gè máo dùn, gū réng qí jiù.
(二)卷內篇題無「及」字,內容也沒有提到「梔子」,這也是一個矛盾,姑仍其舊。
sān chū, yuán wú, juǎn nèi piān tí yǒu, jù bǔ.
(三)「出」,原無,卷內篇題有,據補。
zhǒng sāng zhè yī dì sì shí wǔ yǎng cán fù yī
種桑、柘「一」第四十五養蠶附(一)
ěr yǎ yuē èr: sāng, biàn yǒu rèn èr, zhī. zhù yún: biàn, bàn yě. nǚ sāng, yí sāng. zhù yuē: jīn sú hū sāng shù xiǎo ér tiáo zhǎng zhě wèi nǚ sāng shù yě. sān sāng, shān sāng. zhù yún: shì sāng, cái zhōng wèi gōng jí chē yuán.
《爾雅》曰(二):「桑,辨有葚「二」,梔。」注云:「辨,半也。」「女桑,桋桑。」注曰:「今俗呼桑樹小而條長者為女桑樹也。」「(三)桑,山桑。」注云:「似桑,材中為弓及車轅。」
sōu shén jì yuē sì: tài gǔ shí, yǒu rén yuǎn zhēng. jiā yǒu yī nǚ, bìng mǎ yī pǐ. nǚ sī fù, nǎi xì mǎ yún: néng wèi wǒ yíng fù, wú jiāng jià yú rǔ. mǎ jué jiāng ér qù, zhì fù suǒ. fù yí jiā zhōng yǒu gù, chéng zhī ér hái. mǎ hòu jiàn nǚ, zhé nù ér fèn jī. fù guài zhī, mì wèn nǚ. nǚ jù yǐ gào fù. fù shè mǎ, shā, shài pí yú tíng. nǚ zhì pí suǒ, yǐ zú cù zhī yuē: ěr mǎ, ér yù rén wèi fù, zì qǔ tú bō, rú hé? yán wèi jìng, pí jué rán qǐ, juǎn nǚ ér xíng. hòu yú dà shù zhī jiān, dé nǚ jí pí, jǐn huà wèi cán, xù yú shù shàng. shì wèi cán wèi nǚ ér, gǔ zhī yí yán yě. yīn míng qí shù wèi sāng, sāng yán sàng yě.
《搜神記》曰(四):「太古時,有人遠征。家有一女,並馬一匹。女思父,乃戲馬云:「能為我迎父,吾將嫁於汝。」馬絕韁而去,至父所。父疑家中有故,乘之而還。馬後見女,輒怒而奮擊。父怪之,密問女。女具以告父。父射馬,殺,曬皮於庭。女至皮所,以足蹙之曰:「爾馬,而欲人為婦,自取屠剝,如何?」言未竟,皮蹶然起,卷女而行。後於大樹枝間,得女及皮,盡化為蠶,續於樹上。世謂蠶為「女兒」,古之遺言也。因名其樹為桑,桑言喪也。」
jīn shì yǒu jīng sāng dì sāng wǔ zhī míng.
今世有荊桑、地桑(五)之名。
sāng shèn shú shí, shōu hēi lǔ shèn sān, huáng lǔ sāng, bù nài jiǔ. yàn yuē: lǔ sāng bǎi, fēng mián liù bó. yán qí sāng hǎo, gōng shěng yòng duō. jí rì yǐ shuǐ táo qǔ zi, shài zào, réng qí zhǒng. zhì qí xià shuǐ, yī rú kuí fǎ. cháng hāo lìng jìng.
桑椹熟時,收黑魯椹「三」,黃魯桑,不耐久。諺曰:「魯桑百,豐綿(六)帛。」言其桑好,功省用多。即日以水淘取子,曬燥,仍畦種。治畦下水,一如葵法。常薅令淨。
míng nián zhēng yuè, yí ér zāi zhī. zhòng chūn jì chūn yì dé. lǜ wǔ chǐ yī gēn. wèi yòng gēng gù. fán zāi sāng bù dé zhě, wú tā gù, zhèng wèi lí bō ěr. shì yǐ xū jì, bù yòng xī xī tōng gēng lí zhě, bì nán shèn, lǜ duō sǐ yǐ qiě jì zé zhǎng jí. dà dū zhǒng shèn, zhǎng chí, bù rú yā zhī zhī sù qī. wú zāi zhě, nǎi zhǒng shèn yě. qí xià cháng zhǔ jué zhǒng lù dòu xiǎo dòu. èr dòu liáng měi, rùn zé yì sāng. zāi hòu èr nián, shèn wù cǎi mù sì. xiǎo cǎi zhě, zhǎng bèi chí. dà rú bì xǔ, zhēng yuè zhōng yí zhī, yì bù xū kūn. lǜ shí bù yī shù, yīn xiāng jiē zhě, zé fáng hé dòu wǔ. xíng yù xiǎo jǐ jiǎo liù, bù yòng zhèng xiāng dāng. xiāng dāng zhě zé fáng lí.
明年正月,移而栽之。仲春、季春亦得。率五尺一根。未用耕故。凡栽桑不得者,無他故,正為犁撥耳。是以須穊,不用稀;稀通耕犁者,必難慎,率多死矣;且穊則長疾。大都種椹,長遲,不如壓枝之速(七)。無栽者,乃種椹也。其下常斸掘種菉豆、小豆。二豆良美,潤澤益桑。栽後二年,慎勿採、沐「四」。小採者,長倍遲。大如臂許,正月中移之,亦不須髡。率十步一樹,陰相接者,則妨禾豆「五」。行欲小掎角「六」,不用正相當。相當者則妨犁。
xū qǔ zāi zhě, zhēng yuè èr yuè zhōng, yǐ gōu yì qī yā xià zhī, lìng zhe dì, tiáo yè shēng gāo shù cùn, réng yǐ zào tǔ yōng zhī. tǔ shī zé làn. míng nián zhēng yuè zhōng, jié qǔ ér zhǒng zhī. zhù zhái shàng jí yuán pàn zhě, gù yí jí dìng bā qí tián zhōng zhǒng zhě, yì rú zhǒng shèn fǎ, xiān jì zhǒng èr sān nián, rán hòu gēng yí zhī.
須取栽者,正月二月中,以鉤弋「七」壓下枝,令著地,條葉生高數寸,仍以燥土壅之。土濕則爛。明年正月中,截取而種之。住宅上及園畔者,固宜即定「八」;其田中種者,亦如種椹法,先穊種二三年,然後更移之。
fán gēng sāng tián, bù yòng jìn shù. shāng sāng pò lí, suǒ wèi liǎng shī. qí lí bù zhe chù, zhǔ dì bā lìng qǐ, zhuó qù fú gēn, yǐ cán shǐ fèn zhī. qù fú gēn, bù fáng lóu lí, lìng shù féi mào yě jiǔ. yòu fǎ shí: suì cháng shí yī rào shù yī bù sàn wú jīng zi, shōu huò zhī hòu, fàng zhū dàn zhī jiǔ, qí dì róu ruǎn, yǒu shèng gēng zhě. zhǒng hé dòu, yù de bī shù. bù shī dì lì, tián yòu diào shú. rào shù sàn wú jīng zhě, bù láo bī yě.
凡耕桑田,不用近樹。傷桑、破犁,所謂兩失。其犁不著處,斸地(八)令起,斫去浮根,以蠶矢糞之。去浮根,不妨耬犁,令樹肥茂也(九)。又法(十):歲常(十一)繞樹一步散蕪菁子,收穫之後,放豬啖之「九」,其地柔軟,有勝耕者。種禾豆,欲得逼樹。不失地利,田又調熟。繞樹散蕪菁者,不勞逼也。
sāng, shí èr yuè wèi shàng shí, zhēng yuè cì zhī, èr yuè wèi xià. bái zhī chū zé sǔn yè. dà shuài sāng duō zhě yí kǔ zhuó yī, sāng shǎo zhě yí shěng. qiū zhuó yù kǔ, ér bì rì zhōng chù rè shù jiāo shí èr kū, kǔ zhuó shí sān chūn tiáo mào. dōng chūn shěng, jìng rì dé zuò.
●桑,十二月為上時,正月次之,二月為下。白汁出則損葉。大率桑多者宜苦斫「一0」,桑少者宜省●。秋斫欲苦,而避日中;觸熱樹焦(十二)枯,苦斫(十三)春條茂。冬春省●,竟日得作。
chūn cǎi zhě, bì xū zhǎng tī shí sì gāo jī, shù rén yī shù, hái tiáo fù zhī, wù lìng jìng jǐn yào yù dàn mù, ér bì rè shí. tī bù zhǎng, gāo zhī zhé rén bù duō, shàng xià láo tiáo bù hái, zhī réng qū cǎi bù jìng, jiū jiǎo duō dàn mù cǎi, lìng rùn zé bù bì rè, tiáo yè gān. qiū cǎi yù shěng, cái shí wǔ qù fáng zhě. qiū duō cǎi zé sǔn tiáo.
春採者,必須長梯(十四)高機,數人一樹,還條復枝,務令淨盡;要欲旦、暮,而避熱時。梯不長,高枝折;人不多,上下勞;條不還,枝仍曲;採不淨,鳩腳多;旦暮採,令潤澤;不避熱,條葉乾。秋採欲省,裁(十五)去妨者。秋多採則損條。
shèn shú shí, duō shōu, pù gān zhī, xiōng nián sù shǎo, kě yǐ dāng shí. wèi lüè yuē shí liù: yáng pèi wèi xīn zhèng zhǎng. xìng píng yī yī mò shí qī, rén duō jī qióng, pèi kè mín yì chù gān shèn shí bā yī èr, shōu dòu, yuè yī sān qí yǒu yú, yǐ bǔ bù zú, jī jù shí jiǔ dé qiān yú hú. huì tài zǔ xī yíng èr shí tiān zǐ, suǒ jiāng qiān rén, jiē wú liáng. pèi yè jiàn, nǎi jìn gān shèn. tài zǔ shén xǐ èr yī. jí tài zǔ fǔ zhèng, chāo wèi yè lìng, cì qí shēng kǒu yī sì shí rén, juàn bǎi pǐ, jì yù lì zhī, qiě yǐ bào gān shèn yě. jīn zì hé yǐ běi, dà jiā shōu bǎi shí, shǎo zhě shàng shù shí hú. gù dù gé yī wǔ luàn hòu, jī jǐn jiàn zhēn, wéi yǎng yǐ quán qū mìng, shù zhōu zhī nèi, mín sǐ ér shēng zhě, gān shèn zhī lì yě.
椹熟時,多收,曝乾之,凶年粟少,可以當食。《魏略》曰(十六):「楊沛為新鄭長。興平「一一」末(十七),人多飢窮,沛課民益畜乾椹(十八)「一二」,收豆,閱「一三」其有餘,以補不足,積聚(十九)得千餘斛。會太祖西迎(二十)天子,所將千人,皆無糧。沛謁見,乃進乾椹。太祖甚喜(二一)。及太祖輔政,超為鄴令,賜其生口「一四」十人,絹百匹,既欲厲之,且以報乾椹也。」今自河以北,大家收百石,少者尚數十斛。故杜葛「一五」亂後,飢饉荐臻,唯仰以全軀命,數州之內,民死而生者,乾椹之力也。
zhǒng zhè fǎ: gēng dì lìng shú, lóu jiǎng zuò lǒng. zhè zi shú shí, duō shōu, yǐ shuǐ táo tài lìng jìng, pù gān. sàn qì, láo zhī. cǎo shēng bá què, wù lìng huāng méi.
種柘法:耕地令熟,耬耩作壟。柘子熟時,多收,以水淘汰令淨,曝乾。散訖,勞之。草生拔卻,勿令荒沒。
sān nián, jiān yī liù zhǔ qù, kān wèi hún xīn yī qī fú lǎo zhàng èr èr. yī gēn sān wén. shí nián, zhōng sì pò wèi zhàng, yī gēn zhí èr shí wén. rèn wèi mǎ biān hú chuáng yī bā. mǎ biān yī méi zhí shí wén, hú chuáng yī jù zhí bǎi wén. shí wǔ nián, rèn wèi gōng cái, yī zhāng sān bǎi. yì kān zuò lǚ. yī liǎng yī jiǔ liù shí. cái jié suì mù, zhōng zuò zhuī dāo bǎ èr. yīn bà. yī gè zhí sān wén. èr shí nián, hǎo zuò dú chē cái. yī chéng zhí wàn qián.
三年,間「一六」斸去,堪為渾心「一七」扶老杖(二二)。一根三文。十年,中四破為杖,一根直二十文。任為馬鞭、胡床「一八」。馬鞭一枚直十文,胡床一具直百文。十五年,任為弓材,一張三百。亦堪作履。一兩「一九」六十。裁截碎木,中作錐、刀靶「二0」。音霸。一箇直三文。二十年,好作犢車材。一乘直萬錢。
yù zuò ān qiáo èr yī zhě, shēng zhī zhǎng sān chǐ xǔ, yǐ shéng xì páng zhī, mù jué dīng zhe dì zhōng, lìng qū rú qiáo. shí nián zhī hòu, biàn shì hún chéng zhè qiáo. yī jù zhí juàn yī pǐ.
欲作鞍橋「二一」者,生枝長三尺許,以繩繫旁枝,木橛釘著地中,令曲如橋。十年之後,便是渾成柘橋。一具直絹一匹。
yù zuò kuài gōng cái zhě, yí yú shān shí zhī jiān běi yīn zhōng zhǒng zhī.
欲作快弓材者,宜於山石之間北陰中種之。
qí gāo yuán shān tián, tǔ hòu shuǐ shēn zhī chù, duō jué shēn kēng, yú kēng zhōng zhǒng sāng zhè zhě, suí kēng shēn qiǎn, huò yī zhàng zhàng wǔ, zhí shàng chū kēng, nǎi fú shū sì sàn. cǐ shù tiáo zhí, yì yú cháng cái. shí nián zhī hòu, wú suǒ bù rèn. yī shù zhí juàn shí pǐ.
其高原山田,土厚水深之處,多掘深坑,於坑中種桑柘者,隨坑深淺,或一丈、丈五,直上出坑,乃扶疏四散。此樹條直,異於常材。十年之後,無所不任。一樹直絹十匹。
zhè yè sì cán, sī hǎo. zuò qín sè děng xián, qīng míng xiǎng chè, shèng yú fán sī yuǎn yǐ.
柘葉飼蠶,絲好。作琴瑟等絃,清鳴響徹,勝於凡絲遠矣。
lǐ jì yuè lìng yuē èr sān: jì chūn wú fá sāng zhè. zhèng xuán zhù yuē: ài yǎng cán shí yě. jù qū zhí jǔ kuāng. zhù yuē: jiē èr sì yǎng cán zhī qì. qū, bó yě. zhí, chuí yě. hòu fēi zhāi jiè, qīn shuài èr wǔ gōng sāng, yǐ quàn cán shì, wú wèi sàn duò èr liù.
《禮記‧月令》曰(二三):「季春……無伐桑柘。鄭玄注曰:「愛養蠶食也。」……具曲、植、筥、筐。注曰:「皆(二四)養蠶之器。曲,箔也。植,槌也。」后妃齋戒,親帥(二五)躬桑,……以勸蠶事,……無為散惰(二六)。」
zhōu lǐ yuē èr qī: mǎ zhì, jìn yuán cán zhě. zhù yuē: zhì, píng yě, zhǔ mǎi mǎ píng qí dà xiǎo zhī jià zhí zhě. yuán, zài yě. tiān wén, chén wèi mǎ cán shū, cán wèi lóng jīng, yuè zhí dà huǒ zé yù qí cán zhǒng: shì cán yǔ mǎ tóng qì èr èr. wù mò néng liǎng dà, gù jìn zài cán zhě, wèi shāng mǎ yǔ?
《周禮》曰(二七):「馬質,……禁原蠶者。」注曰:「質,平也,主買馬平其大小之價直者。」「原,再也。天文,辰為馬;蠶書,蠶為龍精,月直「大火」則浴其蠶種:是蠶與馬同氣「二二」。物莫能兩大,故禁再蠶者,為傷馬與?」
mèng zǐ yuē èr bā: wǔ mǔ zhī zhái, shù zhī yǐ sāng, wǔ shí zhě kě yǐ yī bó yǐ.
《孟子》曰(二八):「五畝之宅,樹之以桑,五十者可以衣帛矣。」
shàng shū dà chuán yuē èr jiǔ: tiān zǐ zhū hóu, bì yǒu gōng sāng cán shì, jiù chuān ér wèi zhī. dà xīn zhī cháo èr sān, fū rén yù zhǒng yú chuān.
《尚書大傳》曰(二九):「天子諸侯,必有公桑、蠶室,就川而為之。大昕之朝「二三」,夫人浴種於川。」
chūn qiū kǎo yì yóu yuē: cán, yáng wù, dà è shuǐ, gù cán shí ér bù yǐn. yáng lì yú sān chūn, gù cán sān biàn ér hòu xiāo sǐ yú qī, sān qī èr shí yī, gù èr shí yī rì ér jiǎn.
《春秋考異郵》曰:「蠶,陽物,大惡水,故蠶食而不飲。陽立於三春,故蠶三變而後消;死於七,三七二十一,故二十一日而繭。」
huái nán zǐ yuē sān shí: yuán cán yī suì zài dēng, fēi bù lì yě, rán wáng zhě fǎ jìn zhī, wèi qí cán sāng yě.
《淮南子》曰(三十):「原蠶一歲再登,非不利也,然王者法禁之,為其殘桑也。」
fàn shèng zhī shū yuē: zhǒng sāng fǎ: wǔ yuè qǔ shèn zhe shuǐ zhōng, jí yǐ shǒu kuì zhī, yǐ shuǐ guàn xǐ, qǔ zi yīn gān. zhì féi tián shí mǔ, huāng tián jiǔ bù gēng zhě yóu shàn, hǎo gēng zhì zhī. měi mǔ yǐ shǔ shèn zi gè sān shēng hé zhǒng zhī. shǔ sāng dāng jù shēng, chú zhī, sāng lìng xī shū diào shì. shǔ shú, huò zhī. sāng shēng zhèng yǔ shǔ gāo píng, yīn yǐ lì lián mó dì yì zhī, pù lìng zào hòu yǒu fēng diào, fàng huǒ shāo zhī, cháng nì fēng qǐ huǒ. sāng zhì chūn shēng. yī mǔ shí sān bó cán.
《氾勝之書》曰:「種桑法:五月取椹著水中,即以手潰之,以水灌洗,取子陰乾。治肥田十畝,荒田久不耕者尤善,好耕治之。每畝以黍、椹子各三升合種之。黍、桑當俱生,鋤之,桑令稀疏調適。黍熟,穫之。桑生正與黍高平,因以利鎌摩地刈之,曝令燥;後有風調,放火燒之,常逆風起火。桑至春生。一畝食三箔蠶。」
yú yì qī jiān yuē sān yī: rì nán cán bā shú, jiǎn ruǎn ér báo. shèn cǎi shǎo duō.
俞益期《牋》曰(三一):「日南蠶八熟,繭軟而薄。椹採少多。」
yǒng jiā jì yuē: sān èr: yǒng jiā yǒu bā bèi cán: yuán zhēn cán sān yuè jī. zhè cán sì yuè chū jī. yuán cán sì yuè chū jī sān sān. ài zhēn wǔ yuè jī. ài cán liù yuè mò jī. hán zhēn qī yuè mò jī. sì chū cán jiǔ yuè chū jī. hán cán. shí yuè jī. fán cán zài shú zhě, qián bèi jiē wèi zhī zhēn. yǎng zhēn zhě, shǎo yǎng zhī.
《永嘉記》曰:(三二):「永嘉有八輩蠶:蚖珍蠶、「三月績。」柘蠶、「四月初績。」蚖蠶、「四月初績(三三)。」愛珍、「五月績。」愛蠶、「六月末績。」寒珍、「七月末績。」四出蠶、「九月初績。」寒蠶。「十月績。」凡蠶再熟者,前輩皆謂之「珍」。養珍者,少養之。
ài cán zhě, gù yuán cán sān sì zhǒng yě. yuán zhēn sān yuè jì jī, chū é qǔ luǎn, qī bā rì biàn pōu luǎn cán shēng, duō yǎng zhī, shì wèi yuán cán. yù zuò ài zhě, qǔ yuán zhēn zhī luǎn, cáng nèi yīng zhōng, suí qì dà xiǎo, yì kě shí zhǐ sān wǔ, gài fù qì kǒu, ān xíng kǔ gēng fǎn quán èr sì lěng shuǐ zhōng, shǐ lěng qì zhé qí chū shì. dé sān qī rì, rán hòu pōu shēng, yǎng zhī, wèi wèi ài zhēn, yì hū ài zi. jī chéng jiǎn, chū é shēng luǎn, luǎn qī rì, yòu pōu chéng cán, duō yǎng zhī, cǐ zé ài cán yě.
