cái yòng gǔ rén zhì bì, yǐ quán bǎi huò zhī qīng zhòng. qián zhě, bì zhī yī yě. jiāng yǐ dǎo lì ér bù zhī shàng xià, fēi yǐ wèi rén zhǔ zhī sī cáng yě. shí huò zhì yán: mín yǒu yú zé qīng zhī, gù rén jūn liǎn zhī yǐ qīng mín bù zú zé zhòng zhī, gù rén jūn sàn zhī yǐ zhòng. fán qīng zhòng liǎn sàn zhī yǐ shí, zé zhǔn píng. shǐ wàn shì zhī yì bì yǒu wàn zhōng zhī zāng, zāng sī qiáng qiān wàn qiān shì zhī yì bì yǒu qiān zhōng zhī zāng, zāng sī qiáng bǎi wàn.
○財用古人制幣，以權百貨之輕重。錢者，幣之一也。將以導利而布之上下，非以為人主之私藏也。《食貨志》言：「民有餘則輕之，故人君斂之以輕；民不足則重之，故人君散之以重。凡輕重斂散之以時，則准平。使萬室之邑必有萬鍾之臧，臧糹強千萬；千室之邑必有千鍾之臧，臧糹強百萬。」

qí wǔ dì yǒng míng wǔ nián jiǔ yuè bǐng wǔ, zhào: yǐ sù bó qīng jiàn, gōng shāng shī yè, liáng yóu huán fǎ jiǔ fèi, shàng bì shāo guǎ. kě lìng jīng shī jí sì fāng chū qián yì wàn, dí mǐ gǔ sī mián zhī shǔ, qí hé jià yǐ yōu qián shǒu. táng xiàn zōng shí, bái jū yì cè yán: jīn tiān xià zhī qián rì yǐ jiǎn hào, huò jī yú nèi fǔ, huò zhì yú sī jiā, ruò fù rì yuè zhēng shōu, suì shí shū nà, chén kǒng gǔ bó zhī jià zhuǎn jiàn, nóng sāng zhī yè yì shāng, shí nián yǐ hòu, qí bì bì gèng shén yú jīn rì. ér yuán hé bā nián sì yuè, chì yǐ qián zhòng huò qīng, chū nèi kù qián wǔ shí wàn guàn, lìng liǎng shì shōu mǎi bù bó, měi duān pǐ shì jiù gū jiā shí zhī yī. shí èr nián zhēng yuè, yòu chì chū nèi kù qián wǔ shí wàn guàn, lìng jīng zhào fǔ jiǎn zé yào biàn chù kāi chǎng, yī shì jià jiāo yì. jīn rì zhī yín yóu fū qián dài zhī qián yě. nǎi suì suì zhēng shù bǎi wàn zhù zhī jīng kù, ér bù zhī suǒ yǐ liú tōng zhī shù, yú shì yín zhī zài xià zhě zhì yú jié hé, ér wú yǐ jì shàng zhī qiú, rán hòu mín qióng ér dào qǐ yǐ. dān mù yǐ yǒu yán, jué mín yòng yǐ shí wáng fǔ, yóu sāi chuān yuán ér yǒu huáng yě. zì gǔ yǐ lái, yǒu mín qióng cái jǐn, ér rén zhǔ dú yōng duō cáng yú shàng zhě hū? cǐ wú tā, bù zhī qián bì zhī běn wèi shàng xià tōng gòng zhī cái, ér yǐ wèi yī jiā zhī wù yě. shī yuē: bù diào hào tiān, bù yí kōng wǒ shī. yǒu zǐ yuē: bǎi xìng bù zú, jūn shú yǔ zú? gǔ rén qí zhī zhī yǐ.
齊武帝永明五年九月丙午，詔：「以粟帛輕賤，工商失業，良由圜法久廢，上幣稍寡。可令京師及四方出錢億萬，糴米谷、絲綿之屬，其和價以優黔首。」唐憲宗時，白居易《策》言：「今天下之錢日以減耗，或積於內府，或滯於私家，若復日月徵收，歲時輸納，臣恐谷帛之價轉賤，農桑之業益傷，十年以後，其弊必更甚於今日。」而元和八年四月，敕以錢重貨輕，出內庫錢五十萬貫，令兩市收買布帛，每端匹視舊估加十之一。十二年正月，又敕出內庫錢五十萬貫，令京兆府揀擇要便處開場，依市價交易。今日之銀猶夫前代之錢也。乃歲歲征數百萬貯之京庫，而不知所以流通之術，於是銀之在下者至於竭涸，而無以繼上之求，然後民窮而盜起矣。單穆以有言，絕民用以實王府，猶塞川原而有潢也。自古以來，有民窮財盡，而人主獨擁多藏於上者乎？此無他，不知錢幣之本為上下通共之財，而以為一家之物也。《詩》曰：「不吊昊天，不宜空我師。」有子曰：「百姓不足，君熟與足？」古人其知之矣。

cái jù yú shàng, shì wèi guó zhī bù xiáng. bù xìng ér yǒu cǐ, yǔ qí jù yú rén zhǔ, wú níng jù yú dà chén. xī yīn zhī zhōng nián, yǒu luàn zhèng tóng wèi, jù nǎi bèi yù, zǒng yú huò bǎo, tān zhuó zhī fēng yì yǐ shèn yǐ. yǒu yī pán gēng chū yān, suì biàn ér chéng zhōng xìng zhī zhì. jí zhòu zhī shēn, yòng yì chóu liǎn, lù tái zhī qián jù qiáo zhī sù jù yú rén zhǔ, ér qián tú dǎo gē, zì fán zhī huò zhì yǐ. gù yáo zhī chán shùn, yóu yuē: sì hǎi kùn qióng, tiān lù yǒng zhōng. ér zhōu gōng zhī xì yì, yuē: huàn, wáng jū wú jiù. guǎn zǐ yuē: yǔ tiān xià tóng lì zhě, tiān xià chí zhī shàn tiān xià zhī lì zhě, tiān xià móu zhī. wū hū! chóng zhēn mò nián zhī shì, kě wèi yǒng jiàn yě. yǐ hòu zhī yǒu tiān xià zhě, qí niàn zhī zāi!