「愛蠶者,故蚖蠶(三四)種也。蚖珍三月既績,出蛾取卵,七八日便剖卵蠶生,多養之,是為蚖蠶。欲作「愛」者,取蚖珍之卵,藏內甖中,隨器大小,亦可十紙(三五),蓋覆器口,安硎苦耕反泉「二四」、冷水中,使冷氣折其出勢。得三七日,然後剖生,養之,謂為「愛珍」,亦呼「愛子」。績成繭,出蛾生卵,卵七日,又剖成蠶,多養之,此則「愛蠶」也。
cáng luǎn shí, wù lìng jiàn rén. yīng yòng èr qī chì dòu, ān qì dǐ, èr wǔ yuè sāng chái èr qī méi, yǐ má sān liù luǎn zhǐ, dāng lìng shuǐ gāo xià, yǔ zhòng luǎn xiāng qí èr liù. ruò wài shuǐ gāo, zé luǎn sǐ bù fù chū ruò wài shuǐ xià, luǎn zé lěng qì shǎo, bù néng zhé qí chū shì. bù néng zhé qí chū shì, zé bù dé sān qī rì bù dé sān qī rì, suī chū bù chéng èr qī yě. bù chéng zhě, wèi tú jī chéng jiǎn chū é shēng luǎn, qī rì bù fù pōu shēng, zhì míng nián fāng shēng ěr. yù de yīn sān qī shù xià. yì yǒu ní qì kǒu, sān qī rì yì yǒu chéng zhě èr bā.
「藏卵時,勿令見人。應用二七赤豆,安器底,「二五」月桑柴二七枚,以麻(三六)卵紙,當令水高下,與重卵相齊「二六」。若外水高,則卵死不復出;若外水下,卵則冷氣少,不能折其出勢。不能折其出勢,則不得三七日;不得三七日,雖出不成「二七」也。不成者,謂徒績成繭、出蛾、生卵,七日不復剖生,至明年方生耳。欲得蔭(三七)樹下。亦有泥器口,三七日亦有成者「二八」。」
zá wǔ xíng shū yuē: èr yuè shàng rén, qǔ tǔ ní wū sì jiǎo, yí cán, jí.
《雜五行書》曰:「二月上壬,取土泥屋四角,宜蠶,吉。」
àn sān bā jīn shì yǒu sān wò yī shēng cán, sì wò zài shēng cán èr jiǔ. bái tóu cán, xié shí cán, chǔ cán, hēi cán, ér cán, yǒu yī shēng zài shēng zhī yì, huī ér cán, qiū mǔ cán, qiū zhōng cán, lǎo qiū ér cán, qiū mò lǎo, xiè ér cán, mián sān jiǔ ér cán, tóng gōng cán sì shí, huò èr cán sān cán, gòng wèi yī jiǎn. fán sān wò sì wò, jiē yǒu sī mián zhī bié.
按(三八)今世有三臥一生蠶,四臥再生蠶「二九」。白頭蠶,頡石蠶,楚蠶,黑蠶,兒蠶,有一生、再生之異,灰兒蠶,秋母蠶,秋中蠶,老秋兒蠶,秋末老,獬兒蠶,綿(三九)兒蠶,同功蠶(四十),或二蠶三蠶,共為一繭。凡三臥、四臥,皆有絲、綿之別。
fán cán cóng xiǎo yǔ lǔ sāng zhě, nǎi zhì dà rù cù, dé sì jīng lǔ èr sāng sān ruò xiǎo shí jīng sāng sì yī, zhōng yǔ lǔ sāng, zé yǒu liè fù zhī huàn yě.
凡蠶從小與魯桑者,乃至大入簇,得飼荊、魯二桑「三0」;若小食荊桑(四一),中與魯桑,則有裂腹之患也。
yáng quán wù lǐ lùn yuē: shǐ rén zhǔ zhī yǎng mín, rú cán mǔ zhī yǎng cán, qí yòng qǐ tú sī jiǎn ér yǐ zāi?
楊泉《物理論》曰:「使人主之養民,如蠶母之養蠶,其用豈徒絲繭而已哉?」
wǔ xíng shū yuē: yù zhī cán shàn è, cháng yǐ sān yuè sān rì, tiān yīn rú wú rì, bù jiàn yǔ, cán dà shàn.
《五行書》曰:「欲知蠶善惡,常以三月三日,天陰如無日,不見雨,蠶大善。」
yòu fǎ sì èr: mái mǎ yá chǐ yú chuí xià, lìng yí cán.
「又法(四二):埋馬牙齒於槌下,令宜蠶。」
lóng yú hé tú yuē: mái cán shā yú zhái hài dì, dà fù, dé cán sī, jí lì. yǐ yī hú èr dòu jiǎ zǐ rì zhèn zhái, dà jí, zhì cái qiān wàn.
《龍魚河圖》曰:「埋蠶沙於宅亥地,大富,得蠶絲,吉利。以一斛二斗甲子日鎮宅,大吉,致財千萬。」
yǎng cán fǎ: shōu qǔ zhǒng jiǎn, bì qǔ jū cù zhōng zhě. jìn shàng zé sī báo, jìn dì sì sān zé zi bù shēng yě. ní wū yòng fú dé lì shàng tǔ. wū yù sì miàn kāi chuāng sì sì, zhǐ hú, hòu wèi lí sān yī. wū nèi sì jiǎo zhe huǒ. huǒ ruò zài yī chù, zé lěng rè bù jūn. chū shēng yǐ máo sǎo. yòng dí sǎo zé shāng cán. diào huǒ lìng lěng rè dé suǒ. rè zé jiāo zào, lěng zé zhǎng chí. bǐ zhì zài mián, cháng xū sān bó: zhōng bó shàng ān cán, shàng xià kōng zhì. xià bó zhàng tǔ qì, shàng bó fáng chén āi. xiǎo shí cǎi fú dé shàng sāng, zhe huái zhōng lìng nuǎn, rán hòu qiè zhī. cán xiǎo, bù yòng jiàn lù qì dé rén tǐ, zé zhòng è chú. měi sì cán, juǎn chuāng wéi, sì qì hái xià. cán jiàn míng zé shí, shí duō zé shēng zhǎng. lǎo shí zhí yǔ zhě, zé huài jiǎn, yí yú wū lǐ cù zhī: báo bù xīn sān èr yú bó shàng, sàn cán qì, yòu báo yǐ xīn fù zhī. yī chuí dé ān shí bó sān sān.
養蠶法:收取種繭,必取居簇中者。近上則絲薄,近地(四三)則子不生也。泥屋用「福德利」上土。屋欲四面開窗(四四),紙糊,厚為籬「三一」。屋內四角著火。火若在一處,則冷熱不均。初生以毛掃。用荻掃則傷蠶。調火令冷熱得所。熱則焦燥,冷則長遲。比至再眠,常須三箔:中箔上安蠶,上下空置。下箔障土氣,上箔防塵埃。小時採「福德」上桑,著懷中令暖,然後切之。蠶小,不用見露氣;得人體,則眾惡除。每飼蠶,卷窗幃,飼訖還下。蠶見明則食,食多則生長。老時值雨者,則壞繭,宜於屋裏簇之:薄布薪「三二」於箔上,散蠶訖,又薄以薪覆之。一槌得安十箔「三三」。
yòu fǎ: yǐ dà kē péng hāo sān sì wèi xīn, sàn cán lìng biàn, xuán zhī yú dòng liáng chuán zhù, huò chuí shéng gōu yì è zhǎo sì wǔ lóng yá sān wǔ, shàng xià shù zhòng, suǒ zài jiē dé. xuán qì, xīn xià wēi shēng tàn yǐ nuǎn zhī. dé nuǎn zé zuò sù, shāng hán zé zuò chí. shù rù hòu kàn, rè zé qù huǒ. péng hāo shū liáng, wú yù yì zhī yōu sǐ cán xuán zhuì, wú wū jiǎn zhī huàn shā yè bù zuò sì liù, wú bān hén zhī cī. yù yì zé nán zǎo, jiǎn wū zé sī sàn, bān hén zé xù duàn. shè lìng sì qī wú yǔ, péng hāo cù yì liáng. qí zài wài cù zhě, tuō sān liù yù tiān hán, zé quán bù zuò jiǎn.
又法:以大科蓬蒿「三四」為薪,散蠶令遍,懸之於棟梁、椽柱,或垂繩鉤弋、鶚爪(四五)、龍牙「三五」,上下數重,所在皆得。懸訖,薪下微生炭以暖之。得暖則作速,傷寒則作遲。數入候看,熱則去火。蓬蒿疏涼,無鬱浥之憂;死蠶旋墜,無污繭之患;沙、葉不作(四六),無瘢痕之疵。鬱浥則難繰,繭污則絲散,瘢痕則緒斷。設令(四七)無雨,蓬蒿簇亦良。其在外簇者,脫「三六」遇天寒,則全不作繭。
yòng yán shā jiǎn sì bā, yì zǎo sì jiǔ ér sī rèn wǔ shí. rì pù sǐ zhě, suī bái ér báo wǔ yī cuì, jiān liàn wǔ èr yī zhe, jǐ jiāng bèi yǐ, shèn zhě, xū shī suì gōng: jiān cuì xuán jué, zī shēng yào lǐ, ān kě bù zhī zhī zāi?
用鹽殺繭(四八),易繰(四九)而絲肕(五十)。日曝死者,雖白而薄(五一)脆,縑練(五二)衣著,幾將倍矣,甚者,虛失歲功:堅、脆懸絕,資生要理,安可不知之哉?
cuī shí yuē: sān yuè, qīng míng jié, lìng cán qiè zhì cán shì, tú xì xué, jù chuí wǔ sān bó lóng.
崔寔曰:「三月,清明節,令蠶妾治蠶室,塗隙穴,具槌、●(五三)、箔、籠。」
lóng yú hé tú yuē: dōng yǐ là yuè shǔ duàn wěi. zhēng yuè dàn, rì wèi chū shí, jiā zhǎng zhǎn shǔ, zhe wū zhōng. zhù yún: fù chì wū lì, zhì duàn shǔ chóng sān shí yán gōng, shǔ bù gǎn xíng.
《龍魚河圖》曰:「冬以臘月鼠斷尾。正月旦,日未出時,家長斬鼠,著屋中。祝云:「付敕屋吏,制斷鼠蟲;三時言功,鼠不敢行。」」
zá wǔ xíng shū yuē: qǔ tíng bù sān qī dì zhōng tǔ tú zào, shuǐ huǒ dào zéi bù jīng tú wū sì jiǎo, shǔ bù shí cán tú cāng dān, shǔ bù shí dào yǐ sāi kǎn, bǎi rì shǔ zhǒng jué.
《雜五行書》曰:「取亭部「三七」地中土塗灶,水、火、盜賊不經;塗屋四角,鼠不食蠶;塗倉、簞,鼠不食稻;以塞坎,百日鼠種絕。」
huái nán wàn bì shù yuē: hú mù lí là, shǔ qù qí xué. zhù yuē: qǔ hú liǎng mù, lí nǎo dà rú hú mù sān méi, dǎo zhī sān qiān chǔ, tú shǔ xué, zé shǔ qù yǐ.
《淮南萬畢術》曰:「狐目狸臘,鼠去其穴。」注曰:「取狐兩目,狸腦大如狐目三枚,擣之三千杵,塗鼠穴,則鼠去矣。」
yī yuán wú yǎng cán fù de fù zhù, jù juàn shǒu zǒng mù bǔ jīn dǎi běn děng yǐ bǔ.
(一)原無「養蠶附」的附註,據卷首總目補(《津逮》本等已補)。
èr jiàn ěr yǎ shì mù, wén tóng. suǒ chēng zhù yún, jūn xì guō pú zhù wén.
(二)見《爾雅‧釋木》,文同。所稱「注云」,均係郭璞注文。
sān, yīn yǎn, huáng xiào míng chāo wù zuò yuàn kè jīn chāo hú xiāng běn tóng ěr yǎ yuán wén, bù wù jiàn xī běn bù cóng hú xiāng běn ér gǎi cóng huáng xiào, shū fēi.
(三)「」,音掩,黃校、明抄誤作「」;院刻、金抄、湖湘本同《爾雅》原文,不誤;漸西本不從湖湘本而改從黃校,殊非。
sì gàn bǎo sōu shén jì, gè cóng shū zhōng duō yǒu shōu lù, dàn jūn xì jí jí chéng shū, pō jiàn róu zá. cóng shū jí chéng běn sōu shén jì, èr shí juǎn, jù mì cè huì hán běn pái yìn, cǐ tiáo zài juǎn shí sì, cí jù pō duō zēng shì. tài píng yù lǎn juǎn bā èr wǔ cán yǐn sōu shén jì cǐ tiáo, wén jù yǔ yào shù suǒ yǐn jī běn xiàng tóng. yòu yǐn wén zhōng gè běn duō yǒu wù zì, rú yǒu rén jué zhī děng, jūn jù yuàn kè jīn chāo děng gǎi zhèng, bù yī yī zuò xiào jì.
(四)干寶《搜神記》,各叢書中多有收錄,但均係輯集成書,頗見揉雜。《叢書集成》本《搜神記》,二十卷,據《秘冊彙函》本排印,此條在卷十四,詞句頗多增飾。《太平御覽》卷八二五「蠶」引《搜神記》此條,文句與《要術》所引基本相同。又引文中各本多有誤字,如「有人」、「絕」、「枝」等,均據院刻、金抄等改正,不一一作校記。
wǔ míng chāo zuò shé sāng, yuàn kè jí shí ān yǐng yìn běn tóng, dàn rì rén xiǎo dǎo shàng zhì yǐng xiě běn zuò dì sāng, jīn chāo láo jì yán xiào sòng běn jí míng qīng kè běn yì zuò dì sāng. àn nóng sāng jí yào juǎn sān yǒu zhǒng dì sāng fǎ, yǐn wù běn xīn shū chēng: dì sāng běn chū lǔ sāng. zī cóng jīn chāo.
(五)明抄作「蛇桑」,院刻《吉石盦》影印本同,但日人小島尚質影寫本作「地桑」,金抄、勞季言校宋本及明清刻本亦作「地桑」。按《農桑輯要》卷三有種「地桑」法,引《務本新書》稱:「地桑本出魯桑。」茲從金抄。
liù yuàn kè jīn chāo zuò mián tā běn jí jí yào yǐn jūn zuò jǐn, wù.
(六)院刻、金抄作「綿」;他本及《輯要》引均作「錦」,誤。
qī sù, huáng xiào míng chāo wù zuò yuǎn, yuàn kè jīn chāo hú xiāng běn bù wù. zhī, míng chāo wù zuò jì, tā běn bù wù.
(七)「速」,黃校、明抄誤作「遠」,院刻、金抄、湖湘本不誤。「枝」,明抄誤作「技」,他本不誤。
bā dì, míng chāo hú xiāng běn wù zuò duàn, jù yuàn kè jīn chāo gǎi zhèng jí yào yǐn tóng.
(八)「地」,明抄、湖湘本誤作「斷」,據院刻、金抄改正(《輯要》引同)。
jiǔ zì shù féi mào yě zhí zhì xià wén xiǎo zhù de mǎ biān, hú xiāng běn jīn dǎi běn wán quán tuō qù, yuàn kè jīn chāo huáng xiào zhāng xiào míng chāo bù tuō. xué jīn běn jù jí yào yǐn dà bù bǔ shàng, jiàn xī běn jù huáng xiào bǔ zú.
(九)自「樹肥茂也」直至下文小注的「馬鞭」,湖湘本、《津逮》本完全脫去,院刻、金抄、黃校、張校、明抄不脫。《學津》本據《輯要》引大部補上,漸西本據黃校補足。
shí běn tiáo zì suì cháng zhì yǒu shèng gēng zhě, yuán xì shuāng xíng xiǎo zì, zī gǎi zuò dà zì.
(十)本條自「歲常」至「有勝耕者」,原係雙行小字,茲改作大字。
shí yī yuàn kè jīn chāo zhāng xiào zuò cháng, huáng xiào míng chāo wù zuò cháng. zuò cháng zhǐ shì yì bān de cuò zì, bú shì bì míng guāng zōng zhū cháng luò de míng zì gǎi de. zài yào shù tā chù, huáng xiào míng chāo bù dàn cháng zì jí duō, ér qiě hái yǒu bǎ cháng zì xiě zuò cháng de, rú juǎn bā zuò jiàng děng fǎ piān cháng wèi jū cù zhě, yuàn kè jīn chāo zuò cháng, míng chāo què zuò cháng.
(十一)院刻、金抄、張校作「常」,黃校、明抄誤作「嘗」。作「嘗」只是一般的錯字,不是避明光宗朱常洛的名字改的。在《要術》他處,黃校、明抄不但「常」字極多,而且還有把「嘗」字寫作「常」的,如卷八作醬等法篇「嘗為菹酢者」,院刻、金抄作「嘗」,明抄卻作「常」。
shí èr hú xiāng běn děng zuò jiāo, yuàn kè děng zuò jiāo, zì tóng. yào shù zhōng èr zì hù yòng, běn shū tǒng yī zuò jiāo.
(十二)湖湘本等作「焦」,院刻等作「燋」,字同。《要術》中二字互用,本書統一作「焦」。
shí sān zhuó, míng chāo wù zuò yán, tā běn bù wù.
(十三)「斫」,明抄誤作「研」,他本不誤。
shí sì tī, míng chāo wù zuò tí, tā běn bù wù.
(十四)「梯」,明抄誤作「稊」,他本不誤。
shí wǔ yuàn kè jīn chāo huáng xiào jí jí yào yǐn jūn zuò cái, zuò cái jǐn jiě, bú shì jiǎn qù míng chāo zuò zāi, wù liú shòu céng rèn wèi cái wù, jiàn xī běn yīn gǎi zuò zāi, gèng wù.
(十五)院刻、金抄、黃校及輯要引均作「裁」,作「才」、「僅」解,不是剪去;明抄作「栽」,誤;劉壽曾認為「裁」誤,漸西本因改作「栽」,更誤。
shí liù sān guó zhì wèi zhì jiǎ kuí chuán péi sōng zhī zhù yǐn wèi lüè yǒu yáng pèi de chuán, yào shù cǐ duàn jié yǐn zì gāi chuán.
(十六)《三國志‧魏志‧賈逵傳》裴松之注引《魏略》有楊沛的傳,《要術》此段節引自該傳。
shí qī huáng xiào tuō mò zì, tā běn bù tuō.
(十七)黃校脫「末」字,他本不脫。
shí bā yuàn kè jīn chāo zuò kè mín yì chù gān shèn, tóng wèi lüè huáng xiào míng chāo zuò shǐ mín yì xù shú shèn. zī cóng yuàn kè. chù tōng xù.
(十八)院刻、金抄作「課民益畜乾椹」,同《魏略》;黃校、明抄作「使民益蓄熟椹」。茲從院刻。「畜」通「蓄」。
shí jiǔ yuàn kè jīn chāo zuò jī jù, huáng xiào zhāng xiào míng chāo zuò jī shèn.
(十九)院刻、金抄作「積聚」,黃校、張校、明抄作「積椹」。
èr shí yíng, cóng yuàn kè jīn chāo, wèi lüè yì zuò yíng huáng xiào zhāng xiào míng chāo zuò zhēng, wù. àn tài zǔ, zhǐ cáo cāo, suǒ wèi xī yíng tiān zǐ, zhǐ cáo cāo yíng huí bèi lǐ jué guō fàn suǒ jié chí de hàn xiàn dì, bān dào xǔ chāng. zì yīng zuò yíng.
(二十)「迎」,從院刻、金抄,《魏略》亦作「迎」;黃校、張校、明抄作「征」,誤。按「太祖」,指曹操,所謂「西迎天子」,指曹操迎回被李傕郭氾所劫持的漢獻帝,搬到許昌。字應作「迎」。
èr yī xǐ, yuàn kè jīn chāo zuò shàn, wù tā běn jí wèi lüè jūn zuò xǐ, zī gǎi zhèng.
(二一)「喜」,院刻、金抄作「善」,誤;他本及《魏略》均作「喜」,茲改正。
èr èr zhàng, cóng míng chāo jí jí yào yǐn huáng xiào zhāng xiào tuō yuàn kè jīn chāo zuò zhī.
(二二)「杖」,從明抄及《輯要》引;黃校、張校脫;院刻、金抄作「枝」。
èr sān jīn běn lǐ jì yuè lìng yǔ yào shù suǒ yǐn lüè yǒu bù tóng.