財聚於上，是謂國之不祥。不幸而有此，與其聚於人主，無寧聚於大臣。昔殷之中年，有亂政同位，具乃貝玉，總於貨寶，貪濁之風亦已甚矣。有一盤庚出焉，遂變而成中興之治。及紂之身，用義讎斂，鹿台之錢、鉅橋之粟聚於人主，而前徒倒戈，自燔之禍至矣。故堯之禪舜，猶曰：「四海困窮，天祿永終。」而周公之系《易》，曰：「渙，王居無咎。」《管子》曰：「與天下同利者，天下持之；擅天下之利者，天下謀之。」嗚呼！崇禎末年之事，可為永鑒也。已後之有天下者，其念之哉！

táng zì xíng liǎng shuì fǎ yǐ hòu, tiān xià bǎi xìng shū fù yú zhōu fǔ, yī yuē shàng gòng, èr yuē sòng shǐ, sān yuē liú zhōu. jí sòng tài zǔ qián dé sān nián, zhào zhū zhōu zhī dù jīng fèi wài, fán jīn bó xī sòng què xià, wú dé zhàn liú. zì cǐ yī qián yǐ shàng jiē guī zhī cháo tíng, ér bù lǐng xiān xī tè shén yú táng shí yǐ. rán sòng zhī suǒ yǐ yù ruò ér bù kě zhèn zhě, shí zài cǐ. xī rén wèi gǔ zhě cáng fù yú mín, zì hàn yǐ hòu, cái yǐ bù zài mín yǐ, ér yóu zài jùn guó, bù zhì jǐn niǎn jīng shī, shì yì hàn rén zhī liáng fǎ yě. hòu zhī rén jūn zhī cǐ yì zhě xiān yǐ.
唐自行兩稅法以後，天下百姓輸賦於州府，一曰上供，二曰送使，三曰留州。及宋太祖乾德三年，詔諸州支度經費外，凡金帛悉送闕下，無得占留。自此一錢以上皆歸之朝廷，而簿領纖悉特甚於唐時矣。然宋之所以愈弱而不可振者，實在此。昔人謂古者藏富於民，自漢以後，財已不在民矣，而猶在郡國，不至盡輦京師，是亦漢人之良法也。後之人君知此意者鮮矣。

zì táng kāi chéng chū, guī róng wèi hù bù shì láng jiān yù shǐ zhōng chéng, zòu yán: tiān xià yī jiā, hé fēi jūn tǔ? zhōng wài zhī cái, jiē bì xià fǔ kù. ér sòng yuán zhōng, sū zhé wèi hù bù shì láng, zé yán: shàn wèi guó zhě, cáng zhī yú mín qí cì cáng zhī zhōu jùn zhōu jùn yǒu yú, zé zhuǎn yùn sī cháng zú zhuǎn yùn sī jì zú, zé hù bù bù kùn. zì xī níng yǐ lái, yán lì zhī chén bù zhī běn mò, yù qiú fù guó, ér xiān kùn zhuǎn yùn sī zhuǎn yùn sī jì kùn, zé shàng gòng bù jì shàng gòng bù jì, ér hù bù yì bèi yǐ. liǎng sī jì kùn, suī nèi tǎng bié cáng jī rú qiū shān, ér wěi wèi xiǔ rǎng, wú yì yú suàn yě. shì yǐ rén zōng shí fù bì zhī qīng zhōu, cháo tíng yù niǎn qīng zhōu zhī cái rù jīng shī, bì shàng shū jiàn. jīn shì zōng yù yùn jùn xiàn zhī qián rù jīng shī, tú dān kè níng yǐ wèi rú cǐ zé mín jiān zhī qián yì shǎo, yì jiàn ér zhǐ zhī. yǐ yú suǒ jiàn, yǒu míng zhī shì, jǐn wài kù zhī yín yǐ jiě hù bù, gài qǐ yú mò zào, ér fēi zǔ zōng zhī zhì yě. wáng shì xìng guǎng zhì yì yán: tiān xià fǔ kù mò shèng yú chuān zhōng, yú yǐ wù zǐ diǎn shì yú chuān, xún zhī fān sī, kù chǔ bā bǎi wàn. jí chéng dū zhòng qìng děng fǔ jù bù xià èr shí wàn, shùn qìng yì shí wàn. gài chuān zhōng wú qǐ yùn zhī liáng, ér zhuān bèi xī nán yòng bīng gù yě. liǎng zhè fù jiǎ tiān xià, yú dīng hài běi shàng, téng shī shǎo sōng wèi yú yán, guǐ yǒu dū xué zhè zhōng, fān sī chǔ bā shí wàn hòu wèi fāng bó, zhǐ sì shí wàn jīn wèi zhōng chéng, fān sī yán bù jí èr shí wàn yǐ. shí nián zhī jiān, jī zhù yī kōng rú cǐ. jí yú jǐ chǒu cān zhèng guǎng xī, gù niè shǐ wèn zì zhè liáng chǔ lái, xún zhī, zé yún zhè fān yì bù mǎn shí wàn, yǔ zhè tóng, měi suì qǔ kuàng kè wǔ liù wàn yòng zhī. jīn tài cāng suǒ xù yì zhǐ lǎo kù sì bǎi yú wàn, yǒu shì zé qǔ zhū tài pú sì. yú yǐ wèi èr qīng tài pú shí, yì zhǐ lǎo kù sì bǎi wàn, měi suì mǎ jià bù zú yòng, zé qǔ zhī cǎo liào. gài shí nián jiān dōng wō xī bèi, suǒ yòng yú èr tǎng zhě yú èr bǎi wàn gù yě. qí suǒ jì wàn lì shí shì rú cǐ. zhì tiān qǐ zhōng, yòng cāo jiāng fàn jì shì zhī zòu, yī qiè wài chǔ jǐn lìng jiě jīng, ér sōu kuò zhī lìng zì cǐ shǐ yǐ. jīn lù shàng yù quán wén yú cǐ, bǐ hòu zhī kǎo shì biàn zhě dé yǐ lǎn yān. tiān qǐ liù nián sì yuè qī rì, shàng yù gōng bù dū chá yuàn: zhèn sī diàn gōng zhào xìng, suǒ fèi hóng jù, jīn suī bù rì gào chéng, dàn suǒ qiàn gè xiàng jià yín yǐ jǐ zhì èr shí wàn. kuàng liáo dōng wèi fù, bīng xiǎng hào fán, ruò bù jǐn lì gōu jī, duō fāng qīng chá, zé dà gōng bì zhì fá wù, ér biān jiāng hé rì mǐ níng. shū fēi zhèn yǎng bǔ sān cháo què diǎn zhī huái, yì fēi chén xià zǐ lái fèng shàng zhī yì yě. zhèn lǎn nán jīng cāo jiāng xiàn chén fàn jì shì liǎng shū suǒ chén, záo záo kě jù. qí suǒ guǎn yīng tiān yáng zhōu fǔ děng chù kù zhù yín liǎng, qián yǐ yǒu zhǐ jǐn xíng qǐ jiè, dào jīng zhī rì, zhào shù chá shōu. shì cǐ jí gōng xùn shàng zhī chéng, zú wèi dà xiǎo chén gōng mó fàn. shǐ tiān xià yǒu sī jiē tóng cǐ xīn, zhèn hé yōu hū dǐng jiàn zhī yīn fán, jūn xiǎng zhī nán cuò zāi. fàn jì shì suǒ zòu, fèng zhǐ yǐ jiǔ, qí yín liǎng hé shàng wèi jiě dào? ěr gōng bù dū chá yuàn jí xíng wén sù cuī, yǐ jì jí yòng. qiě tiān zhī shēng cái zhǐ yǒu cǐ shù, jì shàng bù zài guān, yòu xià bù zài mín, qǐ kě mù jī shí jiān, rěn zhì zhī wú yòng zhī dì? zhèn wén dé yán yùn sī měi nián mù bīng yín liù qiān liǎng, shí shōu zài kù yuē yǒu èr shí yú wàn liǎng, yòu yán yuàn kāng pī yáng zài rèn, yī wén wèi qǔ, měi nián jiā pài yín yī wàn, yuē yǒu èr shí yú wàn liǎng, yòu gù jiān lǔ bǎo yí xià měi nián yú yín sì wàn liǎng, yuē yǒu sì shí yú wàn liǎng lián qián yuàn chú zhī xiāo fèi guò, yú yín yuē yǒu bā shí yú wàn liǎng, shuā juàn chá pán kě jù. yòu nán tài pú sì jiě guò mǎ jià yú yín èr shí liù wàn liǎng, jiàn jì zài yīng tiān děng fǔ zhù kù yòu hù kē zhù kù yú yín yuē yǒu qī wàn liǎng, jì shōu yīng tiān fǔ yòu cāo jiāng jì shí sì fǔ yú yín yuē yǒu shí wàn liǎng yòu cāo jiāng jì zhù yáng zhōu zhèn jiāng ān qìng sān fǔ bèi wō yú yín yuē yǒu sān shí yú wàn liǎng. běi dào shuā juàn yù shǐ kě jù yǐ shàng qī zōng, jù dāng zūn zhào fàn jì shì suǒ zòu shì lì, chè dǐ qīng chá, jiù zhe nán jīng shǒu bèi nèi chén liú jìng yáng guó ruì jí wěi lián gàn guān hú liáng fǔ liú wén yào, huì tóng gāi bù yuàn fǔ àn guān, zhe luò jīng guǎn yá mén chá hé de què, sù xíng qǐ jiè. yǒu gǎn tuī bì xián yuàn, yǐn nì jī chí, huái sī kàng zǔ zhě, bì zuì yǒu suǒ guī. rú qǐ jiè bù wán, zé fǔ àn děng guān dōu bù xǔ kǎo mǎn qiān zhuǎn. liú jìng děng yì bù xǔ fú tóng méng bì, wěi fǎ xùn sī, bì xū dān lì jí gōng, jǐn xīn sōu kuò, shù dà gōng biān wù jūn yǒu yōu lài, guó jiā yǒu yòng zhī wù bù zhì wèi tān lì qīn yú, zhāo zhèn yù guó xù mín dé yì. yòu wén nán jīng nèi kù, zǔ zōng shí suǒ cáng jīn yín zhēn bǎo jiē wèi wèi zhōng xián jiǎo zhǐ qǔ jìn. xiān dì yù zhōng suǒ yún: jiāng wǒ zǔ zōng kù zhù, chuán guó qí zhēn yì bǎo, dào qiè jǐ zhì yī kōng zhě, bù zhī qí guī zhī hé suǒ. zì cǐ sōu kuò bù yǐ, zhì yú jiā pài jiā pài bù yǐ, zhì yú juān zhù, yǐ qì yú wáng. yóu cǐ yán zhī, zé sōu kuò zhī lìng kāi yú fàn jì shì, chéng yú wèi zhōng xián, ér wài kù zhī xū, mín lì zhī guì suǒ yóu lái yǐ. yǐ yīng míng zhī zhǔ jì zhī, ér yóu bù miǎn hū yǔ luàn tóng shì, rán zé zhī shàng xià zhī wèi yī shēn, zhōng wài zhī wèi yī tǐ zhě, fēi shèng wáng mò zhī néng yě. chuán yuē: zhǎng guó jiā ér wù cái yòng zhě, bì zì xiǎo rén yǐ. qǐ bù xìn fū!