(二三)今本《禮記‧月令》與《要術》所引略有不同。
běn duàn zì zhèng xuán zhù yuē yǐ xià, yuán jūn xì shuāng xíng xiǎo zì, dàn zhōng jiān hùn liè zhe yuè lìng zhèng wén, zī jiāng yuè lìng zhèng wén gǎi fù wèi dà zì.
本段自「鄭玄注曰」以下,原均係雙行小字,但中間混列著《月令》正文,茲將《月令》正文改復為大字。
èr sì yuàn kè jīn chāo zuò jiē, huáng xiào míng chāo zuò gè, hú xiāng běn jīn dǎi běn é zuò míng.
(二四)院刻、金抄作「皆」,黃校、明抄作「各」,湖湘本、《津逮》本訛作「名」。
èr wǔ huáng xiào zhāng xiào míng chāo zuò shuài, yuàn kè jīn chāo wù zuò shī. hú xiāng běn tuō zì qū, bó yě zhì qīn shuài shí èr zì, jīn dǎi běn yì tuō.
(二五)黃校、張校、明抄作「帥」,院刻、金抄誤作「師」。湖湘本脫自「曲,箔也」至「親帥」十二字,《津逮》本亦脫。
èr liù zhāng xiào huáng xiào liú lù jí míng chāo tóng yuè lìng zuò duò, yuàn kè jīn chāo zuò duò, tōng duò. wú wèi sàn duò huáng xiào lù lù é tuō zuò wú sàn qíng, hú xiāng běn jīn dǎi běn é tuō zuò wèi bài qíng.
(二六)張校、黃校劉錄及明抄同《月令》作「惰」,院刻、金抄作「墮」,通「惰」。「無為散惰」黃校陸錄訛脫作「無散情」,湖湘本、津逮本訛脫作「為敗情」。
èr qī jiàn zhōu lǐ xià guān mǎ zhì. zhù nèi zhì, píng yě, zhǔ mǎi mǎ píng qí dà xiǎo zhī jià zhí zhě. jīn běn zhōu lǐ zhèng xuán zhù wú cǐ wén, jiǎ gōng yàn shū yǒu rú xià jiě shì: zhì, píng yě, zhǔ píng mǎ lì jí máo sè yǔ jiǎ zhí zhī děng. yào shù cǐ zhù shì kě yí. yuán, zài yě yǐ xià, jīn běn zhèng zhù yǒu. yòu yào shù zhù wén yuán quán zuò dà zì, zī gǎi wèi xiǎo zì.
(二七)見《周禮‧夏官》「馬質」。注內「質,平也,主買馬平其大小之價直者。」今本《周禮》鄭玄注無此文,賈公彥疏有如下解釋:「質,平也,主平馬力及毛色與賈直之等。」《要術》此注似可疑。「原,再也」以下,今本鄭注有。又《要術》注文原全作大字,茲改為小字。
èr bā jiàn mèng zǐ liáng huì wáng shàng piān, wén tóng. yòu jǐn xīn shàng piān yǒu lèi shì jì zài.
(二八)見《孟子‧梁惠王上》篇,文同。又《盡心上》篇有類似記載。
èr jiǔ qīng chén shòu qí jí xiào shàng shū dà chuán juǎn yī, cóng shī jīng dà yá zhān áng kǒng shū zhōng jí yǒu cǐ tiáo, wén jiào xiáng hé lǐ jì jì yì wén lüè tóng. yào shù zhè lǐ shì jié yǐn.
(二九)清陳壽祺輯校《尚書大傳》卷一,從《詩經‧大雅‧瞻卬》孔疏中輯有此條,文較詳(和《禮記‧祭義》文略同)。《要術》這裏是節引。
sān shí jiàn huái nán zǐ tài zú xùn.
(三十)見《淮南子‧泰族訓》。
sān yī yú yì qī jiān shì yú yì qī de shū xìn. shuǐ jīng zhù juǎn sān liù wēn shuǐ yǐn yú yì qī yǔ hán kāng bó shū jì shù yuè nán de bīn láng liǎng shú dào hé bā shú cán. guān yú bā shú cán zhǐ yǒu sāng cán nián bā shú jiǎn liù zì. yào shù suǒ yǐn jiào xiáng, kě néng shì lìng yī shū xìn, yě kě néng shì shuǐ jīng zhù suǒ yǐn yǒu suǒ jié jiǎn. shèn cǎi shǎo duō, pō fèi jiě, yí yǒu tuō wù. bīn láng hé liǎng shú dào, yào shù fēn yǐn yú juǎn shí bīn láng sān sān hé dào èr.
(三一)俞益期《牋》是俞益期的書信。《水經注》卷三六「溫水」引俞益期《與韓康伯書》記述越南的檳榔、兩熟稻和八熟蠶。關於八熟蠶只有「桑蠶年八熟繭」六字。《要術》所引較詳,可能是另一書信,也可能是《水經注》所引有所節簡。「椹採少多」,頗費解,疑有脫誤。檳榔和兩熟稻,《要術》分引於卷十「檳榔〔三三〕」和「稻〔二〕」。
sān èr tài píng yù lǎn juǎn bā èr wǔ yǐn zuò yǒng jiā jùn jì. zì yǒng jiā yǒu bā bèi cán zhì cǐ zé ài cán yě, wén zì jī běn xiàng tóng, dàn yǒu tuō wù cáng luǎn shí, wù lìng jiàn rén yǐ xià yī duàn, yù lǎn wú. zhù wén yīng xì yǒng jiā jì yuán yǒu, gù jiā yǐn hào.
(三二)《太平御覽》卷八二五引作《永嘉郡記》。自「永嘉有八輩蠶」至「此則「愛蠶」也」,文字基本相同,但有脫誤;「藏卵時,勿令見人」以下一段,《御覽》無。注文應係《永嘉記》原有,故加引號。
sān sān sì yuè chū jī, gè běn jí tài píng yù lǎn yǐn jūn tóng. dàn jù xià wén, yuán cán jì shì yuán zhēn cán de èr huà cán, ér yuán zhēn sān yuè zuò jiǎn, dào yuán cán zài jié jiǎn shí zài sì yuè chū, xiāng jù rì zi hěn duǎn ér qiě ài zhēn hé yuán cán tóng wèi yuán zhēn de èr huà cán, suǒ bù tóng de zhǐ shì ài zhēn yóu yú duì yuán zhēn de luǎn jīng guò dī wēn chù lǐ yán zhǎng le xiū mián qī shí sān sì tiān rán hòu fū huà, nà ài zhēn zuò jiǎn yě zhǐ néng bǐ yuán cán chí shí jǐ tiān, kě shì ài zhēn zuò jiǎn zài wǔ yuè, hé yuán cán xiāng chà dá yī gè duō yuè, yě bù hé lǐ. jù cǐ, yí sì yuè chū wèi sì yuè mò huò zhōng zhī wù.
(三三)「四月初績」,各本及《太平御覽》引均同。但據下文,「蚖蠶」既是「蚖珍蠶」的二化蠶,而蚖珍三月作繭,到蚖蠶再結繭時在四月初,相距日子很短;而且愛珍和蚖蠶同為蚖珍的二化蠶,所不同的只是愛珍由於對蚖珍的卵經過低溫處理延長了休眠期十三四天然後孵化,那愛珍作繭也只能比蚖蠶遲十幾天,可是愛珍作繭在五月,和蚖蠶相差達一個多月,也不合理。據此,疑「四月初」為「四月末」(或「中」)之誤。
sān sì yuán cán, gè běn jí tài píng yù lǎn yǐn jūn tóng. dàn zài shú cán de qián bèi jì chēng wèi zhēn, yuán zhēn yǔ yuán cán, gè shì yī bèi, wèi zhí xì, ér ài cán duì yuán cán zé shì páng xì, méi yǒu zhí jiē de qīn yuán guān xì ér qiě xià wén míng shuō ài cán shì jīng guò dī wēn chù lǐ hòu de yuán zhēn de sān huà cán, zé cǐ chù gù yuán cán zhǒng yě, yīng shì gù yuán zhēn zhǒng yě zhī wù. bā bèi cán chú zhè cán wèi bié zhǒng wài, qí yú qī bèi de qīn yuán guān xì rú xià suǒ shì:
(三四)「蚖蠶」,各本及《太平御覽》引均同。但再熟蠶的前輩既稱為「珍」,蚖珍與蚖蠶,各是一輩,為直系,而愛蠶對蚖蠶則是旁系,沒有直接的親緣關係;而且下文明說愛蠶是經過低溫處理後的蚖珍的三化蠶,則此處「故蚖蠶種也」,應是「故蚖珍種也」之誤。八輩蠶除柘蠶為別種外,其餘七輩的親緣關係如下所示:
hán zhēn hán cán qī yuè mò shí yuè
┌─────寒珍───────寒蠶│(七月末)(十月)
yuán zhēn cán ài zhēn ài cán sì chū cán sān yuè wǔ yuè liù yuè mò jiǔ yuè chū
│蚖珍蠶├─────愛珍───────愛蠶──────四出蠶(三月)│(五月)(六月末)(九月初)
yuán cán sì yuè mò
│└─────蚖蠶(四月末)
sān wǔ yì kě shí zhǐ, tài píng yù lǎn yǐn zuò yì kě shí zhǐ bǎi zhǐ.
(三五)「亦可十紙」,《太平御覽》引作「亦可十紙、百紙。」
sān liù má, gè běn tóng, huáng lù sēn xiào jì: má nǎi guǐ zhī é, jīn shì yì yí guǐ zhī wù. àn guǐ tóng guǐ, yǒu zhī gē zhī yì, zhǐ zhī jià cán luǎn zhǐ shǐ bù zhe yīng dǐ, yì kě yòng yú fēn céng zhī jià. huáng xiào jīn shì shì.
(三六)「麻」,各本同,黃麓森校記:「麻乃庪之訛」,《今釋》亦疑「庪」之誤。按「庪」同「庋」,有支擱之義,指支架蠶卵紙使不著甖底,亦可用於分層支架。黃校《今釋》是。
sān qī yuàn kè jīn chāo zuò yīn, míng chāo hú xiāng běn zuò yīn, èr zì gǔ tōng yòng, zī cóng yuàn kè.
(三七)院刻、金抄作「蔭」,明抄、湖湘本作「陰」,二字古通用,茲從院刻。
sān bā cǐ duàn jì shù dāng shí cán de pǐn zhǒng, yīng liè zài yǐn yǒng jiā jì zhī hòu, cǐ xì cuò jiǎn. yòu zì àn jīn shì yǐ xià zhì liè fù zhī huàn yě, yuán zuò shuāng xíng xiǎo zì jiē xiě zài yí cán jí xià miàn, biàn chéng zá wǔ xíng shū de zhù wén, zī wèi liè chū, bìng gǎi zuò dà zì.
(三八)此段記述當時蠶的品種,應列在引《永嘉記》之後,此係「錯簡」。又自「按今世」以下至「裂腹之患也」,原作雙行小字接寫在「宜蠶吉」下面,變成《雜五行書》的注文,茲為列出,並改作大字。
sān jiǔ yuàn kè jīn chāo míng chāo zuò mián, hú xiāng běn jīn dǎi běn děng zuò jǐn.
(三九)院刻、金抄、明抄作「綿」,湖湘本、《津逮》本等作「錦」。
sì shí yuàn kè jīn chāo zuò tóng gōng cán, míng chāo hú xiāng běn zuò tóng jiǎn cán.
(四十)院刻、金抄作「同功蠶」,明抄、湖湘本作「同繭蠶」。
sì yī ruò xiǎo shí jīng sāng, ruò, míng chāo hú xiāng běn tuō, jù yuàn kè jīn chāo bǔ jīng, míng chāo hú xiāng běn wù zuò zé, jù yuàn kè jīn chāo huáng jiào gǎi zhèng.
(四一)「若小食荊桑」,「若」,明抄、湖湘本脫,據院刻、金抄補;「荊」,明抄、湖湘本誤作「則」,據院刻、金抄、黃校改正。
sì èr yòu fǎ yī duàn, yòu xià wén yòu fǎ yǐ xià zhì ān kě bù zhī zhī zāi èr duàn, yuán chú yòu fǎ èr zì zuò dà zì wài, yú jūn zuò shuāng xíng xiǎo zì, zī yī lǜ gǎi wèi dà zì.
(四二)「又法」一段,又下文「又法」以下至「安可不知之哉」二段,原除「又法」二字作大字外,餘均作雙行小字,茲一律改為大字。
sì sān yuàn kè jīn chāo huáng xiào zhāng xiào zuò dì, míng chāo hú xiāng běn zuò xià.
(四三)院刻、金抄、黃校、張校作「地」,明抄、湖湘本作「下」。
sì sì yuàn kè jīn chāo zuò, míng chāo zuò, hú xiāng běn zuò, jīn dǎi běn děng zuò, dōu shì chuāng de bié tǐ, běn shū tǒng yī zuò chuāng.
(四四)院刻、金抄作「」,明抄作「」,湖湘本作「」,《津逮》本等作「」,都是「窗」的別體,本書統一作「窗」。
sì wǔ gōu yì, cóng yuàn kè jīn chāo míng chāo wù zuò gōu gē, hú xiāng běn wù zuò gōu. è zhǎo, cóng míng chāo yuàn kè wù zuò è guā, hú xiāng běn wù zuò xiāo zhǎo.
(四五)「鉤弋」,從院刻、金抄;明抄誤作「鉤戈」,湖湘本誤作「鉤」。「鶚爪」,從明抄;院刻誤作「鶚瓜」,湖湘本誤作「鴞爪」。
sì liù shā yè bù zuò, cóng yuàn kè jīn chāo. shā zhǐ cán shā, yè zhǐ cán suì sāng yè. zhè shì shuō zài péng hāo shàng shàng cù, kě yǐ bì miǎn jiāng cán shā suì yè jiā jī zài jiǎn lǐ miàn, bù zhì jié chéng bā là. tā běn zuò shā huò bú zhù, wù.
(四六)「沙、葉不作」,從院刻、金抄。「沙」指蠶沙,「葉」指殘碎桑葉。這是說在蓬蒿上上簇,可以避免將殘沙碎葉夾績在繭裏面,不致結成疤瘌。他本作「沙●(或●)不住」,誤。
sì qī duàn. shè lìng sān zì, huáng xiào zhāng xiào míng chāo kòng bái sān gé, hú xiāng běn kòng bái yī gé, jù yuàn kè jīn chāo bǔ zhèng.
(四七)「斷。設令」三字,黃校、張校、明抄空白三格,湖湘本空白一格,據院刻、金抄補正。
sì bā yán shā jiǎn sān zì, huáng xiào zhāng xiào míng chāo kòng bái sān gé, hú xiāng běn kòng bái yī gé, jù yuàn kè jīn chāo bǔ zhèng.
(四八)「鹽殺繭」三字,黃校、張校、明抄空白三格,湖湘本空白一格,據院刻、金抄補正。
sì jiǔ yuàn kè jīn chāo zuò yì zǎo, míng chāo hú xiāng běn wù zuò yì liàn.
(四九)院刻、金抄作「易繰」,明抄、湖湘本誤作「易練」。
wǔ shí yuàn kè jīn chāo huáng xiào zhāng xiào míng chāo zuò rèn, jí rèn zì hú xiāng běn děng zuò péng, wù.
(五十)院刻、金抄、黃校、張校、明抄作「肕」,即「韌」字;湖湘本等作「朋」,誤。
wǔ yī yuàn kè jīn chāo zuò báo, huáng xiào zhāng xiào míng chāo wù zuò cáo, hú xiāng běn wù zuò cáo, jūn xì báo zì shí làn hòu cuò chéng.
(五一)院刻、金抄作「薄」,黃校、張校、明抄誤作「曹」,湖湘本誤作「漕」,均係「薄」字蝕爛後錯成。
wǔ èr yuàn kè jīn chāo zuò jiān liàn, huáng xiào zhāng xiào míng chāo wù zuò jiān liàn, hú xiāng běn wù zuò liàn.
(五二)院刻、金抄作「縑練」,黃校、張校、明抄誤作「縑鍊」,湖湘本誤作「鍊」。
wǔ sān chuí, yuàn kè jīn chāo zuò chuí chí, míng chāo hú xiāng běn děng zuò chuí chí. àn chuí shì cán jià de zhí zhù yīn zhāi, shì cán jià de héng dàng, yòng yǐ zhī gē cán bó. èr zì jūn yīng cóng mù, cóng shǒu shì hòu rén yán é tōng jiǎ.
(五三)「槌、●」,院刻、金抄作「搥持」,明抄、湖湘本等作「槌持」。按「槌」是蠶架的直柱;「●」音摘,是蠶架的橫檔,用以支擱蠶箔。二字均應從木,從手是後人沿訛通假。
yī zhè shì sāng kē, yì míng nú zhè. běn cǎo gāng mù juǎn sān liù: chù chù shān zhōng yǒu zhī. xǐ cóng shēng, gàn shū ér zhí, yè fēng ér hòu, tuán ér yǒu jiān. qí yè sì cán. qí mù rǎn huáng chì sè, wèi zhī zhè huáng.
「一」「柘」是桑科,亦名「奴柘」。《本草綱目》卷三六:「處處山中有之。喜叢生,幹疏而直,葉豐而厚,團而有尖。其葉飼蠶。……其木染黃赤色,謂之柘黃。」
èr biàn shì yī bàn. biàn yǒu rèn, ěr yǎ xíng bǐng shū yǐn jiān wèi shè rén zhù: sāng shù yī bàn yǒu rèn, bàn wú rèn, wèi zhī. àn sāng shù duō yǒu cí xióng yì zhū, suǒ wèi yī bàn yǒu shèn yī bàn wú shèn wèi zhī, shì shì zhǐ cí xióng yì zhū de sāng, lìng míng wèi zhī.
「二」「辨」是一半。「辨有葚」,《爾雅》邢昺疏引犍為舍人註:「桑樹一半有葚,半無葚,為梔。」按桑樹多有雌雄異株,所謂一半有椹一半無椹為「梔」,似是指雌雄異株的桑,另名為「梔」。
sān hēi lǔ shèn, qǔ hēi lǔ sāng de shèn zuò zhǒng. zhū zǔ róng cán sāng wèn dá juàn shàng: jīng sāng duō rèn, yè báo ér jiān lǔ sāng shǎo rèn, yè hòu ér duō jīn. fán jīng zhī lèi, gēn gù ér xīn shí, néng jiǔ yuǎn fán lǔ zhī lèi, gēn bù gù ér xīn bù shí, bù néng jiǔ yuǎn. jīng wèi yě sāng, lǔ wèi jiā sāng, hú sāng wèi lǔ sāng de biàn zhǒng, míng qīng yǐ lái, jì shù shén duō. dàn xiàn zài jīng lǔ sāng dōu shì zāi péi zhǒng. hēi lǔ sāng fēn bù yú shān dōng shěng lín qú xiàn děng dì, shì yí yú zuò zhì cán yòng sāng huáng lǔ sāng fēn bù yú shān dōng shěng zhōng bù hé nán bù, shì yí yú sì yù chūn jì zhuàng cán hé qiū cán. jīng sāng duō fēn bù yú zhǎng jiāng yǐ nán.
「三」「黑魯椹」,取黑魯桑的椹作種。朱祖榮《蠶桑問答》卷上:「荊桑多葚,葉薄而尖;魯桑少葚,葉厚而多津。……凡荊之類,根固而心實,能久遠;凡魯之類,根不固而心不實,不能久遠。」荊為野桑,魯為家桑,湖桑為魯桑的變種,明清以來,記述甚多。但現在荊、魯桑都是栽培種。黑魯桑分布於山東省臨朐縣等地,適宜於作稚蠶用桑;黃魯桑分布於山東省中部和南部,適宜於飼育春季壯蠶和秋蠶。荊桑多分布於長江以南。
sì cǎi zhǐ cǎi yè. mù zhǐ zhěng zhī. xià wén de kūn, zhǐ zài yí dìng de gāo dù jié qù zhǔ gàn.
「四」「採」指採葉。「沐」指整枝。下文的「髡」,指在一定的高度截去主幹。
wǔ wǔ chǐ yī zhū jiǎ zhí shí, qí dì bù gēng. xiàn zài shí bù yī zhū dìng zhí hòu, zhū jiān réng jìn xíng gēng zuò, zhǒng hé dòu. hé shì gòng míng, bù zhuān zhǐ sù.
「五」五尺一株假植時,其地不耕。現在十步一株定植後,株間仍進行耕作,種「禾豆」。「禾」是共名,不專指粟。
liù xiǎo jǐ jiǎo, shāo wèi piān xié, bù xiāng duì zhèng. xià wén zhèng xiāng dāng, jiù shì duì zhí bù piān.