自唐開成初，歸融為戶部侍郎兼御史中丞，奏言：「天下一家，何非君土？中外之財，皆陛下府庫。」而宋元中，蘇轍為戶部侍郎，則言：「善為國者，藏之於民；其次藏之州郡；州郡有餘，則轉運司常足；轉運司既足，則戶部不困。」自熙寧以來，言利之臣不知本末，欲求富國，而先困轉運司；轉運司既困，則上供不繼；上供不繼，而戶部亦憊矣。兩司既困，雖內帑別藏積如丘山，而委為朽壤，無益於算也。是以仁宗時富弼知青州，朝廷欲輦青州之財入京師，弼上疏諫。金世宗欲運郡縣之錢入京師，徒單克寧以為如此則民間之錢益少，亦諫而止之。以余所見，有明之事，盡外庫之銀以解戶部，蓋起於末造，而非祖宗之制也。王士性《廣志繹》言：「天下府庫莫盛於川中，余以戊子典試於川，詢之藩司，庫儲八百萬。即成都、重慶等府俱不下二十萬，順慶亦十萬。蓋川中無起運之糧，而專備西南用兵故也。兩浙賦甲天下，余丁亥北上，滕師少松為余言，癸酉督學浙中，藩司儲八十萬；後為方伯，止四十萬；今為中丞，藩司言不及二十萬矣。十年之間，積貯一空如此。及余己丑參政廣西，顧臬使問自浙糧儲來，詢之，則雲浙藩亦不滿十萬，與浙同，每歲取礦課五六萬用之。今太倉所蓄亦止老庫四百餘萬，有事則取諸太僕寺。余乙未貳卿太僕時，亦止老庫四百萬，每歲馬價不足用，則取之草料。蓋十年間東倭西孛，所用於二帑者逾二百萬故也。」其所記萬曆時事如此。至天啟中，用操江范濟世之奏，一切外儲盡令解京，而搜括之令自此始矣。今錄上諭全文於此，俾後之考世變者得以覽焉。天啟六年四月七日，上諭工部都察院：「朕思殿工肇興，所費宏鉅，今雖不日告成，但所欠各項價銀已幾至二十萬。況遼東未復，兵餉浩繁，若不盡力鈎稽，多方清察，則大工必至乏誤，而邊疆何日敉寧。殊非朕仰補三朝闕典之懷，亦非臣下子來奉上之誼也。朕覽南京操江憲臣范濟世兩疏所陳，鑿鑿可據。其所管應天、揚州府等處庫貯銀兩，前已有旨盡行起解，到京之日，照數察收。似此急公徇上之誠，足為大小臣工模範。使天下有司皆同此心，朕何憂乎鼎建之殷繁，軍餉之難措哉。范濟世所奏，奉旨已久，其銀兩何尚未解到？爾工部都察院即行文速催，以濟急用。且天之生財止有此數，既上不在官，又下不在民，豈可目擊時艱，忍置之無用之地？朕聞得鹽運司每年募兵銀六千兩，實收在庫約有二十餘萬兩，又鹽院康丕揚在任，一文未取，每年加派銀一萬，約有二十餘萬兩，又故監魯保遺下每年余銀四萬兩，約有四十餘萬兩；連前院除支銷費過，余銀約有八十餘萬兩，刷卷察盤可據。又南太僕寺解過馬價余銀二十六萬兩，見寄在應天等府貯庫；又戶科貯庫余銀約有七萬兩，寄收應天府；又操江寄十四府余銀約有十萬兩；又操江寄貯揚州、鎮江、安慶三府備倭余銀約有三十餘萬兩。北道刷卷御史可據已上七宗，俱當遵照范濟世所奏事例，徹底清察，就著南京守備內臣劉敬、楊國瑞亟委廉干官胡良輔、劉文耀，會同該部院撫按官，著落經管衙門察核的確，速行起解。有敢推避嫌怨，隱匿稽遲，懷私抗阻者，必罪有所歸。如起解不完，則撫按等官都不許考滿遷轉。劉敬等亦不許扶同蒙蔽，委法徇私，必須殫力急公，盡心搜括，庶大工、邊務均有攸賴，國家有用之物不至為貪吏侵漁，昭朕裕國恤民德意。」又聞南京內庫，祖宗時所藏金銀珍寶皆為魏忠賢矯旨取進。先帝諭中所云：「將我祖宗庫貯，傳國奇珍異寶，盜竊幾至一空者，不知其歸之何所。」自此搜括不已，至於加派；加派不已，至於捐助，以訖於亡。由此言之，則搜括之令開於范濟世，成於魏忠賢，而外庫之虛，民力之匱所由來矣。以英明之主繼之，而猶不免乎與亂同事，然則知上下之為一身，中外之為一體者，非聖王莫之能也。傳曰：「長國家而務財用者，必自小人矣。」豈不信夫！

kāi kē qǔ shì, zé tiān xià zhī rén rì yú yī rì, lì xiàn zhēng liáng, zé tiān xià zhī cái rì jiǒng yī rì. wú wèi jiàn wú rén yǔ cái ér néng guó zhě yě. rán zé rú zhī hé? bì yǒu zuò rén zhī fǎ ér hòu kē mù kě dé ér shè yě, bì yǒu shēng cái zhī fāng ér hòu fù shuì kě dé ér shōu yě.
開科取士，則天下之人日愚一日，立限征糧，則天下之財日窘一日。吾未見無人與財而能國者也。然則如之何？必有作人之法而後科目可得而設也，必有生財之方而後賦稅可得而收也。

yán lì zhī chén mèng zǐ yuē: wú zhèng shì zé cái yòng bù zú. gǔ zhī rén jūn wèi cháng huì yán cái yě, suǒ è yú xìng lì zhě, wèi qí bì zhì yú hài mín yě. xī míng tài zǔ cháng chù yán lì zhī yù shǐ, ér wèi shì chén yuē: jūn zǐ de wèi, yù xíng qí dào xiǎo rén de wèi, yù jì qí sī. yù háng dào zhě xīn cún yú tiān xià guó jiā, yù jì sī zhě xīn cún yú shāng rén hài wù. cǐ zé táng tài zōng zé quán wàn jì zhī yí yì yě. yòu guǎng píng fǔ lì wáng yǔn dào yán: cí zhōu lín shuǐ zhèn chǎn tiě, qǐng zhì lú yě. shàng yuē: zhèn wén zhì shì, tiān xià wú yí xián, bù wén tiān xià wú yí lì. qiě lì bù zài guān zé zài mín, mín dé qí lì zé cái yuán tōng, ér yǒu yì yú guān, guān zhuān qí lì zé lì yuán sāi, ér bì sǔn yú mín. jīn gè yě shù duō, jūn xū bù fá, ér mín shēng yè yǐ dìng, ruò fù shè cǐ, bì zhòng rǎo zhī yǐ. zhàng zhī liú hǎi wài. shèng zǔ bù jiān hǎo huò zhī yì, kě wèi zhì shēn qiè yǐ. zì wàn lì zhōng kuàng shuì yǐ lái, qiú lì zhī fāng fēn fēn, qiě shù shí nián, ér mín shēng yù pín, guó jì yì yù jiǒng. rán zé zhì luàn yíng xū zhī shù cóng kě zhī yǐ. wèi rén shàng zhě, kě tú qiú lì ér bù yǐ sī mín wèi yì yǔ?
○言利之臣《孟子》曰：「無政事則財用不足。」古之人君未嘗諱言財也，所惡於興利者，為其必至於害民也。昔明太祖嘗黜言利之御史，而謂侍臣曰：「君子得位，欲行其道；小人得位，欲濟其私。欲行道者心存於天下國家，欲濟私者心存於傷人害物。」此則唐太宗責權萬紀之遺意也。又廣平府吏王允道言：「磁州臨水鎮產鐵，請置爐冶。」上曰：「朕聞治世，天下無遺賢，不聞天下無遺利。且利不在官則在民，民得其利則財源通，而有益於官，官專其利則利源塞，而必損於民。今各冶數多，軍需不乏，而民生業已定，若復設此，必重擾之矣。」杖之流海外。聖祖不肩好貨之意，可謂至深切矣。自萬曆中礦稅以來，求利之方紛紛，且數十年，而民生愈貧，國計亦愈窘。然則治亂盈虛之數從可知矣。為人上者，可徒求利而不以斯民為意與？

xīn táng shū yǔ wén wéi yáng wáng liè chuán zàn yuē: kāi yuán zhōng, yǔ wén róng shǐ yǐ yán lì de xìng. yú shí tiān zǐ jiàn hǎi nèi wán zhì, yǎn rán yǒu rǎng què sì yì zhī xīn. róng dù dì fāng diào bīng shí, gù yì qǔ yǐn hù shèng tián yǐ zhōng zhǔ yù. lì shuō yī kāi, tiān zǐ hèn dé zhī wǎn, bù shí nián ér qǔ zǎi xiàng. suī hòu dé zuì, ér zhuī hèn róng cái yóu suǒ wèi jǐn yě. tiān bǎo yǐ lái, wài fèng jūn xìng, nèi gǔ yàn fēi, suǒ fèi yù bù zī jì. yú shì wéi jiān yáng shèn jīn wáng jīn gòng yáng guó zhōng gè yǐ póu kè jìn, bō xià yì shàng, suì jìn xiàn mín bǎi yì wàn, wèi tiān zǐ sī cáng, yǐ jì héng cì, ér tiān xià jīng fèi zì rú. dì yǐ wèi néng, gù zhòng guān lèi shǐ, zūn xiǎn xuǎn hè rán. tiān xià liú wáng rì duō yú qián, yǒu sī bèi yuán bù fù shì. ér jiān děng suǒ yù jì chōng, hái yòng quán chāng, yǐ xiǎng tú miè, sì zú jiē fù, wèi tiān xià xiào. mèng zǐ suǒ wèi shàng xià jiāo zhēng lì ér guó wēi zhě, kě bù xìn zāi? wū hū, ruì liáng fū zhī cì lì wáng yě yuē: suǒ nù shén duō, ér bù bèi dà nán! sān jì zhī jūn mò bù jiē rán. qián chē fù ér hòu bù zhī jiè, rén chén yǐ sàng qí qū, rén zhǔ yǐ wàng qí guó, bēi fū!
《新唐書·宇文韋楊王列傳》贊曰：「開元中，宇文融始以言利得幸。於時天子見海內完治，偃然有攘卻四裔之心。融度帝方調兵食，故議取隱戶剩田以中主欲。利說一開，天子恨得之晚，不十年而取宰相。雖後得罪，而追恨融才猶所未盡也。天寶以來，外奉軍興，內蠱艷妃，所費愈不貲計。於是韋堅、楊慎矜、王釒共、楊國忠各以裒刻進，剝下益上，歲進羨緡百億萬，為天子私藏，以濟橫賜，而天下經費自如。帝以為能，故重官累使，尊顯烜赫然。天下流亡日多於前，有司備員不復事。而堅等所欲既充，還用權娼，以想屠滅，四族皆覆，為天下笑。孟子所謂上下交征利而國危者，可不信哉？」嗚呼，芮良夫之刺厲王也曰：「所怒甚多，而不備大難！」三季之君莫不皆然。前車覆而後不知誡，人臣以喪其軀，人主以忘其國，悲夫！

dú kǒng mèng zhī shū, ér jìn guǎn shāng zhī shù, cǐ sì shí nián qián shì dài fū suǒ bù kěn wèi, ér jīn zé tāo tāo jiē shì yě. yǒu yī rén yān kě yǐ yán ér bù yán, zé qún tuī zhī yǐ wèi yǒu chǐ zhī shì yǐ. shàng xíng zhī zé xià xiào zhī, yú shì qián gǔ zhī rèn, què kè zhī sī, xī rén suǒ bì ér bù jū, jīn qiě rǎng bì ér zhēng zhī. lǐ yì lún wáng, dào qiè jìng zuò, gǒu wèi hòu yì ér xiān lì, bù duó bù yàn. hòu zhī xìng wáng suǒ yí zhòng wèi chéng chuàng, yǐ biàn tiān xià zhī tān xié zhě, mò xiān hū cǐ.