「六」「小掎角」,稍為偏斜,不相對正。下文「正相當」,就是對直不偏。
qī yì de běn zì zuò yì, shì xiǎo mù zhuāng gōu yì jiù shì xiǎo mù zhuāng dài gōu de, xiàng chā gōu zhī lèi, yòng yǐ gōu yā sāng tiáo gù dìng zài dì shàng.
「七」「杙」的本字作「弋」,是小木樁;「鉤弋」就是小木樁帶鉤的,像杈鉤之類,用以鉤壓桑條固定在地上。
bā dìng, dìng zhí. yā tiáo miáo zāi zài zhù zhái shàng huò yuán pàn shí, jí xíng dìng zhí rú guǒ zāi zài dà tián lǐ, xiān jiǎ zhí èr sān nián hòu zài dìng zhí.
「八」「定」,定植。壓條苗栽在住宅上或園畔時,即行定植;如果栽在大田裡,先假植二三年後再定植。
jiǔ dàn zhī, zhǐ chī wú jīng de cán gēn shèng jīng.
「九」「啖之」,指吃蕪菁的殘根剩莖。
yī kǔ, jǐn liàng dì, zài yào shù zhōng yǔ tòng xiāng dāng. sāng duō zhǐ sāng zhī xì duǎn chóu mì, xiāo hào yǎng fēn, ér qiě shù guān nèi tōng fēng tòu guāng bù liáng, suǒ yǐ xū yào kǔ zhuó. kǔ zhuó zhǐ jiā zhòng jiǎn chú. shěng zhǐ qīng shū. sāng shù jīng guò zhǎng qī rén gōng zāi péi hé xiū jiǎn, yóu zì rán shēng zhǎng xíng zhú bù fā zhǎn chéng jiǎn dìng xíng, tí gāo sāng yè chǎn liàng, shì wǒ guó láo dòng rén mín chuàng zào de tè shū jì shù.
「一0」「苦」,盡量地,在《要術》中與「痛」相當。「桑多」指桑枝細短稠密,消耗養分,而且樹冠內通風透光不良,所以需要「苦斫」。「苦斫」指加重剪除。「省●」指輕疏。桑樹經過長期人工栽培和修剪,由自然生長型逐步發展成剪定型,提高桑葉產量,是我國勞動人民創造的特殊技術。
yī yī xìng píng, hàn xiàn dì nián hào gōng yuán yī jiǔ sì zhì yī jiǔ wǔ nián. xìng píng mò shì gōng yuán yī jiǔ wǔ nián, cǐ shí wáng yǔn yǐ chú qù dǒng zhuō, dǒng zhuō bù shǔ lǐ cuī guō fàn yī qún jí duān xiōng cán de pò huài zhě, dà shā wáng yǔn děng, bìng tú zhǎng ān chéng, lǔ qù hàn xiàn dì. dāng shí rén kǒu wén huà cái wù zuì jí zhōng de luò yáng hé guān zhōng dì qū, zāo dào jí cán kù de pò huài.
「一一」興平,漢獻帝年號(公元一九四至一九五年)。興平末是公元一九五年,此時王允已除去董卓,董卓部屬李催郭氾一群極端凶殘的破壞者,大殺王允等,並屠長安城,擄去漢獻帝。當時人口、文化、財物最集中的洛陽和關中地區,遭到極殘酷的破壞。
yī èr sāng shù zhōng yǒu yǐ cǎi shōu sāng shèn wèi zhǔ yào mù dì de guǒ sāng, zì gǔ zāi péi. xiàn zài yǐ shān dōng shěng xī běi bù hé hé běi shěng dōng nán bù zāi péi wèi zuì duō, yī zhū dà shù kě chǎn shèn shù bǎi jīn, wèi dāng dì zhǔ yào fù yè shēng chǎn zhī yī. zhè zhǒng gān shèn de lái yuán, dāng rán yǒu cǎi zì pǔ tōng yè sāng de, dàn zhǔ yào lái yuán dāng shì guǒ sāng suǒ chǎn.
「一二」桑樹中有以採收桑椹為主要目的的「果桑」,自古栽培。現在以山東省西北部和河北省東南部栽培為最多,一株大樹可產椹數百斤,為當地主要副業生產之一。這種「乾椹」的來源,當然有採自普通葉桑的,但主要來源當是果桑所產。
yī sān yuè, jiǎn chá hé zhēng jí.
「一三」「閱」,檢查和徵集。
yī sì gǔ dài zhàn zhēng zhàn shèng zhě qiáng pò fú lǔ wèi nú lì, wǔ chēng wèi shēng kǒu.
「一四」古代戰爭戰勝者強迫俘虜為奴隸,侮稱為「生口」。
yī wǔ dù gé, zhǐ dù luò zhōu hé gé róng. hòu wèi zài wèi tài wǔ dì shí gōng yuán sì èr sì zhì sì wǔ yī nián zài běi biān yào dì shè lì róu xuán děng zhèn, fáng wèi róu rán. dào wèi xiào míng dì xiào chāng yuán nián gōng yuán wǔ èr wǔ nián, róu xuán zhèn rén dù luò zhōu qǐ bīng fǎn wèi. yì nián, gé róng yě qǐ shì, gōng zhàn hé běi wǔ zhōu dì fāng. tā men dōu shì bīng biàn, méi yǒu jì lǜ, zhuān shì tú shā lǔ lüè, rén mín zāo dào hěn dà huò yāng. dào wèi xiào zhuāng dì jiàn yì yuán nián gōng yuán wǔ èr bā nián, dù gé shī bài, qí bù shǔ shù shí wàn rén sàn zài gè zhōu xiàn, zhuān kào shā lüè wèi shēng. hé běi shù zhōu rén mín, shòu yāng jí qí cǎn zhòng. cǐ hòu dào gōng yuán wǔ sān sì nián hòu wèi fēn liè wèi dōng xī wèi, zhàn luàn hái yī zhí zài jì xù zhe.
「一五」「杜葛」,指杜洛周和葛榮。後魏在魏太武帝時(公元四二四至四五一年)在北邊要地設立柔玄等鎮,防衛柔然。到魏孝明帝孝昌元年(公元五二五年),柔玄鎮人杜洛周起兵反魏。翌年,葛榮也起事,攻佔河北五州地方。他們都是兵變,沒有紀律,專事屠殺擄掠,人民遭到很大禍殃。到魏孝莊帝建義元年(公元五二八年),杜、葛失敗,其部屬數十萬人散在各州縣,專靠殺掠為生。河北數州人民,受殃極其慘重。此後到公元五三四年後魏分裂為東西魏,戰亂還一直在繼續著。
yī liù jiān, shū jiān, qù diào mì de. xià wén rèn, kān, kě yǐ zuò.
「一六」「間」,疏間,去掉密的。下文「任」,堪,可以作。
yī qī hún xīn, zhěng tiáo bù pò kāi de.
「一七」「渾心」,整條不破開的。
yī bā hú chuáng, tōng cháng zhǐ jiāo yǐ, zhè lǐ yī jù jǐn zhí bǎi wén, dāng shì xiǎo zuò jù huò xiǎo jǐ yī lèi de dōng xī.
「一八」「胡床」,通常指交椅,這裏一具僅值百文,當是小坐具或小几一類的東西。
yī jiǔ yī liǎng jí yī shuāng. fán wù chéng shuāng jiào zuò liǎng, rú chē yǒu èr lún chēng wèi yī liàng, yì zuò yī liǎng.
「一九」「一兩」即一雙。凡物成雙叫做「兩」,如車有二輪稱為「一輛」,亦作「一兩」。
èr bǎ, jiè zuò bǎ zì.
「二0」「靶」,借作「把」字。
èr yī mǎ ān xiàng qiáo xíng, gù chēng ān qiáo. pí pá jì dì shí chū: nà gèng ān qiáo yòu pò sǔn.
「二一」馬鞍像橋形,故稱「鞍橋」。《琵琶記》第十齣:「那更鞍橋又破損。」
èr èr chén, xīng míng, jí fáng sù. ěr yǎ shì tiān: tiān sì, fáng yě. zhèng xuán jiě shì chén wèi mǎ, jí zhǐ chén wèi tiān sì ér yán. shì tiān yòu chēng: dà chén: fáng xīn wěi yě. dà huǒ, wèi zhī dà chén. fáng sù jì wèi tiān sì, zé mǎ yì yǔ dà huǒ xiāng yīng. jìn shū tiān wén zhì: dà huǒ, yú chén zhǐ shí èr chén wèi mǎo. dà huǒ pèi mǎo, mǎo pèi zài lì fǎ shàng shì èr yuè, jiù shì yuè zhí dà huǒ yù cán zhǒng de yuè fèn. gù lóng wèi tiān mǎ, mǎ shǔ dà huǒ, cán wèi lóng jīng, zài dà huǒ èr yuè yù zhǒng fū huà, gù chēng cán yǔ mǎ tóng qì. zhè shì gǔ rén duì jìn yuán cán de chuān záo fù huì yǐ shén shè jiào de jiě shì.
「二二」「辰」,星名,即房宿。《爾雅‧釋天》:「天駟,房也。」鄭玄解釋「辰為馬」,即指辰為天駟而言。《釋天》又稱:「大辰:房、心、尾也。大火,謂之大辰。」房宿既為天駟,則馬亦與「大火」相應。《晉書‧天文志》:「大火,於辰(指十二辰)為卯。」「大火」配卯,卯配在曆法上是二月,就是「月直「大火」」浴蠶種的月份。故龍為天馬,馬屬「大火」,蠶為「龍精」,在「大火」二月浴種孵化,故稱「蠶與馬同氣」。這是古人對禁原蠶的穿鑿附會以神設教的解釋。
èr sān dà xīn zhī cháo, zhèng xuán zhù: jì chūn shuò rì zhī cháo yě. jiàn chén shòu qí jí xiào shàng shū dà chuán juǎn yī.
「二三」「大昕之朝」,鄭玄註:「季春朔日之朝也。」(見陳壽祺輯校《尚書大傳》卷一)。
èr sì xíng, zhè lǐ tóng kēng, jí jīn kēng zì. xíng quán, kēng gǔ lěng quán.
「二四」「硎」,這裏同「阬」,即今「坑」字。「硎泉」,坑谷冷泉。
èr wǔ, tóng là.
「二五」「」,同「臘」。
èr liù zhòng luǎn, zhǐ yòng sāng zhī zhī jià zhe de jǐ céng cán luǎn zhǐ. xiāng qí, wài miàn dí shuǐ yào hé yīng zhōng zuì shàng miàn dí yī céng luǎn zhǐ xiāng qí.
「二六」「重卵」,指用桑枝支架著的幾層蠶卵紙。「相齊」,外面的水要和甖中最上面的一層卵紙相齊。
èr qī bù chéng, bù rú qī fū huà, zhǐ dī wēn chù lǐ wèi dá yāo qiú, yuán zhēn de èr huà cán ài zhēn suǒ chǎn de luǎn, bù néng zài dì qī tiān zài fū huà wèi ài cán, yào dào míng nián cái néng chū yǐ.
「二七」「不成」,不如期孵化,指低溫處理未達要求,蚖珍的二化蠶愛珍所產的卵,不能在第七天再孵化為愛蠶,要到明年纔能出蟻。
èr bā ní qì kǒu, yòng ní tú fēng wǎ qì de kǒu. duì yuán zhēn de dī wēn chù lǐ, chú yīng jiāng yīng zi fàng zài xī gǔ lěng shuǐ zhōng wài, hái yāo qiú shàng miàn yǒu shù mù zhē yīn. dàn wú shù yīn shí, yě kě yǐ yòng ní tú fēng yīng kǒu, yǒu shí yě néng dá dào tóng yàng de mù dì, zhè jiù shì sān qī rì yì yǒu chéng zhě.
「二八」「泥器口」,用泥塗封瓦器的口。對蚖珍的低溫處理,除應將甖子放在溪谷冷水中外,還要求上面有樹木遮蔭。但無樹蔭時,也可以用泥塗封甖口,有時也能達到同樣的目的,這就是「三七日亦有成者」。
èr jiǔ wò, mián shēng, fū huà zhè lǐ shì shuō cán yǒu sān mián yī huā cán hé sì mián èr huà cán.
「二九」「臥」,眠;「生」,孵化;這裏是說蠶有三眠一化蠶和四眠二化蠶。
sān zhū zǔ róng cán sāng wèn dá juàn shàng: hú sāng sì cán, qí sī guāng zé ér shǎo jiān rèn, yì kě zhēn zhuó zāi jīng sāng shù, yú dà mián hòu qǔ yè jiān sì zhī, qí sī zé rèn ér yǒu guāng yǐ. huò wèi sì yǐ hú sāng, jí bù néng sì yǐ jīng sāng zhě fēi.
「三0」朱祖榮《蠶桑問答》卷上:「湖桑飼蠶,其絲光澤而少堅韌,亦可斟酌栽荊桑樹,於大眠後取葉間飼之,其絲則韌而有光矣。或謂飼以湖桑,即不能飼以荊桑者非。」
sān yī lí, zuò píng zhàng jiě shì, jí zhǐ xià wén de chuāng wéi, jí chuāng lián.
「三一」「籬」,作屏障解釋,即指下文的「窗幃」,即窗簾。
sān èr xīn, zuò wèi cán cù yòng.
「三二」「薪」,作為蠶簇用。
sān sān cán jià de zhí zhù jiào zuò chuí, yīn wèi tā shì zhí lì de, suǒ yǐ yě jiào zhí shàng wén yǐn yuè lìng zhèng zhù: zhí, chuí yě. cán jià de héng dàng jiào zuò xià wén yǐn cuī shí de huà tí dào guà héng dàng yú zhí zhù shàng de shéng tào jiào zuò huán jiàn fāng yán juǎn wǔ. cán bó gē zài héng dàng shàng. yī tiáo zhí zhù shàng yǒu jǐ céng héng dàng, jiù kě gē shàng jǐ céng cán bó. yī chuí dé ān shí bó, zhè shì yǒu shí céng héng dàng de cán jià.
「三三」蠶架的直柱叫做「槌」,因為它是直立的,所以也叫「植」(上文引《月令》鄭註:「植,槌也。」);蠶架的橫檔叫做「●」(下文引崔寔的話提到);掛橫檔於直柱上的繩套叫做「繯」(見《方言》卷五)。蠶箔擱在橫檔上。一條直柱上有幾層橫檔,就可擱上幾層蠶箔。「一槌得安十箔」,這是有十層橫檔的蠶架。
sān sì shén nóng běn cǎo jīng bái hāo xià chóng xiū zhèng hé zhèng lèi běn cǎo àn yǔ: bié běn zhù yún: yè shì ài yè, shàng yǒu bái máo sè, sú hū wèi péng hāo. tú jīng běn cǎo: bái hāo, péng hāo yě. shì péng hāo jí jú kē de bái hāo. wú qí jùn yǐ wèi péng hāo shì yě tóng hāo, ér bái hāo shì dà péng hāo, bìng shuō: lǐ shí zhēn yǐ tóng hāo cài wèi péng hāo, shū wù jiàn zhí wù míng shí tú kǎo juàn sì jí juǎn yī èr. ér yào shù yòng zuò cán cù de cái liào, yīng shì Artemisia shǔ de zhí wù, bú shì tóng hāo cài.
「三四」《神農本草經》「白蒿」下《重修政和證類本草》按語:「別本注云:「葉似艾葉,上有白毛澀,俗呼為蓬蒿。」」《圖經本草》:「白蒿,蓬蒿也。」是蓬蒿即菊科的白蒿。吳其濬以為蓬蒿是野同蒿,而白蒿是大蓬蒿,並說:「李時珍以同蒿菜為蓬蒿,殊誤」(見《植物名實圖考》卷四及卷一二)。而《要術》用作蠶簇的材料,應是Artemisia屬的植物,不是茼蒿菜。
sān wǔ gōu yì, jié qǔ shù zhī de yā zuò chéng de gōu zi. è zhǎo lóng yá, kě néng shì tóng lèi yì xíng de gè zhǒng gōu zi, yě kě néng shì liáng duān zhù jiān de liáng xià bā zhī lèi.
「三五」「鉤弋」,截取樹枝的椏作成的鉤子。「鶚爪」、「龍牙」,可能是同類異形的各種鉤子,也可能是樑端柱間的「樑下巴」之類。
sān liù tuō, huò rán zhī cí, jí huò zhě jiǎ shè.
「三六」「脫」,或然之詞,即「或者」、假設」。
sān qī tíng bù, tíng zhǎng bàn shì de chù suǒ, yì zhǐ yóu tíng suǒ zài dì. dāng rán zhè xiē dōu shì huāng táng kě xiào de mí xìn shuō fǎ.
「三七」「亭部」,亭長辦事的處所,亦指郵亭所在地。當然這些都是荒唐可笑的迷信說法。
zhǒng yú yī bái yáng dì sì shí liù ěr yǎ yuē yī: yú, bái fén. zhù yuē: fén yú, xiān shēng yè, què zhe jiá pí sè bái.
種榆「一」、白楊第四十六《爾雅》曰(一):「榆,白枌。」注曰:「枌榆,先生葉,卻著莢;皮色白。」
guǎng zhì yuē èr: yǒu gū yú, yǒu lǎng yú.
《廣志》曰(二):「有姑榆,有朗榆。」
àn jīn shì yǒu cì yú, mù shén láo rèn, kě yǐ wèi dú chē cái. jiā yú sān, kě yǐ wèi chē gǔ jí qì wù. shān yú, rén èr kě yǐ wèi wú tí sì sān. fán zhǒng yú zhě, yí zhǒng cì jiā wǔ liǎng zhǒng, lì yì wèi duō qí yú ruǎn ruò, lì fēi jiā mù yě.
按今世有刺榆,木甚牢肕,可以為犢車材。梜榆(三),可以為車轂及器物。山榆,人「二」可以為蕪荑(四)「三」。凡種榆者,宜種刺、梜(五)兩種,利益為多;其餘軟弱,例非佳木也。
yú xìng shàn dì, qí yīn xià wǔ gǔ bù zhí sì. suí qí gāo xià guǎng xiá, dōng xī běi sān fāng, suǒ shàn gè yǔ shù děng. zhǒng zhě, yí yú yuán dì běi pàn, qiū gēng lìng shú, zhì chūn yú jiá luò shí, shōu qǔ, màn sàn, lí xì, láo zhī. míng nián zhēng yuè chū, fù dì shān shā, yǐ cǎo fù shàng, fàng huǒ shāo zhī wǔ. yī gēn shàng bì shí shù tiáo jù shēng, zhǐ liú yī gēn qiáng zhě, yú xī qiā liù qù zhī. yī suì zhī zhōng, zhǎng bā jiǔ chǐ yǐ. bù shāo zé zhǎng chí yě. hòu nián zhēng yuè èr yuè, yí zāi zhī. chū shēng jí yí zhě, xǐ qū, gù xū cóng lín zhǎng zhī sān nián, nǎi yí zhí. chū shēng sān nián, bù yòng cǎi yè, yóu jì lǚ xīn qī lǚ xīn zé kē rú bù bā zhǎng liù, gèng xū yī fǎ shāo zhī, zé yī qián mào yǐ. bù yòng mù. zhě zhǎng ér xì, yòu duō bān hén bù suī duǎn, cū ér wú bìng. yàn yuē: bù bù mù, shí nián chéng gǔ jiǔ. yán yì cū yě. bì yù zhě, yí liú èr cùn.
榆性扇地,其陰下五穀不植「四」。隨其高下廣狹,東西北三方,所扇各與樹等。種者,宜於園地北畔,秋耕令熟,至春榆莢落時,收取,漫散,犁細●,勞之。明年正月初,附地芟殺,以草覆上,放火燒之「五」。一根上必十數條俱生,只留一根強者,餘悉掐(六)去之。一歲之中,長八九尺矣。不燒則長遲也。後年正月、二月,移栽之。初生即移者,喜曲,故須叢林長之三年,乃移植。初生三年,不用採葉,尤忌捋心(七);捋心則科茹不(八)長「六」,更須依法燒之,則依前茂矣。不用●沐。●者長而細,又多瘢痕;不●雖短,麤而無病。諺曰:「不●不沐,十年成轂(九)。」言易麤也。必欲●者,宜留二寸。
yú kēng qī zhōng zhǒng zhě, yǐ chén wū cǎo bù zhōng, sàn yú jiá yú cǎo shàng, yǐ tǔ fù zhī. shāo yì rú fǎ. chén cǎo sù xiǔ shí, féi liáng shèng fèn. wú chén cǎo zhě, yòng fèn fèn zhī yì jiā. bù fèn, suī shēng ér shòu. jì zāi yí zhě, shāo yì rú fǎ bā yě.
於坑「七」中種者,以陳屋草布中,散榆莢於草上,以土覆之。燒亦如法。陳草速朽(十),肥良勝糞。無陳草者,用糞糞之亦佳。不糞,雖生而瘦。既栽移者,燒亦如法「八」也。
yòu zhǒng yú fǎ: qí yú dì pàn zhǒng zhě, zhì què sǔn gǔ jì fēi cóng lín, lǜ duō qū lì. bù rú gē dì yī fāng zhǒng zhī. qí bái tǔ bó dì bù yí wǔ gǔ zhě, wéi yí yú jí bái yú shí yī.
又種榆法:其於地畔種者,致雀損穀;既非叢林,率多曲戾。不如割地一方種之。其白土薄地不宜五穀者,唯宜榆及白榆(十一)。
dì xū jìn shì. mài chái jiá yè, shěng gōng yě. jiā yú cì yú fán yú jiǔ: sān zhǒng sè, bié zhǒng zhī, wù lìng hé zá. jiā yú, jiá yè wèi kǔ fán yú, jiá wèi gān, gān zhě chūn shí jiāng shí èr zhǔ mài, shì yǐ xū bié yě. gēng dì shōu jiá, yī rú qián fǎ. xiān gēng dì zuò lǒng, rán hòu sàn yú jiá. lǒng zhě kàn hǎo yī, liào lǐ yòu yì. wǔ cùn yī jiá, xī jì dé zhòng. sàn qì, láo zhī. yú shēng, gòng cǎo jù zhǎng, wèi xū liào lǐ. míng nián zhēng yuè, fù dì shān shā, fàng huǒ shāo zhī. yì rèn shēng zhǎng, wù shǐ táng dù kāng fǎn shí sān jìn. yòu zhì míng nián zhēng yuè, zhǔ qù è zhě, qí yī zhū shàng yǒu qī bā gēn shēng zhě, xī jiē zhuó qù, wéi liú yī gēn cū zhí hǎo zhě.
地須近市。賣柴、莢、葉,省功也。梜榆、刺榆、凡榆「九」:三種色,別種之,勿令和雜。梜榆,莢、葉味苦;凡榆,莢味甘,甘者春時將(十二)煮賣,是以須別也。耕地收莢,一如前法。先耕地作壟,然後散榆莢。壟者看好「一0」,料理又易。五寸一莢,稀穊得中。散訖,勞之。榆生,共草俱長,未須料理。明年正月,附地芟殺,放火燒之。亦任生長,勿使棠杜康反(十三)近。又至明年正月,斸去惡者,其一株上有七八根生者,悉皆斫去,唯留一根麤直好者。
sān nián chūn, kě jiāng jiá yè mài zhī. wǔ nián zhī hòu, biàn kān zuò chuán. bù jiā zhě, jí kě zhuó mài. yī gēn shí wén. jiā shí sì zhě yī yī xuàn zuò dú lè yī èr jí zhǎn. yī gè sān wén. shí nián zhī hòu, kuí píng kē yī sān, qì mǐn, wú suǒ bù rèn. yī qī wén, yī kuí èr shí, píng kē gè zhí yī bǎi wén yě. shí wǔ nián hòu, zhōng wèi chē gǔ jí pú táo yī sì. yī kǒu, zhí sān bǎi. chē gǔ yī jù, zhí juàn sān pǐ.
三年春,可將莢、葉賣之。五年之後,便堪作椽。不梜者,即可斫賣。一根十文。梜(十四)者「一一」鏇作獨樂「一二」及盞。一箇三文。十年之後,魁、、瓶、榼「一三」,器皿,無所不任。一七文,一魁二十,瓶、榼各直一百文也。十五年後,中為車轂及蒲桃●「一四」。●一口,直三百。車轂一具,直絹三匹。
qí suì suì liào jiǎn shí wǔ zhì zhī gōng, zhǐ chái gù rén shí shù gù yī rén wú yè zhī rén, zhēng lái jiù zuò. mài chái zhī lì, yǐ zì wú zī suì chū wàn shù, yī shù sān wén, zé sān shí guàn jiá yè zài wài yě. kuàng zhū qì wù, qí lì shí bèi. yú chái shí bèi, suì shōu sān shí wàn. zhuó hòu fù shēng, bù láo gèng zhǒng, suǒ wèi yī láo yǒng yì. néng zhǒng yī qǐng, suì shōu qiān pǐ. wéi xū yī rén shǒu hù zhǐ huī chù fēn, jì wú niú lí zhǒng zi rén gōng zhī fèi, bù lǜ shuǐ hàn fēng chóng zhī zāi, bǐ zhī gǔ tián, láo yì wàn bèi.
其歲歲料簡(十五)●治之功,指柴僱人——十束雇一人——無業之人,爭來就作。賣柴之利,已自無貲;歲出萬束,一束三文,則三十貫;莢葉在外也。況諸器物,其利十倍。於柴十倍,歲收三十萬。斫後復生,不勞更種,所謂一勞永逸。能種一頃,歲收千匹。唯須一人守護、指揮、處分,既無牛、犁、種子、人功之費,不慮水、旱、風、蟲之災,比之穀田,勞逸萬倍。
nán nǚ chū shēng, gè yǔ xiǎo shù èr shí zhū, bǐ zhì jià qǔ, xī rèn chē gǔ. yī shù sān jù, yī jù zhí juàn sān pǐ, chéng juàn yī bǎi bā shí pǐ: pīng cái zī qiǎn, cū dé chōng shì.
男女初生,各與小樹二十株,比至嫁娶,悉任車轂。一樹三具,一具直絹三匹,成絹一百八十匹:娉財資遣,粗得充事。
shù yuē: běi fāng zhǒng yú jiǔ gēn, yí cán sāng, tián gǔ hǎo.
《術》曰:「北方種榆九根,宜蠶桑,田穀好。」
cuī shí yuē: èr yuè, yú jiá chéng, jí qīng shōu, gān yǐ wèi zhǐ xù. zhǐ, měi yě xù, jī yě. sī bù shōu qīng jiá, xiǎo zhēng pù zhī, zhì dōng yǐ niàng jiǔ, huá xiāng, yí yǎng lǎo. shī yún: wǒ yǒu zhǐ xù, yì yǐ yù dōng yě. sè biàn bái, jiāng luò, kě zuò. suí jié zǎo yàn, wù shī qí shì., yīn móu, yīn tóu: yú jiàng.
崔寔曰:「二月,榆莢成,及青收,乾以為旨蓄。「旨,美也;蓄,積也。司部收青莢,小蒸曝之,至冬以釀酒,滑香,宜養老。《詩》云:「我有旨蓄,亦以御冬」也。」色變白,將落,可作●●。隨節早晏,勿失其適。「●,音牟;●,音頭:榆醬。」」
bái yáng, yī míng gāo fēi, yī míng dú yáo. xìng shén jìn zhí, kān wèi wū cái zhé zé zhé yǐ, zhōng bù qū náo shí liù. nú xiào qiè. yú xìng ruǎn, jiǔ wú bù qū, bǐ zhī bái yáng, bù rú yuǎn yǐ. qiě tiān xìng shí qī duō qū, tiáo zhí zhě shǎo zhǎng yòu chí huǎn, jī nián fāng dé. fán wū cái, sōng bǎi shí bā wèi shàng, bái yáng cì zhī, yú wèi xià yě.
白楊,一名「高飛」,一名「獨搖」。性甚勁直,堪為屋材;折則折矣,終不曲撓(十六)。奴孝切。榆性軟,久無不曲,比之白楊,不如遠矣。且天性(十七)多曲,條直者少;長又遲緩,積年方得。凡屋材,松柏(十八)為上,白楊次之,榆為下也。
zhǒng bái yáng fǎ: qiū gēng lìng shú. zhì zhēng yuè èr yuè zhōng, yǐ lí zuò lǒng, yī lǒng zhī zhōng, yǐ lí nì shùn gè yí dào, yī wǔ zhōng kuān xiá, zhèng shì shí jiǔ cōng lǒng. zuò qì, yòu yǐ qiāo jué dǐ, yī kēng zuò xiǎo èr shí yī liù. zhuó qǔ bái yáng zhī, dà rú zhǐ zhǎng sān chǐ zhě, qū zhe lǒng zhōng, yǐ tǔ yā shàng, lìng liǎng tóu chū tǔ, xiàng shàng zhí shù. èr chǐ yī zhū. míng nián zhēng yuè zhōng, qù è zhī, yī mǔ sān lǒng, yī lǒng qī bǎi èr shí zhū yī qī, yī zhū liǎng gēn, yī mǔ sì qiān sān bǎi èr shí zhū èr yī.
種白楊法:秋耕令熟。至正月、二月中,以犁作壟,一壟之中,以犁逆順各一到,●「一五」中寬狹,正似(十九)蔥壟。作訖,又以鍬掘底,一坑作小(二十)「一六」。斫取白楊枝,大如指、長三尺者,屈著壟中,以土壓上,令兩頭出土,向上直豎。二尺一株。明年正月中,●去惡枝,一畝三壟,一壟七百二十株「一七」,一株兩根,一畝四千三百二十株(二一)。
sān nián, zhōng wèi cán yī bā. dōu gé fǎn wǔ nián, rèn wèi wū chuán. shí nián, kān wèi dòng liáng. yǐ cán wèi lǜ, yī gēn wǔ qián, yī mǔ suì shōu èr wàn yī qiān liù bǎi wén. chái jí dòng liáng chuán zhù zài wài. suì zhǒng sān shí mǔ, sān nián jiǔ shí mǔ. yī nián mài sān shí mǔ, dé qián liù shí sì wàn bā qiān wén. zhōu ér fù shǐ, yǒng shì wú qióng. bǐ zhī nóng fū, láo yì wàn bèi. qù shān yuǎn zhě, shí yí duō zhǒng. qiān gēn yǐ shàng, suǒ qiú bì bèi.
三年,中為蠶●「一八」。都格反五年,任為屋椽。十年,堪為棟梁。以蠶●為率,一根五錢,一畝歲收二萬一千六百文。柴及棟梁、椽柱在外。歲種三十畝,三年九十畝。一年賣三十畝,得錢六十四萬八千文。周而復始,永世無窮。比之農夫,勞逸萬倍。去山遠者,實宜多種。千根以上,所求必備。
yī jiàn ěr yǎ shì mù. zhù wèi guō pú zhù. zhèng zhù wén bìng tóng yào shù.
(一)見《爾雅‧釋木》。注為郭璞注。正注文並同《要術》。
èr tài píng yù lǎn juǎn jiǔ wǔ liù yú yǐn guǎng zhì zuò: yǒu gū yú, yǒu láng yú. láng yú, wú jiá, cái yòu rèn chē yòng, zhì shàn. qīng àn tóng lí, shì pí hòu de yì sī zhě chū bó hǎi dōng guāng, yǐ gōng guān. dōng guāng, jīn hé běi shěng dōng guāng xiàn.
(二)《太平御覽》卷九五六「榆」引《廣志》作:「有姑榆,有郎榆。郎榆,無莢,材又任車用,至善。青●(按同蠡,是皮厚的意思)者出渤海東光,以供官。」東光,今河北省東光縣。
sān jiā yú, huáng xiào zhāng xiào míng chāo wù zuò fén yú, hú xiāng běn é zuò xié yú, jù yuàn kè jīn chāo gǎi zhèng.
(三)「梜榆」,黃校、張校、明抄誤作「枌榆」,湖湘本訛作「挾榆」,據院刻、金抄改正。
sì yuàn kè míng chāo zuò tí, jīn chāo é zuò jiá cān kàn zhù shì sān.
(四)院刻、明抄作「荑」,金抄訛作「莢」(參看注釋「三」)。
wǔ jiā, zhāng xiào é zuò fěn, míng chāo hú xiāng běn é zuò xié, jù yuàn kè jīn chāo gǎi zhèng.
(五)「梜」,張校訛作「粉」,明抄、湖湘本訛作「挾」,據院刻、金抄改正。
liù xué jīn běn jiàn xī běn zuò qiā, tā běn jūn wù zuò tāo. cǐ zì zài tā chù yuàn kè děng suǒ wù yì tóng, běn shū jìng yǔ gǎi zhèng, bù zài zuò xiào jì. yòu zhè tiáo zhù wén yīng zài xià wén zhǎng bā jiǔ chǐ yǐ xià, ér zhè gè dì wèi de zhù wén, yīng shì xià miàn bù shāo zé zhǎng chí yě de yī tiáo, zhè èr tiáo zhù wén diān dào cuò le.
(六)《學津》本、漸西本作「掐」,他本均誤作「搯」。此字在他處院刻等所誤亦同,本書逕予改正,不再作校記。又這條注文應在下文「長八九尺矣」下,而這個地位的注文,應是下面「不燒則長遲也」的一條,這二條注文顛倒錯了。
qī zhèng wén hé zhù wén de lǚ xīn, jǐn yuàn kè rú wén, zhǐ zhāi dǐng yá jīn chāo wù zuò tè xīn hú xiāng běn wù zuò cǎi xīn huáng xiào míng chāo zhèng wén jūn wù zuò lǚ zhī, zhù wén huáng xiào bù wù, míng chāo wù zuò jiāng xīn.
(七)正文和注文的「捋心」,僅院刻如文,指摘頂芽;金抄誤作「特心」;湖湘本誤作「採心」;黃校、明抄正文均誤作「捋之」,注文黃校不誤,明抄誤作「將心」。
bā bù, míng chāo hú xiāng běn wù zuò tài, jù yuàn kè jīn chāo gǎi zhèng.
(八)「不」,明抄、湖湘本誤作「太」,據院刻、金抄改正。
jiǔ gǔ, míng chāo wù zuò gǔ, tā běn bù wù.
(九)「轂」,明抄誤作「穀」,他本不誤。
shí yuàn kè jīn chāo zuò sù xiǔ, zhǐ chén wū cǎo fǔ làn dé kuài, shì zhèng zì huáng xiào zhāng xiào míng chāo zuò hái gēn, shì xíng jìn ér é.
(十)院刻、金抄作「速朽」,指陳屋草腐爛得快,是正字;黃校、張校、明抄作「還根」,是形近而訛。
shí yī bái yú suī rán jiù shì fén yú, dàn jiǎ shì chēng zhī wèi fén yú, bù chēng bái yú, ér qiě zài zhè lǐ yě hé xià wén jiā yú cì yú fán yú sān zhǒng bù xié diào, huáng lù sēn yí shì bái yáng zhī wù. yīng shì bái yáng zhī wù.
(十一)「白榆」雖然就是「枌榆」,但賈氏稱之為「枌榆」,不稱「白榆」,而且在這裏也和下文「梜榆、刺榆、凡榆三種」不協調,黃麓森疑是「白楊」之誤。應是「白楊」之誤。
shí èr yuàn kè jīn chāo míng chāo hú xiāng běn zuò jiāng huáng xiào zhāng xiào zuò lǚ, suī shì kě tōng, shí wù. jiāng shì bǎ tā ná lái, wèi jìn nán běi cháo wén xiàn zhōng cháng zhè yàng yòng.
(十二)院刻、金抄、明抄、湖湘本作「將」;黃校、張校作「捋」,雖似可通,實誤。「將」是「把它拿來」,魏晉南北朝文獻中常這樣用。
shí sān yuàn kè jīn chāo zuò táng dù kāng fǎn, jí yào yǐn tóng huáng xiào míng chāo zuò zhǎng zhǐ liǎng fǎn, hú xiāng běn zuò zhǎng zhǐ liǎng fǎn. àn táng zhǎng dōu shì de bié tǐ bú shì táng lí shǒu zhǎng, jí chēng zì, xiàn zài xiě zuò, gǔ běn yīn dù kāng fǎn yīn táng. dàn zhǐ liǎng fǎn dú wèi shǒu zhǎng de zhǎng, dà wù. hú xiāng běn de zhǎng, jiā mù páng zuò chéng yě jiù shì zì. cān kàn juǎn sì chā lí piān zhù shì èr jiǔ.
(十三)院刻、金抄作「棠(杜康反)」,《輯要》引同;黃校、明抄作「掌(止兩反)」,湖湘本作「長(止兩反)」。按「棠」、「掌」都是「」的別體(不是棠梨、手掌),即「牚」字,現在寫作「」;「」,古本音「杜康反」(音堂)。但「止兩反」讀為「手掌」的「掌」,大誤。湖湘本的「長」,加木旁作「棖」也就是「」字。參看卷四《插梨》篇注釋「二九」。
shí sì jiā, míng chāo wù zuò xié, yuàn kè jīn chāo hú xiāng běn bù wù.
(十四)「梜」,明抄誤作「挾」,院刻、金抄、湖湘本不誤。
shí wǔ yuàn kè jīn chāo zuó liào jiǎn, tā běn jūn zuò kē jiǎn. kē jiǎn zhǐ shì zhuó qù kē tiáo, yì tóng zhì, yīng yǐ zuó liào jiǎn wèi shì.
(十五)院刻、金抄作「料簡」,他本均作「科簡」。「科簡」只是斫去科條,義同「●治」,應以作「料簡」為是。
shí liù zhé zé zhé yǐ, zhōng bù qū náo, zhé, gè běn tóng, yīng yǒu wù. zhé yǔ qū náo wú bié, jiǎng bù tōng rú guǒ zuò zhé duàn jiǎng, yòng zuò liáng zhù, bǐ qū náo gèng huài. zhí wù míng shí tú kǎo zhǎng biān juǎn èr yī bái yáng yǐn xuán sì suǒ tàn: bái yáng xiū zhí duān měi, yòng wèi sì guān cái, jiǔ zé shū liè, bù rú sōng bǎi cái jìn shí yě. zé bái yáng jiǔ zé xī liè kāi chè, zhé yīng shì xī huò chè zì zhī é.
(十六)「折則折矣,終不曲撓」,「折」,各本同,應有誤。「折」與「曲撓」無別,講不通;如果作折斷講,用作樑柱,比「曲撓」更壞。《植物名實圖考長編》卷二一「白楊」引《懸笥瑣探》:「白楊……修直端美,用為寺觀材,久則疏裂,不如松柏材勁實也。」則白楊久則析裂開坼,「折」應是「析」或「坼」字之訛。
shí qī yuàn kè jīn chāo míng chāo zuò tiān xìng huáng xiào zhāng xiào hú xiāng běn zuò mù xìng.
(十七)院刻、金抄、明抄作「天性」;黃校、張校、湖湘本作「木性」。
shí bā bǎi, cóng huáng xiào míng chāo jīn chāo zuò méi, dāng wù yuàn kè mó hu bù qīng.
(十八)「柏」,從黃校、明抄;金抄作「梅」,當誤;院刻模糊不清。
shí jiǔ shì xià míng chāo hú xiāng běn yǒu zuò zì, dāng xì xí xià wén zuò qì ér yǎn yuàn kè jīn chāo wú, jí yào yǐn yì wú, xià wén zhǒng huái liǔ qiū zǐ wú zhà piān: zhōng kuān xiá, zhèng shì cōng lǒng, yì wú zuò zì, gù cóng yuàn kè.
(十九)「似」下明抄、湖湘本有「作」字,當係襲下文「作訖」而衍;院刻、金抄無,《輯要》引亦無,下文種《槐柳楸梓梧柞》篇:「●中寬狹,正似蔥壟」,亦無「作」字,故從院刻。
èr shí yuàn kè jīn chāo zuò, míng chāo hú xiāng běn zuò qiàn, èr zì tóng, dàn shàng wén zhǒng yú zuò, běn shū tǒng yī zuò.
(二十)院刻、金抄作「」,明抄、湖湘本作「塹」,二字同,但上文種榆作「」,本書統一作「」。
èr yī zhū, gè běn tóng, shàng wén jì chēng yī zhū liǎng gēn, cǐ chù yì yīng zuò gēn.
(二一)「株」,各本同,上文既稱「一株兩根」,此處亦應作「根」。
yī běn piān de yú, shì zhǐ bái yú. xià wén suǒ chēng de fán yú, dāng yì zhǐ cǐ.
「一」本篇的「榆」,似指白榆。下文所稱的「凡榆」,當亦指此。
wú qí jùn zhí wù míng shí tú kǎo juàn sān sān yú: jīn yǐ yǒu jiá zhě wèi gū yú, wú jiá zhě wèi láng yú. nán fāng yú, qiū shēn shǐ jié jiá, bù kě shí, jí shí yí zhī láng yú yě. qí yǒu àn jí cì zì zhě wèi yú, zhì jiān. qí pí bái zhě wèi fén yú, běi fāng shí zhī.