讀孔、孟之書，而進管、商之術，此四十年前士大夫所不肯為，而今則滔滔皆是也。有一人焉可以言而不言，則群推之以為有恥之士矣。上行之則下效之，於是錢穀之任，榷課之司，昔人所避而不居，今且攘臂而爭之。禮義淪亡，盜竊競作，苟為後義而先利，不奪不饜。後之興王所宜重為懲創，以變天下之貪邪者，莫先乎此。

fèng lù jīn rì tān qǔ zhī fēng, suǒ yǐ jiāo gù yú rén xīn ér bù kě qù zhě, yǐ fèng gěi zhī báo ér wú yǐ shàn qí jiā yě. xī zhě wǔ wáng kè yīn, shù shì bèi lù. wáng zhì: zhū hóu zhī xià shì shì shàng nóng fū, zhōng shì bèi xià shì, shàng shì bèi zhōng shì, xià dài fū bèi shàng shì. hàn xuān dì shén jué sān nián, zhào yuē: lì bù lián píng zé zhì dào shuāi. jīn xiǎo lì jiē qín shì ér fèng lù báo, yù qí wú qīn yú bǎi xìng, nán yǐ. qí yì lì bǎi shí yǐ xià fèng shí wǔ. guāng wǔ jiàn wǔ èr shí liù nián, zhào yǒu sī zēng bǎi guān fèng, qí qiān dàn yǐ shàng jiǎn yú xī jīng jiù zhì, liù bǎi shí yǐ xià zēng yú jiù zhì. jìn wǔ dì tài shǐ sān nián, zhào yuē: gǔ zhě yǐ dé zhào jué, yǐ yōng zhì lù, suī xià shì yóu shí shàng nóng, wài zú yǐ fèng gōng wàng sī, nèi zú yǐ yǎng qīn shī huì. jīn zài wèi zhě, lù bù dài gēng, fēi suǒ yǐ chóng huà běn yě. qí yì zēng lì fèng. táng shí fèng qián, shàng zhōu cì shǐ bā wàn, zhōng xià zhōu qī wàn chì xiàn lìng sì wàn wǔ qiān, jī xiàn shàng xiàn lìng sì wàn chì xiàn chéng sān wàn wǔ qiān, shàng xiàn chéng sān wàn chì xiàn bù wèi sān wàn, jī xiàn shàng xiàn báo wèi èr wàn. xuán zōng tiān bǎo shí sì zài, zhì yuē: yī shí jì zú, lián chǐ nǎi zhī. zhì rú zī yòng mí chōng, huò tān qiú bù yǐ, bài míng mào fǎ, shí cǐ zhī yóu. niǎn gǔ zhī xià yóu nán qǔ gěi, qí zài xī jīng wén wǔ jiǔ pǐn yǐ shàng zhèng yuán guān, jīn hòu měi yuè gěi fèng shí zá yòng fáng gé shù pū děng yí shí fēn lǜ jiā èr fēn qí tóng zhèng yuán guān jiā yī fēn. réng wèi cháng shì. ér bái jū yì wèi wèi shī yún: lì lù sān bǎi shí, suì yàn yǒu yú liáng. qí jiāng zhōu sī mǎ tīng jì yuē: táng xìng, shàng zhōu sī mǎ zhì wǔ pǐn, suì lǐn shù bǎi shí, yuè fèng liù qī wàn, guān zú yǐ bì shēn, shí zú yǐ gěi jiā. jīn zhī zhì, lù bù guò táng rén zhī shén èr sān, bǐ wú yǐ zì shàn, yān dé ér bù qǔ zhū mín hū? xī yáng wǎn wèi xiāng, chéng yuán zài tài chǐ zhī hòu, yù biàn zhī yǐ jié jiǎn, ér xiān yì bǎi guān zhī fèng, huáng fǔ yǐ zǎi xiàng pàn dù zhī, qǐng jiǎn nèi wài guān fèng lù, gěi shì zhōng cuī zhí fēng hái zhào shū, kě wèi dá huà lǐ zhī yuán zhě yǐ. hàn shū yán wáng mǎng shí, tiān xià lì yǐ bù dé fèng lù, gè yīn guān zhí wèi jiān, shòu qǔ qiú lù, yǐ zì gòng gěi. wǔ dài shǐ yán běi hàn guó xiǎo mín pín, zǎi xiàng yuè fèng zhǐ bǎi mín, jié dù shǐ zhǐ sān shí mín, zì yú báo yǒu zī gěi ér yǐ, gù qí guó zhōng shǎo lián lì. mù wáng zhī shū yuē: jué zhòng lù qīng, qún chén bǐ ér lì mín, bì chéng shì yǐ wáng. cǐ zhī wèi yǐ.