吳其濬《植物名實圖考》卷三三「榆」:「今以有莢者為姑榆,無莢者為郎榆。南方榆,秋深始結莢,不可食,即《拾遺》之榔榆也。其有(按即「刺」字)者為榆,質堅。其皮白者為枌榆,北方食之。」
gū yú jí ěr yǎ shì mù de wú gū, shì xiàn zài de dà guǒ yú, yě jiào huáng yú. xiān yè kāi huā, chūn xià jiān jié dà chì guǒ, chǎn yú běi fāng. qí guǒ shí yīn gān huò zhì jiàng hòu, xiàn zài zhōng yào shàng hái bǎo cún zhe wú tí hóng de míng chēng. táng chén cáng qì běn cǎo shí yí: zuò jiàng shí zhī, cǐ shān yú rén yě. dà guǒ yú xiàn zài xú zhōu hái chēng shān yú, zé yào shù suǒ chēng shān yú rén kě yǐ wèi wú tí, dāng jí zhǐ běn zhǒng.
「姑榆」即《爾雅‧釋木》的「無姑」,是現在的大果榆,也叫「黃榆」。先葉開花,春夏間結大翅果,產於北方。其果實陰乾或製醬後,現在中藥上還保存著「蕪荑紅」的名稱。唐陳藏器《本草拾遺》:「作醬食之,……此山榆仁也。」大果榆現在徐州還稱「山榆」,則《要術》所稱「山榆人可以為蕪荑」,當即指本種。
láng yú, chì guǒ xiǎo xíng, shēn qiū chéng shú. zài běn cǎo shū shàng chén cáng qì běn cǎo shí yí shǐ zhe lù, chēng: qiū shēng jiá, rú běi yú. táo gōng zhǐ jiàn yú zuò zhù àn zhǐ táo hóng jǐng míng yī bié lù, jiàn xià, wèi nán tǔ wú yú yě.
榔榆,翅果小形,深秋成熟。在本草書上陳藏器《本草拾遺》始著錄,稱:「秋生莢,如北榆。陶公只見榆作注(按指陶弘景《名醫別錄》,見下),為南土無榆也。」
cì yú, xiǎo zhī jù yìng cì, huā yǔ yè tóng shí zhǎn fàng. guǒ shí chéng wāi zhuī xíng, bèi miàn jù chì, chū qiū chéng shú. mù zhì jiān yìng zhì mì.
刺榆,小枝具硬刺,花與葉同時展放。果實呈歪錐形,背面具翅,初秋成熟。木質堅硬緻密。
fén yú jí ěr yǎ de bái fén, jí jīn bái yú, sān sì yuè jiān, xiān yè kāi huā, guǒ jiá chūn xià jiān chéng shú. běi fāng cháng yǐ guǒ jiá hé miàn fěn huò xiǎo mǐ fěn zhēng shí qīng jiá zhēng guò shài gān kě niàng jiǔ, lǎo shú de kě zhì jiàng. shén nóng běn cǎo jīng suǒ zhe lù de yú pí, yì bān de jiě shì shì zhǐ běn zhǒng de pí, ér táo hóng jǐng míng yī bié lù zé shuō bā yuè cǎi shí, zé suǒ zhǐ gè bié, yīn cǐ táng běn cǎo zhù shuō: yú, sān yuè shí shú, xún zé luò yǐ, jīn chēng bā yuè cǎi shí, kǒng běn jīng zhǐ míng yī bié lù wù yě. chén cáng qì běn cǎo shí yí míng bái zhǐ chū: yú jiá, sì yuè shōu shí, zuò jiàng, shì wú tí. jiāng dōng yǒu cì yú, wú dà yú, cì yú qiū shí, gù táo cuò wù yě. jù cǐ, táng shí jiāng dōng réng wú chūn xià jiān jié jiá de yú, chén cáng qì yīn chēng chūn xià jiān jié jiá zhě wèi běi yú, bìng shuō nán tǔ wú yú. zhì wú qí jùn suǒ jiàn nán fāng de yú, yě hái shì láng yú.
「枌榆」即《爾雅》的「白枌」,即今白榆,三四月間,先葉開花,果莢春夏間成熟。北方常以果莢和麵粉或小米粉蒸食;青莢蒸過曬乾可釀酒,老熟的可製醬。《神農本草經》所著錄的「榆皮」,一般的解釋是指本種的皮,而陶弘景《名醫別錄》則說「八月採實」,則所指各別,因此《唐本草》注說:「榆,三月實熟,尋則落矣,今稱「八月採實」,恐本經(指《名醫別錄》)誤也。」陳藏器《本草拾遺》明白指出:「榆莢,……四月收實,作醬,似蕪荑。……江東有刺榆,無大榆,……刺榆秋實,故陶錯誤也。」據此,唐時江東仍無春夏間結莢的榆,陳藏器因稱春夏間結莢者為「北榆」,並說「南土無榆」。至吳其濬所見南方的榆,也還是榔榆。
èr guǒ rén de rén, sòng yuán yǐ qián jūn zuò rén duàn yù cái shuō, zài yào shù zhōng yì jūn zuò rén.
「二」果仁的「仁」,宋元以前均作「人」(段玉裁說),在《要術》中亦均作「人」。
sān ěr yǎ shì mù: wú gū, qí shí yí. guō pú zhù: wú gū, gū yú yě. shēng shān zhōng, yè yuán ér hòu, bō qǔ pí, hé zì zhī, qí wèi xīn xiāng, suǒ wèi wú yí. wú yí jí yóu wú gū de guǒ shí yí dé míng, hòu lái jiā cǎo tóu zuò wú tí. yīn qí guǒ rén kě zhì jiàng, gù yì chēng qí jiàng wèi wú tí. dàn guō zhù zuò yè yuán ér hòu, yǒu wù. jù shǐ yóu jí jiù piān juǎn èr wú tí yán shī gǔ zhù: wú gū shēng yú shān zhōng, qí jiá yuán hòu, bō qǔ shù pí, hé zì ér gān zhī, chéng qí xīn wèi yě. yú yè bù yuán, yán zhù zuò qí jiá yuán hòu, guō zhù de yè shì jiá zì bèi hòu rén gǎo cuò de, ér qiě ěr yǎ míng shuō qí shí yí, guō zhù yě zhǐ néng duì jiá zuò jiě shì, bù yīng wén bù duì tí shuō yè bù shuō jiá. yòu, ěr yǎ shì cǎo yǒu wú tí, shā qiáng, suǒ zhǐ wèi cǎo běn, fēi cǐ mù běn wú tí.
「三」《爾雅‧釋木》:「無姑,其實夷。」郭璞註:「無姑,姑榆也。生山中,葉圓而厚,剝取皮,合漬之,其味辛香,所謂「無夷」。」「無夷」即由無姑的果實「夷」得名,後來加草頭作「蕪荑」。因其果仁可製醬,故亦稱其醬為「蕪荑」。但郭注作「葉圓而厚」,有誤。據史游《急就篇》卷二「蕪荑」顏師古註:「無姑……生於山中,其莢圓厚,剝取樹皮,合漬而乾之,成其辛味也。」榆葉不圓,顏注作「其莢圓厚」,郭注的「葉」是「莢」字被後人搞錯的,而且《爾雅》明說「其實夷」,郭注也只能對「莢」作解釋,不應文不對題說葉不說莢。又,《爾雅‧釋草》有「莁荑,蔱蘠」,所指為草本,非此木本「蕪荑」。
sì zhí, tōng zhí. huái nán zǐ zhǔ shù xùn: wǔ gǔ fán zhí.
「四」「植」,通「殖」。《淮南子‧主術訓》:「五穀繁植。」
wǔ fàng huǒ shāo zhī, fāng fǎ yǔ shàng piān yǐn fàn shèng zhī shū de gē sāng miáo fàng huǒ shāo guò xiāng tóng, yǒu cù jìn xīn tiáo shēng zhǎng xùn sù wàng shèng de zuò yòng. yuán lǔ míng shàn nóng sāng yī shí cuō yào èr yuè zhǒng jiù shèn tiáo yǒu lèi shì jì zài. yào shù duì chǔ shù miáo yì cǎi yòng zhī, jiàn xià wén zhǒng gǔ chǔ piān.
「五」「放火燒之」,方法與上篇引《氾勝之書》的割桑苗放火燒過相同,有促進新條生長迅速旺盛的作用。元魯明善《農桑衣食撮要》「二月」「種舊椹」條有類似記載。《要術》對楮樹苗亦採用之,見下文《種穀楮》篇。
liù yì jīng jì jì: xū, yǒu yī rú. wáng bì zhù: yī rú, suǒ yǐ sāi zhōu lòu yě. rú shì pò bù làn xù zhī lèi, shì sāi chuán lòu de zá luàn dōng xī. zhú shàng guā xià lái de zhú pí jiào zhú rú, míng yī bié lù yǒu bài chuán rú de yào, jí shì sāi lòu chuán de bài zhú rú. rú jí rú zì. yào shù de tè yòng kǒu yǔ yǐ rú dāng guǒ zì yòng, jí yóu dǔ sè yī yì yǐn shēn ér lái. dǔ sè shì yòng zá luàn dōng xī tián sāi xià bù, méi yǒu yī diǎn kòng xì. zhè lǐ kē rú bù zhǎng yě shì xià bù cóng cuǒ guò mì de yì sī, jí shì shuō, xiǎo yú shù bèi zhāi qù dǐng yá hòu, zhǔ gàn zhǎng bù gāo zhǎng bù dà, xià bù fǎn ér zhǎng chū cóng mì de fēn zhī, xíng chéng yōng zhǒng ǎi cuǒ de yàng zi.
「六」《易經》「既濟」:「繻,有衣袽。」王弼註:「衣袽,所以塞舟漏也。」「袽」是破布爛絮之類,是塞船漏的雜亂東西。竹上刮下來的竹皮叫「竹茹」,《名醫別錄》有「敗船茹」的藥,即是塞漏船的敗竹茹。「袽」即「茹」字。《要術》的特用口語以「茹」當「裹」字用,即由堵塞一義引申而來。堵塞是用雜亂東西填塞下部,沒有一點空隙。這裏「科茹不長」也是下部叢脞過密的意思,即是說,小榆樹被摘去頂芽後,主幹長不高長不大,下部反而長出叢密的分枝,形成臃腫矮脞的樣子。
qī kēng, jí gōu kēng.
「七」「坑」,即溝坑。
bā jì zāi yí zhě, shāo yì rú fǎ, jì jīng yí zhí de zāi, chéng huó hòu yě yào zhào yàng shāo guò.
「八」「既栽移者,燒亦如法」,既經移植的「栽」,成活後也要照樣燒過。
jiǔ fán yú, yì wèi cháng yú, jí tōng cháng suǒ zhǐ de yú, jù zhù wén jiá wèi gān, chūn shí jiāng zhǔ mài, dāng zhǐ bái yú.
「九」「凡榆」,意謂「常榆」,即通常所指的榆,據注文「莢味甘,……春時將煮賣」,當指白榆。
yī kàn hǎo, zhěng qí yún zhí.
「一0」「看好」,整齊勻直。
yī yī jiā yú, cóng jiā zhě kàn lái, cǐ yú mù tè yí yú zuò xuàn zuò cái, kě gōng xuàn chéng zhōng kōng qì wù zhī yòng, xiǎo zhě rú zhǎn wǎn, dà zhě rú kuí gāng, zài mù lǐ shàng yǒu qí tè xìng, hé cì yú fán yú bù tóng, suǒ yǐ yǒu jiā zhě bù jiā zhě de fēn bié. dàn wèi xiáng shì hé zhǒng yú mù.
「一一」「梜榆」,從「梜者」看來,此榆木特宜於作鏇作材,可供鏇成中空器物之用,小者如盞、碗,大者如魁、缸,在木理上有其特性,和刺榆、凡榆不同,所以有「梜者」、「不梜者」的分別。但未詳是何種榆木。
yī èr dú lè, jí tuó luó, xiǎo hái wán jù.
「一二」「獨樂」,即「陀螺」,小孩玩具。
yī sān kuí, shuō wén: gēng dòu yě. jí shèng gēng de dà wǎn. kē, shuō wén: jiǔ qì yě. jí jīn wǎn zì.
「一三」「魁」,《說文》:「羹斗也。」即盛羹的大碗。「榼」,《說文》:「酒器也。」「」即今「碗」字。
yī sì, zì shū wèi shōu, dāng jí xiáng zì, xiàn zài xiě zuò gāng, jí yào yǐn jí zuò gāng.
「一四」「●」,字書未收,當即「瓨」字,現在寫作「缸」,《輯要》引即作「缸」。
yī wǔ jí zì, jí jīn dì zì. zhè lǐ zhǐ lí gōu. qīng qí jùn zǎo mǎ shǒu nóng yán zhǒng zhí piān: jīn nián gēng dì, míng nián gēng lǒng, zé dì lì yǒu yú yǐ. fāng yán piān: lí gōu wèi zhī dì, liǎng lí zhī jiān wèi zhī lǒng. shuō míng dì jiù shì gǔ suǒ wèi quǎn, yě jiù shì yào shù suǒ chēng de, xiàn zài hái chēng lǐ gōu wèi lǐ dì.
「一五」「●」即「」字,即今「墑」字。這裏指犁溝。清祁寯藻《馬首農言‧種植篇》:「今年耕墑,明年耕壟,則地力有餘矣。」《方言篇》:「犁溝謂之墑,兩犁之間謂之壟。」說明「墑」就是古所謂「畎」,也就是《要術》所稱的「●」,現在還稱理溝為「理墑」。
yī liù yòu yǐ qiāo jué dǐ, yī kēng zuò xiǎo, zài zài gōu dǐ jué shāo shēn de kēng, lüè zuò zhǎng xíng de xiǎo kēng xíng, yǐ biàn yú shǐ bái yáng zhī qū zhe gōu dǐ, shǐ liǎng tóu chū tǔ, xiàng shàng shù qǐ.
「一六」「又以鍬掘底,一坑作小」,再在溝底掘稍深的坑,略作長形的小坑形,以便於使白楊枝屈著溝底,使兩頭出土,向上豎起。
yī qī yī mǔ sān lǒng, yī lǒng qī bǎi èr shí zhū, fǎn yìng jiǎ sī xié dāng shí de mǔ zhì shì èr bǎi sì shí fāng bù de zhǎng tiáo mǔ, jí yī bù zhǎng èr bǎi sì shí bù wèi yī mǔ. měi bù liù chǐ, mǔ zhǎng yī qiān sì bǎi sì shí chǐ, měi èr chǐ yī zhū, yī lǒng shì dé qī bǎi èr shí zhū. yī mǔ sān lǒng, qí jiān gé yě shì èr chǐ, sān lǒng hé chéng yī bù de mǔ kuān zhǒng huái liǔ qiū zǐ wú zhà piān yí zāi qiū miáo: fāng liǎng bù yī gēn, liǎng mǔ yī xíng, shuō míng mǔ kuān shì yī bù. míng dǒng gǔ bì lǐ zá cún juǎn shàng lùn mǔ yǐn dāng shí nóng yàn: héng shí wǔ, shù shí liù, yī mǔ tián, wěn wěn zú. tóng yàng shì èr bǎi sì shí fāng bù wèi yī mǔ, dàn mǔ xíng lüè jìn zhèng fāng.
「一七」「一畝三壟,一壟七百二十株」,反映賈思勰當時的畝制是二百四十方步的長條畝,即一步長二百四十步為一畝。每步六尺,畝長一千四百四十尺,每二尺一株,一壟適得七百二十株。「一畝三壟」,其間隔也是二尺,三壟合成一步的畝寬(《種槐柳楸梓梧柞篇》移栽楸苗:「方兩步一根,兩畝一行」,說明畝寬是一步)。明董穀《碧里雜存》卷上「論畝」引當時農諺:「橫十五,豎十六,一畝田,穩穩足。」同樣是二百四十方步為一畝,但畝形略近正方。
yī bā, yīn zhāi, tóng dī, yě xiě zuò, dōu hé shàng piān yǐn cuī shí sì mín yuè lìng de tóng zì, jí cán jià de héng dàng mù, yì chēng cán chuán.
「一八」「●」,音摘,同「樀」,也寫作「●」、「●」,都和上篇引崔寔《四民月令》的「●」同字,即蠶架的橫檔木,亦稱「蠶椽」。
zhǒng táng dì sì shí qī ěr yǎ yuē yī: dù, gān táng yě. guō pú zhù yuē: jīn zhī dù lí.
種棠第四十七《爾雅》曰(一):「杜,甘棠也。」《郭璞》注曰:「今之杜梨。」
shī yuē èr: bì fèi gān táng. máo yún: gān táng, dù yě. shī yì shū yún: jīn táng lí, yī míng dù lí, rú lí ér xiǎo, tián cù kě shí yě.
《詩》曰(二):「蔽芾甘棠。」毛云:「甘棠,杜也。」《詩義》疏云:「今棠梨,一名杜梨,如梨而小,甜酢可食也。」
táng shī yuē sān: yǒu dì zhī dù. máo yún: dù, chì táng yě. yǔ bái táng tóng, dàn yǒu chì bái měi è. zi bái sè zhě wèi bái táng, gān táng yě, cù huá ér měi. chì táng, zi sè ér cù, wú wèi, sú yǔ yún: sè rú dù. chì táng, mù lǐ chì, kě zuò gōng gàn. sì
《唐詩》曰(三):「有杕之杜。」毛云:「杜,赤棠也。」「與白棠同,但有赤、白、美、惡。子白色者為白棠,甘棠也,酢滑而美。赤棠,子澀而酢,無味,俗語云:「澀如杜」。赤棠,木理赤,可作弓幹。(四)」
àn jīn táng yè yǒu zhōng rǎn jiàng zhě, yǒu wéi zhōng rǎn tǔ zǐ yī zhě dù zé quán bù yòng. qí shí sān zhǒng bié wǔ yì, ěr yǎ máo guō yǐ wèi tóng, wèi xiáng yě èr.
按今棠葉有中染絳者,有惟中染土紫「一」者;杜則全不用。其實三種別(五)異,《爾雅》、毛、郭以為同,未詳也「二」。
táng shú shí, shōu zhǒng zhī. fǒu zé chūn yuè yí zāi.
棠熟時,收種之。否則春月移栽。
bā yuè chū, tiān qíng shí, zhāi yè báo bù, shài lìng gān, kě yǐ rǎn jiàng. bì hòu tiān qíng shí, shǎo zhāi liù yè, gān zhī fù gèng zhāi. shèn wù dùn shōu: ruò yù yīn yǔ zé yì, yì bù kān rǎn jiàng yě.
八月初,天晴時,摘葉薄布,曬令乾,可以染絳。必候天晴時,少摘(六)葉,乾之;復更摘。慎勿頓收:若遇陰雨則浥,浥不堪染絳也。
chéng shù zhī hòu, suì shōu juàn yī pǐ. yì kě duō zhǒng, lì nǎi shèng sāng yě.
成樹之後,歲收絹一匹。亦可多種,利乃勝桑也。
yī jiàn ěr yǎ shì mù, wú yě zì. guō pú zhù zuò: jīn zhī dù táng. dàn shī jīng zhào nán gān táng kǒng yǐng dá shū yǐn guō zhù tóng yào shù zuò jīn zhī dù lí.
(一)見《爾雅‧釋木》,無「也」字。郭璞注作:「今之杜棠。」但《詩經‧召南‧甘棠》孔穎達疏引郭注同《要術》作「今之杜梨。」
èr jiàn shī jīng zhào nán gān táng. máo chuán wén tóng. fèi yīn fèi. shī yì shū wén yǔ lù jī máo shī cǎo mù niǎo shòu chóng yú shū yǒu yì, cān kàn xiào jì sì.
(二)見《詩經‧召南‧甘棠》。毛《傳》文同。「芾」音沸。《詩義疏》文與陸璣《毛詩草木鳥獸蟲魚疏》有異,參看校記(四)。
sān jiàn shī jīng táng fēng dì dù. máo chuán wén tóng. yòu yǒu dì zhī dù jù, bìng jiàn táng fēng yǒu dì zhī dù jí xiǎo yǎ dì dù piān. dì yīn dì, shēng zhǎng mào shèng de yì sī.
(三)見《詩經‧唐風‧杕杜》。毛《傳》文同。又「有杕之杜」句,並見《唐風‧有杕之杜》及《小雅‧杕杜》篇。「杕」音第,生長茂盛的意思。
sì zì yǔ bái táng tóng zhì kě zuò gōng gàn shì shī yì shū wén, yǔ táng fēng dì dù kǒng yǐng dá shū yǐn lù jī shū wén jī běn xiàng tóng, lù shū qǐ jù zuò chì táng yǔ bái táng tóng ěr, yào shù lüè qù chì táng, jìng chéng máo chuán bù zhòng fù. lù jī máo shī cǎo mù niǎo shòu chóng yú shū zé zuò: gān táng, jīn táng lí, yī míng dù lí, chì táng yě, yǔ bái táng tóng ěr, dàn zi yǒu chì bái měi è, yǐ xià jī běn tóng yào shù yǐn shī yì shū, ér mù lǐ chì zuò mù lǐ rèn.
(四)自「與白棠同」至「可作弓幹」是《詩義疏》文,與《唐風‧杕杜》孔穎達疏引陸璣《疏》文基本相同,陸《疏》起句作「赤棠與白棠同耳」,《要術》略去「赤棠」,逕承毛《傳》不重複。陸璣《毛詩草木鳥獸蟲魚疏》則作:「甘棠,今棠梨,一名杜梨,赤棠也,與白棠同耳,但子有赤白美惡……」,以下基本同《要術》引《詩義疏》,而「木理赤」作「木理韌」。
wǔ yuàn kè jīn chāo zuò bié, míng chāo hú xiāng běn wù zuò zé.
(五)院刻、金抄作「別」,明抄、湖湘本誤作「則」。
liù míng chāo zuò, yuàn kè jīn chāo hú xiāng běn zuò zhāi, zì tóng, běn shū tǒng yī zuò zhāi.
(六)明抄作「●」,院刻、金抄、湖湘本作「摘」,字同,本書統一作「摘」。
yī jiàng, chì sè. tǔ zǐ, zǐ hè sè.
「一」「絳」,赤色。「土紫」,紫褐色。
èr jù shàng wén ěr yǎ guō zhù shī jīng máo chuán shī yì shū děng jiě shì, táng dù diān lái dào qù, què shí fēn bù qīng, gù jiǎ shì yǒu cǐ shuō. zōng hé lì shǐ wén xiàn zī liào, dà tǐ shàng shì zhǐ táng bái táng wèi táng lí, dù chì táng wèi dù lí. cān kàn juǎn sì chā lí piān zhù shì yī jiǔ.
「二」據上文《爾雅》、郭注、《詩經》毛《傳》、《詩義疏》等解釋,棠、杜顛來倒去,確實分不清,故賈氏有此說。綜合歷史文獻資料,大體上是指棠、白棠為棠梨,杜、赤棠為杜梨。參看卷四《插梨》篇注釋「一九」。
zhǒng gǔ chǔ yī dì sì shí bā shuō wén yuē yī: gǔ zhě, chǔ yě.
種穀楮「一」第四十八《說文》曰(一):「穀者,楮也。」
àn jīn shì rén nǎi yǒu míng zhī yuē jiǎo chǔ, fēi yě. gài jiǎo gǔ shēng xiāng jìn, yīn é ěr. qí pí kě yǐ wèi zhǐ zhě yě.
按今世人乃有名之曰「角楮」,非也。蓋「角」、「穀」聲相近,因訛耳。其皮可以為紙者也。
chǔ yí jiàn gǔ jiān zhǒng zhī. dì yù jí liáng. qiū shàng chǔ zi shú shí, duō shōu, jìng táo, pù lìng zào. gēng dì lìng shú, èr yuè lóu jiǎng zhī, hé má zi màn sàn zhī, jí láo. qiū dōng réng liú má wù yì, wèi chǔ zuò nuǎn. ruò bù hé èr má zi zhǒng, lǜ sān duō dòng sǐ. míng nián zhēng yuè chū, fù dì shān shā, fàng huǒ shāo zhī. yī suì jí méi rén. bù shāo zhě shòu, ér zhǎng yì chí. sān nián biàn zhōng zhuó. wèi mǎn sān nián sì zhě, pí báo bù rèn yòng. zhuó fǎ: shí èr yuè wèi shàng, sì yuè cì zhī. fēi cǐ liǎng yuè ér zhuó zhě, chǔ duō kū sǐ yě. měi suì zhēng yuè, cháng fàng huǒ shāo zhī. zì yǒu gān yè zài dì, zú dé huǒ rán. bù shāo zé bù zī mào yě. èr yuè zhōng, jiān zhuó qù è gēn. zhǔ zhě dì shú chǔ kē èr, yì suǒ wǔ yǐ liú rùn zé yě. yí zāi zhě, èr yuè shí sān zhī. yì sān nián yī zhuó. sān nián bù zhuó zhě, tú shī qián wú yì yě.
楮宜澗谷間種之。地欲極良。秋上楮子熟時,多收,淨淘,曝令燥。耕地令熟,二月耬耩之,和麻子漫散之,即勞。秋冬仍留麻勿刈,為楮作暖。若不和(二)麻子種,率(三)多凍死。明年正月初,附地芟殺,放火燒之。一歲即沒人。不燒者瘦,而長亦遲。三年便中斫。未滿三年(四)者,皮薄不任用。斫法:十二月為上,四月次之。非此兩月而斫者,楮多枯死也。每歲正月,常放火燒之。自有乾葉在地,足得火燃。不燒則不滋茂也。二月中,間斫去惡根。斸者地熟楮科「二」,亦所(五)以留潤澤也。移栽者,二月蒔「三」之。亦三年一斫。三年不斫者,徒失錢無益也。
zhǐ dì mài zhě, shěng gōng ér lì shǎo. zhǔ bō mài pí zhě, suī láo ér lì dà. qí chái zú yǐ gōng rán. zì néng zào zhǐ, qí lì yòu duō. zhǒng sān shí mǔ zhě, suì zhuó shí mǔ, sān nián yī biàn, suì shōu juàn bǎi pǐ.
指地賣者,省功而利少。煮剝賣皮者,雖勞而利大。其柴足以供燃。自能造紙,其利又多。種三十畝者,歲斫十畝,三年一遍,歲收絹百匹。
yī shuō wén wú zhě zì. àn shuō wén wú zhě yě lì, zhě yīng shì yǎn wén.
(一)《說文》無「者」字。按《說文》無「……者……也」例,「者」應是衍文。
èr hé, míng chāo wù zuò zhī, tā běn bù wù.
(二)「和」,明抄誤作「知」,他本不誤。
sān shuài, yuàn kè jīn chāo hú xiāng běn děng zuò zú, kě yǐ zuò zuì hòu zhōng yú jiǎng, dàn yīng yǐ zuò dà shuài wèi zhǎng, gù cóng huáng xiào míng chāo děng jí jí yào yǐn zuò lǜ.
(三)「率」,院刻、金抄、湖湘本等作「卒」,可以作「最後」、「終於」講,但應以作「大率」為長,故從黃校、明抄等及《輯要》引作「率」。
sì sān nián, gè běn tóng míng chāo zuò èr nián, wù.
(四)「三年」,各本同;明抄作「二年」,誤。
wǔ suǒ, gè běn tuō, jù yuàn kè jīn chāo bǔ.
(五)「所」,各本脫,據院刻、金抄補。
yī gǔ chǔ shuō wén hù xùn, jí jīn sāng kē de gòu shù. zhí wù fēn lèi shàng guò qù yǒu yǐ rì běn gòu shù dāng chǔ ér yǐ BroussonetiapapyriferaVent. dāng gǔ de. rì běn gòu shù chǎn yú rì běn hé cháo xiān, wǒ guó shàng wèi fā xiàn.
「一」「榖」、「楮」《說文》互訓,即今桑科的構樹。植物分類上過去有以日本構樹當楮而以BroussonetiapapyriferaVent。當穀的。日本構樹產於日本和朝鮮,我國尚未發現。
èr kē, zhǐ zhī yè fán mào.
「二」「科」,指枝葉繁茂。
sān shí zhǐ yí zāi, yào shù zhōng cháng jiàn.
「三」「蒔」指移栽,《要術》中常見。
qī yī dì sì shí jiǔ fán qī qì, bù wèn zhēn wěi, guò èr kè zhī hòu, jiē xū yǐ shuǐ jìng xǐ, zhì chuáng bó shàng, yú rì zhōng bàn rì xǔ pù zhī shǐ gān, xià bū yī nǎi shōu sān, zé jiān láo nài jiǔ. ruò bù jí xǐ zhě, yán cù jìn rùn, qì chè zé zhòu, qì biàn huài yǐ. qí zhū lǐ èr zhě, yǎng ér pù zhī zhū běn hé yóu, xìng rùn nài rì gù. shèng xià lián yǔ, tǔ qì zhēng rè, shí qì zhī shǔ, suī bù jīng xià yòng, liù qī yuè zhōng, gè xū yī pù shǐ gān. shì rén jiàn qī qì zàn zài rì zhōng, kǒng qí zhì huài, hé zhù sān yīn rùn zhī dì, suī yù ài shèn, xiǔ sì bài gèng sù yǐ.
漆(一)第四十九凡漆器,不問真偽,過(二)客之後,皆須以水淨洗,置床箔上,於日中半日許曝之使乾,下晡「一」乃收(三),則堅牢耐久。若不即洗者,鹽醋浸潤,氣徹則皺,器便壞矣。其朱裏「二」者,仰而曝之——朱本和油,性潤耐日故。盛夏連雨,土氣蒸熱,什器之屬,雖不經夏用,六七月中,各須一曝使乾。世人見漆器暫在日中,恐其炙壞,合著「三」陰潤之地,雖欲愛慎,朽(四)敗更速矣。
fán mù huà fú wán sì xiāng zhěn zhī shǔ, rù wǔ yuè wǔ, jǐn qī yuè jiǔ yuè zhōng, měi jīng yǔ, yǐ bù chán zhǐ, kāi lìng rè chè, jiāo bù dòng zuò wǔ, guāng jìng nài jiǔ. ruò bù kāi shì zhě, dì qì zhēng rè, biàn shàng shēng yī liù, hòu rùn chè jiāo biàn zhòu, dòng chù qǐ fā, sà rán pò yǐ.
凡木畫、服翫「四」、箱、枕之屬,入五月(五),盡七月、九月中,每經雨,以布纏指,揩令熱徹,膠不動作「五」,光淨耐久。若不揩拭者,地氣蒸熱,遍上生衣「六」,厚潤徹膠便皺,動處起發,颯然破矣。
yī běn piān piān tí yuàn kè jīn chāo míng chāo jūn jǐn yī qī zì, dàn juàn shǒu zǒng mù zé zuò zhǒng qī tā běn jūn jù zǒng mù zài cǐ chù jiā cǐ zhǒng zì. dàn běn piān suǒ jì jǐn shì shōu zhù hé bǎo cún qī qì de fāng fǎ, bìng wú zhǒng fǎ jì zài. zhè gè máo dùn, kě néng shì jīn běn yào shù yǒu tuō lòu, yě kě néng jiǎ shì yuán nǐ biān xiě zhǒng fǎ ér wèi néng xiě shàng. zī réng yuàn kè zhī jiù. yòu suǒ yǒu qī zì, yuàn kè jīn chāo míng chāo hú xiāng běn jūn é zuò, tā běn zuò qī, shì.
(一)本篇篇題院刻、金抄、明抄均僅一「漆」字,但卷首總目則作「種漆」;他本均據總目在此處加此「種」字。但本篇所記僅是收貯和保存漆器的方法,並無「種」法記載。這個矛盾,可能是今本《要術》有脫漏,也可能賈氏原擬編寫種法而未能寫上。茲仍院刻之舊。又所有「漆」字,院刻、金抄、明抄、湖湘本均訛作「●」,他本作「漆」,是。
èr yuàn kè jīn chāo huáng xiào zhāng xiào míng chāo zuò guò, tā běn zuò sòng.
(二)院刻、金抄、黃校、張校、明抄作「過」,他本作「送」。
sān shōu, yuàn kè jīn chāo wù zuò méi, jù míng chāo hú xiāng běn gǎi zhèng.
(三)「收」,院刻、金抄誤作「枚」,據明抄、湖湘本改正。
sì xiǔ, yuàn kè jīn chāo hú xiāng běn é zuò wū, jù míng chāo gǎi zhèng.
(四)「朽」,院刻、金抄、湖湘本訛作「杇」,據明抄改正。
wǔ rù wǔ yuè yǐ xià, yuán zuò shuāng xíng xiǎo zì, dàn zhè shì zhèng wén, zī gǎi wèi dà zì.
(五)「入五月」以下,原作雙行小字,但這是正文,茲改為大字。
yī xià bū, rì jiāng luò shí.
「一」「下晡」,日將落時。
èr zhū lǐ, zhū shā qī lǐ.
「二」「朱裏」,硃砂漆裏。
sān hé zhù, dào zhe.
「三」「合著」,倒●著。
sì mù huà, zhǐ qī huà. hòu hàn shū wǔ xíng zhì: fù nǚ shǐ jià, zhì zuò qī huà, wǔ cǎi wèi xì. wán, tōng zuò wán, fú wán, zhè lǐ zhǐ jīng měi wán hǎo de xiǎo jiàn qī qì.
「四」「木畫」,指漆畫。《後漢書‧五行志》:「婦女始嫁,至作漆畫,五采為系。」「翫」,通作「玩」,「服翫」,這裏指精美玩好的小件漆器。
wǔ dòng, zǒu dòng, zǒu yàng, biàn zhì. jiǔ biàn suān, yán sè tuì luò, yào shù jūn chēng zhī wèi dòng. dòng zuò, kāi shǐ biàn dòng. zài zǒu dòng, biàn qǐ zhòu. zhòu de dì fāng gāo qǐ, yī pèng jiù pò dòng chù qǐ fā, sà rán pò yǐ.
「五」「動」,走動,走樣,變質。酒變酸,顏色褪落,《要術》均稱之為「動」。「動作」,開始變動。再走動,便起皺。皺的地方高起,一碰就破(「動處起發,颯然破矣」)。
liù shēng yī, shàng méi.
「六」「生衣」,上霉。
zhǒng yī huái liǔ qiū zǐ wú zhà dì wǔ shí ěr yǎ yuē èr: shǒu gōng huái, yè zhòu niè xiāo kàng sān. zhù yuē: huái yè zhòu rì sì niè hé ér yè kàng bù zhě míng shǒu gōng. sūn yán yuē: kàng, zhāng yě.
種(一)槐、柳、楸、梓、梧、柞第五十《爾雅》曰(二):「守宮槐,葉晝聶宵炕(三)。」注曰:「槐葉晝日(四)聶合而夜炕布者名「守宮」。」《孫炎》曰:「炕,張也。」
huái yī zi shú shí, duō shōu, bāi qǔ shù pù, wù lìng chóng shēng. wǔ yuè xià zhì qián shí yú rì, yǐ shuǐ jìn zhī, rú jìn má zi fǎ yě. liù qī rì, dāng yá shēng. hǎo yǔ zhǒng má shí, hé má zi sā zhī. dāng nián zhī zhōng, jí yǔ má qí. má shú yì qù, dú liú huái. huái jì xì zhǎng, bù néng zì lì, gēn bié èr shù mù, yǐ shéng lán zhī. dōng tiān duō fēng yǔ, shéng lán yí yǐ máo guǒ wǔ bù zé shāng pí, chéng hén bān yě. míng nián zhǔ dì lìng shú, hái yú huái xià zhǒng má. xié huái lìng zhǎng. sān nián zhēng yuè, yí ér zhí zhī, tíng tíng tiáo zhí, qiān bǎi ruò yī. suǒ wèi péng shēng má zhōng, bù fú zì zhí. liù ruò suí yí qǔ zāi, fēi zhí zhǎng chí, shù yì qū è. yí yú yuán zhōng gē dì zhǒng zhī. ruò yuán hǎo, wèi yí zhī jiān, fáng fèi gēng kěn yě.
槐「一」子熟時,多收,擘取數曝,勿令蟲生。五月夏至前十餘日,以水浸之,如浸麻子法也。六七日,當芽生。好雨種麻時,和麻子撒之。當年之中,即與麻齊。麻熟刈去,獨留槐。槐既細長,不能自立,根別「二」豎木,以繩攔之。冬天多風雨,繩攔宜以茅裹(五);不則傷皮,成痕瘢也。明年斸地令熟,還於槐下種麻。脅槐令長。三年正月,移而植之,亭亭條直,千百若一。所謂「蓬生麻中,不扶自直。(六)」若隨宜取栽,非直長遲,樹亦曲惡。宜於園中割地種之。若園好,未移之間,妨廢耕墾也。
zhǒng liǔ: zhēng yuè èr yuè zhōng, qǔ ruò liǔ sān zhī, dà rú bì, zhǎng yī chǐ bàn, shāo xià tóu èr sān cùn, mái zhī lìng méi, cháng zú shuǐ yǐ jiāo zhī. bì shù tiáo jù shēng, liú yī gēn mào zhě, yú xī qiā qù. bié shù yī zhù yǐ wèi yī zhǔ sì, měi yī chǐ yǐ zhǎng shéng zhù lán zhī. ruò bù lán qī, bì wèi fēng suǒ cuī bā, bù néng zì lì. yī nián zhōng, jí gāo yī zhàng yú. qí páng shēng zhī yè, jí qiā qù, lìng zhí sǒng shàng. gāo xià rèn rén, qǔ zú, biàn qiā qù zhèng xīn, jí sì sàn xià chuí, ē nuó kě ài. ruò bù qiā xīn, zé zhī bù sì sàn, huò xié huò qū, shēng yì bù jiā yě. liù qī yuè zhōng, qǔ chūn shēng shǎo zhī wǔ zhǒng, zé zhǎng bèi jí. shǎo zhī yè qīng qì jiǔ zhuàng, gù zhǎng jí yě.
種柳:正月、二月中,取弱柳「三」枝,大如臂,長一尺半,燒下頭二三寸,埋之令沒,常足水以澆之。必數條俱生,留一根茂者,餘悉掐去。別豎一柱以為依主「四」,每一尺以長繩柱攔之。若不攔(七),必為風所摧(八),不能自立。一年中,即高一丈餘。其旁生枝葉,即掐去,令直聳上。高下任人,取足,便掐去正心,即四散下垂,婀娜可愛。若不掐心,則枝不四散,或斜或曲,生亦不佳也。六七月中,取春生少枝「五」種,則長倍疾。少枝葉青氣(九)壯,故長疾也。
yáng liǔ liù: xià tián tíng shuǐ zhī chù, bù dé wǔ gǔ zhě, kě yǐ zhǒng liǔ. bā jiǔ yuè zhōng shuǐ jǐn, zào shī dé suǒ shí, jí gēng zé qī zòu zhī. zhì míng nián sì yuè, yòu gēng shú, wù lìng yǒu kuài, jí zuò bā lǒng: yī mǔ sān lǒng, yī lǒng zhī zhōng, nì shùn gè yí dào, zhōng kuān xiá, zhèng shì cōng lǒng. cóng wǔ yuè chū, jǐn qī yuè mò, měi tiān yù shí, jí chù yǔ zhé qǔ chūn shēng shǎo zhī zhǎng yī chǐ yǐ shàng zhě, chā zhe lǒng zhōng, èr chǐ yī gēn. shù rì jí shēng.
楊柳「六」:下田停水之處,不得五穀者,可以種柳。八九月中水盡,燥濕得所時,急耕則「七」●楱之。至明年四月,又耕熟,勿令有塊,即作●「八」壟:一畝三壟,一壟之中,逆順各一到,●中寬狹,正似蔥壟。從五月初,盡七月末,每天雨時,即觸雨折取春生少枝、長一尺以上者,插著壟中,二尺一根。數日即生。
shǎo zhī zhǎng jí, sān suì chéng chuán. bǐ rú yú mù, suī wēi cuì, yì zú kān shì. yī mǔ èr qiān yī bǎi liù shí gēn jiǔ, sān shí mǔ liù wàn sì qiān bā bǎi gēn. gēn zhí bā qián, hé shōu qián wǔ shí yī wàn bā qiān sì bǎi wén. bǎi shù dé chái yī zài, hé chái liù bǎi sì shí bā zài. zài zhí qián yī bǎi wén, chái hé shōu qián liù wàn sì qiān bā bǎi wén. dōu hé shōu qián wǔ shí bā wàn sān qiān èr bǎi wén. suì zhǒng sān shí mǔ, sān nián zhǒng jiǔ shí mǔ suì mài sān shí mǔ, zhōng suì wú qióng.
少枝長疾,三歲成椽。比如餘木,雖微脆,亦足堪事。一畝二千一百六十根「九」,三十畝六萬四千八百根。根直八錢,合收錢五十一萬八千四百文。百樹得柴一載,合柴六百四十八載。載直錢一百文,柴合收錢六萬四千八百文。都合收錢五十八萬三千二百文。歲種三十畝,三年種九十畝;歲賣三十畝,終歲無窮。
píng liǔ yī, kě yǐ wèi dùn chē wǎng yī yī zá cái jí zhěn.