○俸祿今日貪取之風，所以膠固於人心而不可去者，以俸給之薄而無以贍其家也。昔者武王克殷，庶士倍祿。《王制》：「諸侯之下士視上農夫，中士倍下士，上士倍中士，下大夫倍上士。」漢宣帝神爵三年，詔曰：「吏不廉平則治道衰。今小吏皆勤事而俸祿薄，欲其毋侵漁百姓，難矣。其益吏百石已下俸十五。」光武建武二十六年，詔有司增百官俸，其千石以上減於西京舊制，六百石已下增於舊秩。晉武帝泰始三年，詔曰：「古者以德詔爵，以庸制祿，雖下士猶食上農，外足以奉公忘私，內足以養親施惠。今在位者，祿不代耕，非所以崇化本也。其議增吏俸。」唐時俸錢，上州刺史八萬，中下州七萬；赤縣令四萬五千，畿縣、上縣令四萬；赤縣丞三萬五千，上縣丞三萬；赤縣簿尉三萬，畿縣、上縣薄尉二萬。玄宗天寶十四載，制曰：「衣食既足，廉恥乃知。至如資用靡充，或貪求不已，敗名冒法，實此之由。輦轂之下尤難取給，其在西京文武九品已上正員官，今後每月給俸食、雜用、防閣、庶仆等宜十分率加二分；其同正員官加一分。仍為常式。」而白居易《為尉詩》云：「吏祿三百石，歲晏有餘糧。」其《江州司馬廳記》曰：「唐興，上州司馬秩五品，歲廩數百石，月俸六七萬，官足以庇身，食足以給家。」今之制，祿不過唐人之什二三，彼無以自贍，焉得而不取諸民乎？昔楊綰為相，承元載汰侈之後，欲變之以節儉，而先益百官之俸，皇甫以宰相判度支，請減內外官俸祿，給事中崔植封還詔書，可謂達化理之原者矣。《漢書》言王莽時，天下吏以不得俸祿，各因官職為奸，受取賕賂，以自共給。《五代史》言北漢國小民貧，宰相月俸止百緡，節度使止三十緡，自余薄有資給而已，故其國中少廉吏。穆王之書曰：「爵重祿輕，群臣比而戾民，畢程氏以亡。」此之謂矣。

qián dài guān lì jiē yǒu zhí tián, gù qí lù zhòng lù zhòng zé lì duō miǎn ér wèi lián. rú táo qián zhī zhǒng shú, ruǎn zhǎng zhī zhī máng zhǒng qián yī rì qù guān, jiē gōng tián zhī zhèng yě. yuán shǐ: shì zǔ zhì yuán yuán nián bā yuè yǐ yǐ, zhào dìng guān lì yuán shù, fēn pǐn cóng guān zhí, gěi fèng lù, bān gōng tián. tài zǔ shí lù: hóng wǔ shí nián shí yuè xīn yǒu, zhì cì bǎi guān gōng tián, yǐ qí zū rù chōng fèng lù zhī shù. shì guó chū cǐ zhì wèi fèi, bù zhī hé nián shōu zhí tián yǐ guī zhī shàng, ér dàn zhé fèng chāo, qí shù nián shōu zhí tián yǐ guī zhī shàng, ér dàn zhé fèng chāo, qí shù fù shì qián dài wèi qīng, shǐ wú yǐ zé lì zhī lián yǐ.
前代官吏皆有職田，故其祿重；祿重則吏多勉而為廉。如陶潛之種秫，阮長之之芒種前一日去官，皆公田之證也。《元史》：「世祖至元元年八月乙已，詔定官吏員數，分品從官職，給俸祿，頒公田。」《太祖實錄》：「洪武十年十月辛酉，制賜百官公田，以其租入充俸祿之數。」是國初此制未廢，不知何年收職田以歸之上，而但折俸鈔，其數年收職田以歸之上，而但折俸鈔，其數復視前代為輕，始無以責吏之廉矣。

xuān zōng shí lù: xuān dé bā nián sān yuè gēng chén, jiān zhǎng xíng zài hù bù shì lǐ bù shàng shū hú shui yíng, zòu qǐng wén wǔ guān qī nián fēn fèng chāo, měi shí jiǎn jiù shù, zhé chāo yī shí wǔ guàn. yǐ shí fēn wèi lǜ, qī fēn zhé yǔ guān juàn, měi pǐ zhǔn chāo sì bǎi guàn sān fēn xī yǔ guān mián bù, měi pǐ zhǔn chāo èr bǎi guàn. cóng zhī. shui yíng chū jiàn yì, yǔ shǎo shī jiǎn yì děng móu, yì děng lì yán bù kě, yuē: rén zōng huáng dì zài chūn gōng jiǔ, shēn zhì guān yuán zhé fèng zhī báo, gù jí wèi tè zēng shù bèi, cǐ rén zhèng yě, qǐ kě wéi zhī. shui yíng chū yù měi shí jiǎn zuò shí guàn, wén yì děng yán, nǎi zuò shí wǔ guàn. bái ér xíng zhī, ér xiǎo guān bù zú zhě duō yǐ.
《宣宗實錄》：「宣德八年三月庚辰，兼掌行在戶部事禮部尚書胡氵熒，奏請文武官七年分俸鈔，每石減舊數，折鈔一十五貫。以十分為率，七分折與官絹，每匹准鈔四百貫；三分析與官綿布，每匹准鈔二百貫。從之。氵熒初建議，與少師蹇義等謀，義等力言不可，曰：『仁宗皇帝在春宮久，深知官員折俸之薄，故即位特增數倍，此仁政也，豈可違之。』氵熒初欲每石減作十貫，聞義等言，乃作十五貫。白而行之，而小官不足者多矣。」

dà míng huì diǎn guān yuán fèng gěi tiáo yún: měi fèng yī shí gāi chāo èr shí guàn, měi chāo èr bǎi guàn zhé bù yī pǐ. hòu shuāng dìng bù yī pǐ zhé yín sān qián, shì shí shí zhī mǐ zhé yín jǐn sān qián yě. gài guó chū mín jiān suǒ nà guān liáng jiē mǐ mài yě, huò zhé yǐ chāo bù. bǎi guān suǒ shòu fèng yì mǐ yě, huò zhé yǐ chāo. qí hòu chāo bù xíng, ér dài yǐ yín. yú shì liáng zhī zhòng zhě yù zhòng, ér fèng zhī qīng zhě yù qīng, qí bì zài yú yǐ chāo zhé mǐ, yǐ bù zhé chāo, yǐ yín zhé bù, ér shì mò jiū qí yuán liú yě.