憑柳「一0」,可以為楯、車輞「一一」、雜材及枕。
shù yuē: zhēng yuè dàn qǔ yáng liǔ zhī zhe hù shàng, bǎi guǐ bù rù jiā.
《術》曰:「正月旦取楊柳枝著戶上,百鬼不入家。」
zhǒng jī liǔ yī èr fǎ: shān jiàn hé páng jí xià tián bù dé wǔ gǔ zhī chù, shuǐ jǐn gān shí, shú gēng shù biàn. zhì chūn dòng shì, yú shān bēi hé kǎn zhī páng, yì qǔ jī liǔ, sān cùn jié zhī, màn sàn jí láo. láo qì, yǐn shuǐ tíng zhī. zhì qiū, rèn wèi bò ji. wǔ tiáo yī qián, yī mǔ suì shōu wàn qián. shān liǔ chì ér cuì, hé liǔ bái ér rèn shí.
種箕柳「一二」法:山澗河旁及下田不得五穀之處,水盡乾時,熟耕數遍。至春凍釋,於山陂河坎之旁,刈取箕柳,三寸截之,漫散即勞。勞訖,引水停之。至秋,任為簸箕。五條一錢,一畝歲收萬錢。山柳赤而脆,河柳白而肕(十)。
táo zhū gōng shù yuē: zhǒng liǔ qiān shù zé zú chái. shí nián zhī hòu, kūn yī shù, dé yī zài, suì kūn èr bǎi shù, wǔ nián yī zhōu.
《陶朱公術》曰:「種柳千樹則足柴。十年之後,髡一樹,得一載,歲髡二百樹,五年一周。」
qiū zǐ:
楸、梓:
shī yì shū yuē shí yī: zǐ, qiū shí èr zhī shū lǐ sè bái ér shēng zǐ zhě wèi zǐ.
《詩義疏》曰(十一):「梓,楸(十二)之疏理色白而生子者為梓。」
shuō wén yuē shí sān: jiǎ, qiū yě.
《說文》曰(十三):「檟,楸也。」
rán zé qiū zǐ èr mù, xiāng lèi zhě yě. bái sè yǒu jiǎo zhě míng wèi zǐ. yǐ shí sì qiū yǒu jiǎo zhě míng wèi jiǎo qiū, huò míng zǐ qiū huáng sè wú zi zhě wèi liǔ qiū, shì rén jiàn qí mù huáng, hū wèi jīng huáng qiū yī sān yě.
然則楸、梓二木,相類者也。白色有角者名為梓。以(十四)楸有角者名為「角楸」,或名「子楸」;黃色無子者為「柳楸」,世人見其木黃,呼為「荊黃楸「一三」」也。
yì yí gē dì yī fāng zhǒng zhī. zǐ qiū gè bié, wú lìng hé zá.
亦宜割地一方種之。梓、楸各別,無令和雜。
zhǒng zǐ fǎ: qiū, gēng dì lìng shú. qiū mò chū dōng, zǐ jiǎo shú shí, zhāi qǔ pù gān, dǎ qǔ zi. gēng dì zuò lǒng, màn sàn jí zài láo zhī. míng nián chūn, shēng. yǒu cǎo bá lìng qù, wù shǐ huāng méi. hòu nián zhēng yuè jiān, zhǔ yí zhī, fāng liǎng bù yī shù. cǐ shù xū dà, bù dé jì zāi.
種梓法:秋,耕地令熟。秋末初冬,梓角熟時,摘取曝乾,打取子。耕地作壟,漫散即再勞之。明年春,生。有草拔令去,勿使荒沒。後年正月間,斸移之,方兩步一樹。此樹須大,不得穊栽。
qiū jì shí wǔ wú zi, kě yú dà shù sì miàn jué kēng qǔ zāi yí zhī yī sì. yì fāng liǎng bù yī gēn, liǎng mǔ yī xíng yī wǔ. yī xíng bǎi èr shí shù shí liù, wǔ xíng hé liù bǎi shù. shí nián hòu, yī shù qiān qián, chái zài wài. chē bǎn pán hé yī liù lè qì, suǒ zài rèn yòng. yǐ wèi guān cái, shèng yú bǎi sōng shí qī.
楸既(十五)無子,可於大樹四面掘坑取栽移之「一四」。亦方兩步一根,兩畝一行「一五」。一行百二十樹(十六),五行合六百樹。十年後,一樹千錢,柴在外。車板、盤合「一六」、樂器,所在任用。以為棺材,勝於柏松(十七)。
shù yuē: xī fāng zhǒng qiū jiǔ gēn, yán nián, bǎi bìng chú.
《術》曰:「西方種楸九根,延年,百病除。」
zá wǔ xíng shū yuē: shě xī zhǒng zǐ qiū gè wǔ gēn, lìng zǐ sūn xiào shùn, kǒu shé xiāo miè yě shí bā.
《雜五行書》曰:「舍西種梓楸各五根,令子孫孝順,口舌消滅也(十八)。」
wú tóng:
梧桐:
ěr yǎ yuē shí jiǔ: róng, tóng mù. zhù yún: jí wú tóng yě. yòu yuē: chèn, wú. zhù yún: jīn wú tóng.
《爾雅》曰(十九):「榮,桐木。」注云:「即梧桐也。」又曰:「櫬,梧。」注云:「今梧桐。」
shì zhī róng tóng chèn wú, jiē wú tóng yě. tóng yè huā ér bù shí zhě yuē bái tóng. shí ér pí qīng zhě yuē wú tóng, àn jīn rén yǐ qí pí qīng, hào yuē qīng tóng yī qī yě.
是知榮、桐、櫬、梧,皆梧桐也。桐葉花而不實者曰白桐。實而皮青者曰梧桐,按今人以其皮青,號曰「青桐「一七」」也。
qīng tóng, jiǔ yuè shōu zi. èr sān yuè zhōng, zuò yī bù yuán qí zhǒng zhī. fāng dà zé nán guǒ, suǒ yǐ xū yuán xiǎo. zhì qí xià shuǐ, yī rú kuí fǎ. wǔ cùn xià yī zi, shǎo yī bā yǔ shú fèn hé tǔ fù zhī. shēng hòu shù jiāo lìng rùn zé. cǐ mù yí shī gù yě. dāng suì jí gāo yī zhàng. zhì dōng, shù cǎo yú shù jiān lìng mǎn, wài fù yǐ cǎo wéi zhī, yǐ gé shí dào shù zhì yī jiǔ. bù rán zé dòng sǐ yě. míng nián sān yuè zhōng, yí zhí yú tīng zhāi èr shí zhī qián, huá jìng yán yǎ, jí wèi kě ài. hòu nián dōng, bù fù xū guǒ. chéng shù zhī hòu, shù bié xià zǐ yī shí. zi yú yè shàng shēng èr yī, duō zhě wǔ liù, shǎo zhě èr sān yě. chǎo shí shèn měi. wèi shì líng qiàn, duō dàn yì wú fáng yě.
青桐,九月收子。二三月中,作一步圓畦種之。方、大則難裹,所以須圓、小。治畦下水,一如葵法。五寸下一子,少「一八」與熟糞和土覆之。生後數澆令潤澤。此木宜濕故也。當歲即高一丈。至冬,豎草於樹間令滿,外復以草圍之,以葛十道束置「一九」。不然則凍死也。明年三月中,移植於廳齋(二十)之前,華淨妍雅,極為可愛。後年冬,不復須裹。成樹之後,樹別下子一石。子於葉上生(二一),多者五六,少者二三也。炒食甚美。味似菱芡,多噉亦無妨也。
bái tóng wú zi, dōng jié shì zi zhě, nǎi shì míng nián zhī huā fáng èr. yì rào dà shù jué kēng, qǔ zāi yí zhī. chéng shù zhī hòu, rèn wèi lè qì. qīng tóng zé bù zhōng yòng. yú shān shí zhī jiān shēng zhě, lè qì zé míng èr èr. èr yī
白桐無子,冬結似子者,乃是明年之花房「二0」。亦繞大樹掘坑,取栽移之。成樹之後,任為樂器。青桐則不中用。於山石之間生者,樂器則鳴(二二)。「二一」
qīng bái èr cái, bìng kān chē bǎn pán hé mù xiè èr èr děng yòng.
青、白二材,並堪車板、盤合、木屧「二二」等用。
zhà èr sān:
柞「二三」:
ěr yǎ yuē èr sān: xǔ, zhù yě. zhù yún: zhà shù.
《爾雅》曰(二三):「栩,杼也。」注云:「柞樹。」
àn sú rén hū zhù wèi xiàng zǐ, yǐ xiàng ké wèi zhù dòu, yǐ wān wān èr sì shì dòu gù yě. xiàng zǐ jiǎn suì kě shí, yǐ wèi fàn fēng nián fàng zhū shí zhī, kě yǐ zhì féi yě.
按俗人呼杼為橡子,以橡殼為「杼斗」,以剜剜(二四)似斗故也。橡子儉歲可食,以為飯;豐年放豬食之,可以致肥也。
yí yú shān fù zhī qū, sān biàn shú gēng, màn sàn xiàng zǐ, jí zài láo zhī. shēng zé hāo zhì, cháng lìng jìng jié èr wǔ. yí dìng bù yí èr sì. shí nián, zhōng chuán, kě zá yòng. yī gēn zhí shí wén. èr shí suì, zhōng wū tuán èr liù, yī gēn zhí bǎi qián. chái zài wài. zhuó qù xún shēng, liào lǐ hái fù.
宜於山阜之曲,三遍熟耕,漫散橡子,即再勞之。生則薅治,常令淨潔(二五)。一定不移「二四」。十年,中椽,可雜用。一根直十文。二十歲,中屋槫(二六),一根直百錢。柴在外。斫去尋生,料理還復。
fán wèi jiā jù zhě, qián jiàn mù, jiē suǒ yí zhǒng. shí suì zhī hòu, wú qiú bù gěi.
凡為家具者,前件木,皆所宜種。十歲之後,無求不給。
yī zhǒng, yuàn kè jīn chāo míng chāo hú xiāng běn juàn shǒu zǒng mù yǒu, cǐ chù wú, zī jù zǒng mù jiā.
(一)「種」,院刻、金抄、明抄、湖湘本卷首總目有,此處無,茲據總目加。
èr jiàn ěr yǎ shì mù, wén tóng. zhù shì guō pú zhù, míng shǒu gōng zuò míng wèi shǒu gōng huái. sūn yán, yì ěr yǎ zhù zhě. niè yīn zhé, hé lǒng de yì sī.
(二)見《爾雅‧釋木》,文同。注是郭璞注,「名守宮」作「名為守宮槐」。孫炎,亦《爾雅》注者。「聶」音摺,合攏的意思。
sān xiāo kàng, jīn chāo zuò kàng, huáng xiào zhāng xiào zuò xiāo kēng, míng chāo zuò kēng, jūn wù, jù yuàn kè hú xiāng běn jí ěr yǎ yuán wén gǎi zhèng. xià wén mò yī kàng zì, huáng xiào zhāng xiào míng chāo réng wù zuò kēng.
(三)「宵炕」,金抄作「●炕」,黃校、張校作「宵坑」,明抄作「●坑」,均誤,據院刻、湖湘本及《爾雅》原文改正。下文末一「炕」字,黃校、張校、明抄仍誤作「坑」。
sì rì, yuàn kè jīn chāo míng chāo wù zuò yuē, jù hú xiāng běn jí ěr yǎ guō zhù gǎi zhèng.
(四)「日」,院刻、金抄、明抄誤作「曰」,據湖湘本及《爾雅》郭注改正。
wǔ guǒ, míng chāo wù zuò lǐ.
(五)「裹」,明抄誤作「裏」。
liù dà dài lǐ jì zēng zǐ zhì yán shàng piān jí quàn xué piān jūn yǒu péng shēng má zhōng, bù fú zì zhí jù. xún zǐ quàn xué piān yì yǒu, zì zuò ér.
(六)《大戴禮記‧曾子制言上》篇及《勸學》篇均有「蓬生麻中,不扶自直」句。《荀子‧勸學》篇亦有,「自」作「而」。
qī lán, míng chāo wù zuò làn. yòu běn piān gè lán zì yuán jūn zuò lán, zì tóng, yào shù zhōng èr zì hù jiàn, běn shū tǒng yī cóng jīn xiě zuò lán.
(七)「攔」,明抄誤作「爛」。又本篇各「攔」字原均作「欄」,字同,《要術》中二字互見,本書統一從今寫作「攔」。
bā cuī, míng chāo hú xiāng běn wù zuò tuī, jù yuàn kè jīn chāo gǎi zhèng.
(八)「摧」,明抄、湖湘本誤作「推」,據院刻、金抄改正。
jiǔ yuàn kè jīn chāo zuò qì, táng hán è sì shí zuǎn yào liù yuè piān cǎi yào shù tóng huáng xiào zhāng xiào míng chāo zuò ér, hú xiāng běn wù zuò wú. qì zhuàng zhǐ shēng huó lì qiáng, zī cóng yuàn kè.
(九)院刻、金抄作「氣」,唐韓鄂《四時纂要》「六月」篇採《要術》同;黃校、張校、明抄作「而」,湖湘本誤作「無」。「氣壯」指生活力強,茲從院刻。
shí rèn, míng chāo hú xiāng běn tóng jí yào yǐn zuò rèn, zì tóng yuàn kè wù zuò míng, jīn chāo wù zuò mén.
(十)「肕」,明抄、湖湘本同;《輯要》引作「韌」,字同;院刻誤作「明」,金抄誤作「門」。
shí yī shī yì shū wén tài píng yù lǎn wèi yǐn. shī jīng yōng fēng dìng zhī fāng zhōng kǒng yǐng dá shū yǐn lù jī shū tóng shī yì shū, wéi qǐ jù zuò zǐ zhě, yǔ qiū zì fēn kāi, gèng hǎo.
(十一)《詩義疏》文《太平御覽》未引。《詩經‧鄘風‧定之方中》孔穎達疏引陸璣《疏》同《詩義疏》,惟起句作「梓者」,與「楸」字分開,更好。
shí èr zǐ, qiū, yuàn kè jīn chāo rú wén, jí yào yǐn tóng tā běn jūn dào zuò qiū zǐ, dà wù. shī jīng dìng zhī fāng zhōng kǒng yǐng dá shū yǐn lù jī shū zuò zǐ zhě, qiū zhī shū lǐ yún yún, qǐ jù yǒu zhě zì, suǒ zhǐ shén míng.
(十二)「梓,楸」,院刻、金抄如文,《輯要》引同;他本均倒作「楸梓」,大誤。《詩經‧定之方中》孔穎達疏引陸璣《疏》作「梓者,楸之疏理」云云,起句有「者」字,所指甚明。
shí sān jiǎ, qiū yě, shuō wén tóng. jiǎ, yīn jiǎ, zì yì zuò jiǎ. shuō wén yòu chēng: zǐ, qiū yě. qiū, zǐ yě. èr zhě hù xùn.
(十三)「檟,楸也」,《說文》同。「檟」,音賈,字亦作「榎」。《說文》又稱:「梓,楸也。」「楸,梓也。」二者互訓。
shí sì yuàn kè jīn chāo míng chāo zuò yǐ, tā běn jí jí yào yǐn zuò shì. yǐ qiū shì zài qiū zhōng fèn chū lái, shì qiū zé bú shì qiū, yào shù míng shuō zāi qiū, yīng yǐ liǎng sòng běn zuò yǐ wèi zhèng.
(十四)院刻、金抄、明抄作「以」,他本及《輯要》引作「似」。「以楸」是在楸中分出來,「似楸」則不是楸,《要術》明說栽楸,應以兩宋本作「以」為正。
shí wǔ jì, zhāng xiào hú xiāng běn jīn dǎi běn wù zuò jí, hú xiāng běn jīn dǎi běn bìng tuō shàng miàn qiū zì, jù yuàn kè jīn chāo huáng xiào míng chāo děng bǔ zhèng.
(十五)「既」,張校、湖湘本、《津逮》本誤作「即」,湖湘本、《津逮》本並脫上面「楸」字,據院刻、金抄、黃校、明抄等補正。
shí liù yuàn kè jīn chāo zuò shù, míng chāo zuò zhū, hú xiāng běn děng lián xià wén liù bǎi shù de shù, bìng zuò zhū.
(十六)院刻、金抄作「樹」,明抄作「株」,湖湘本等連下文「六百樹」的「樹」,並作「株」。
shí qī yuàn kè jīn chāo zuò bǎi sōng, tā běn jí jí yào yǐn jūn zuò sōng bǎi. yòu shèng yú bǎi sōng sì zì, chú xué jīn běn cóng jí yào yǐn gǎi wèi dà zì wài, tā běn jūn zuò shuāng xíng xiǎo zhù, zī gǎi wèi dà zì zhèng wén.
(十七)院刻、金抄作「柏松」,他本及《輯要》引均作「松柏」。又「勝於柏松」四字,除《學津》本從《輯要》引改為大字外,他本均作雙行小注,茲改為大字正文。
shí bā hòu èr jù chú xué jīn běn gǎi wèi dà zì zhèng wén wài, tā běn jūn zuò shuāng xíng xiǎo zì, zī gǎi wèi dà zì.
(十八)後二句除《學津》本改為大字正文外,他本均作雙行小字,茲改為大字。
shí jiǔ yǐn ěr yǎ liǎng tiáo, jūn jiàn shì mù, wén tóng. zhù wén jūn guō pú zhù, wú yě zì.
(十九)引《爾雅》兩條,均見《釋木》,文同。注文均郭璞注,無「也」字。
èr shí zhāi, gǔ duō zuò qí. zhè lǐ tīng zhāi, yuàn kè jīn chāo yì zuò qí, tā běn jūn zuò zhāi, zī cóng tā běn zuò jīn xiě.
(二十)「齋」,古多作「齊」。這裏廳齋,院刻、金抄亦作「齊」,他本均作「齋」,茲從他本作今寫。
èr yī zi yú yè shàng shēng, gè běn tóng, wéi jí yào yǐn yè zuò bāo, xué jīn běn jiàn xī běn cóng zhī.
(二一)「子於葉上生」,各本同,惟《輯要》引「葉」作「包」,學津本、漸西本從之。
àn wú tóng huā hòu jié chéng gǔ tū guǒ, zhǎng yuē qī zhì shí lí mǐ, yǒu sì zhì wǔ piàn guǒ bàn, zài méi yǒu wán quán chéng shú shí jí kāi liè, guǒ bàn mó zhì, chéng yè piàn zhuàng, zhǒng zi jí zhe shēng yú guǒ bàn de biān yuán. yīn cǐ, gǔ rén jiù wù rèn wèi zi yú yè shàng shēng. zuò bāo shàng shēng dāng rán bǐ jiào hé shì, dàn táng hán è sì shí zuǎn yào èr yuè piān yì zuò yè gāi shū shí cǎi zì yào shù, shuō míng shì jí yào gǎi de, gù réng yuàn kè zhī jiù.
按梧桐花後結成蓇葖果,長約七至十厘米,有四至五片果瓣,在沒有完全成熟時即開裂,果瓣膜質,成葉片狀,種子即著生於果瓣的邊緣。因此,古人就誤認為「子於葉上生」。作「包上生」當然比較合適,但唐韓鄂《四時纂要》「二月」篇亦作「葉」(該書實採自《要術》),說明是《輯要》改的,故仍院刻之舊。
èr èr lè qì zé míng, yuàn kè jīn chāo míng chāo hú xiāng běn tóng, míng zhǐ yǒu yōu měi yuè ěr de yīn xiǎng. chū xué jì juǎn èr bā jí tài píng yù lǎn juǎn jiǔ wǔ liù tóng yǐn yào shù zuò wèi lè qì zé míng jí yào gǎi zuò zuò lè qì yóu jiā.
(二二)「樂器則鳴」,院刻、金抄、明抄、湖湘本同,「鳴」指有優美悅耳的音響。《初學記》卷二八及《太平御覽》卷九五六「桐」引《要術》作「為樂器則鳴」;《輯要》改作「作樂器尤佳」。
èr sān jiàn ěr yǎ shì mù, wú yě zì. yuē, gè běn zuò yún, cǐ cóng míng chāo. zhù wén tóng guō pú zhù.
(二三)見《爾雅‧釋木》,無「也」字。「曰」,各本作「雲」,此從明抄。注文同郭璞注。
èr sì wān wān, gè běn tóng, shì āo xiàn rú
(二四)「剜剜」,各本同,是凹陷如