《大明會典·官員俸給條》云：「每俸一石該鈔二十貫，每鈔二百貫折布一匹。」後雙定布一匹折銀三錢，是十石之米折銀僅三錢也。蓋國初民間所納官糧皆米麥也，或折以鈔布。百官所受俸亦米也，或折以鈔。其後鈔不行，而代以銀。於是糧之重者愈重，而俸之輕者愈輕，其弊在於以鈔折米，以布折鈔，以銀折布，而世莫究其源流也。

zhèng tǒng liù nián èr yuè wù chén, xún àn shān dōng jiān chá yù shǐ cáo tài zòu: chén wén zhī shū yuē: fán jué zhèng rén, jì fù fāng gǔ. jīn zài wài zhū sī wén chén, qù jiā yuǎn rèn, qī zǐ suí xíng. lù hòu zhě yuè gěi mǐ bù guò sān shí, báo zhě yī shí èr shí, yòu duō zhé chāo. jiǔ zài zhī jiān, yǎng shì fǔ yù zhī zī, dào lù wǎng lái zhī fèi, qīn gù wèn yí zhī xū, mǎn bà xián jū zhī yòng, qí lù bù shàn zé bù miǎn shī qí suǒ shǒu, ér xiàn yú zuì zhě duō yǐ. qǐ chì tíng chén huì yì, liàng wèi zēng yì, bǐ zú yǎng lián. rú shì ér réng yǒu tān wū, chéng zhī wú shè. shì xià xíng zài hù bù, gé yǐ dìng zhì, bù xíng.
正統六年二月戊辰，巡按山東監察御史曹泰奏：「臣聞之《書》曰：『凡厥正人，既富方谷。今在外諸司文臣，去家遠任，妻子隨行。祿厚者月給米不過三石，薄者一石、二石，又多折鈔。九載之間，仰事俯育之資，道路往來之費，親故問遺之需，滿罷閒居之用，其祿不贍則不免失其所守，而陷於罪者多矣。乞敕廷臣會議，量為增益，俾足養廉。如是而仍有貪污，懲之無赦。」事下行在戶部，格以定製，不行。

běi mèng suǒ yán: táng bì xiāng xián jiā běn hán wēi. qí jiù wèi tài hú xiàn wǔ bó, xiāng guó chǐ zhī, bǐ bà cǐ yì, wèi chú yī guān. lèi qiǎn zhì yì, jìng bù chéng mìng. tè chú xuǎn rén yáng zài zǎi cǐ yì, cān cí rì, yú sī dì yán zuò, yǔ yǔ qī wèi luò jí, jīn sòng rù jīng. yáng lìng dào rèn, jù dá tái zhǐ. wǔ bó yuē: mǒu xià jiàn, qǐ yǒu wài shēng wèi zǎi xiàng xié? yáng lìng jiān miǎn zhī, nǎi yuē: mǒu měi suì gōng shuì xiǎng liù shí mín shì lì qián, gǒu wú bài què, zhōng shēn yōu wò, bù shěn xiàng gōng sú wèi zhì hé guān zhí? yáng lìng jù yǐ wén, xiāng guó tàn shǎng, yì rán qí shuō, jìng bù duó qí zhì yě. fū yǐ wǔ bó zhī yì ér suì liù shí mín, yí hū tái zào zhī wēi jiē zhī zì zhòng. nǎi xìn hàn shū yán: zhào guǎng hàn zòu qǐng lìng zhǎng ān yóu jiǎo yù lì zhì bǎi shí, qí hòu bǎi shí lì jiē chà zì zhòng, bù gǎn wǎng fǎ, wàng jì liú rén. chéng qīng lì zhī běn wù. wèi tān jiāo zhī jī xí bù kě fǎn ér lián jìng zhě, zhēn bù zhī zhì tǐ zhī yán yǐ. zhù xiǎng rén zhǔ zhī dào, zài hu bù lì qún chén bǎi xìng zhī yǒu. fū néng bù lì qún chén bǎi xìng zhè yǒu, rán hòu qún chén bǎi xìng yì bù lì jūn zhī yǒu, ér fǔ kù zhī cái kě zhǎng bǎo yǐ. jiù táng shū liǔ hún chuán: hún wèi zǎi xiàng, zòu gù shàng shū zuǒ chéng tián jì gāo gōng zhōng zhèng zhí, xiān cháo míng chén, qí zǔ fù jiē yǐ xiào xíng jīng biǎo mén lǘ, jīng chéng suí cháo jiù dì, jì gāo yī jiā ér yǐ. jīn bèi táng zhí bó qiáng jìn zhuàng, qǐng huò zhái, zhào shì rén mǎ, yǐ tǎo tǔ bō. yī kāi cǐ mén, kǒng zī bù chěng. tǎo zéi zì yǒu guó jì, qǐ zī jiǎo xìng zhī tú, qiě huǐ qì yì mén, kuī sǔn fēng jiào. wàng shǎo zé fá, yì kě chéng quàn. shàng kě qí zòu. fū yǐ dé zōng hǎo huò zhī zhǔ, ér yóu néng tīng zǎi xiàng zhī fāng, bù shòu bó qiáng zhī xiàn, hòu zhī rén qún kě yǐ sī yǐ. wáng míng qīng jì gāo zōng jiàn yán èr nián, yǒu hú zhōu mín wáng yǒng cóng xiàn qián wǔ shí wàn mín, shàng yǐ guó yòng shāo jí, què zhī, réng zhào: jīn hòu fù mín bù xǔ chén xiàn. jiē fū, cǐ sòng zhī suǒ yǐ fù cún yú nán dù yě yǔ?
《北夢瑣言》：「唐畢相諴家本寒微。其舅為太湖縣伍伯，相國恥之，俾罷此役，為除一官。累遣致意，竟不承命。特除選人楊載宰此邑，參辭日，於私第延坐，與語期為落籍，津送入京。楊令到任，具達台旨。伍伯曰：『某下賤，豈有外甥為宰相邪？』楊令堅勉之，乃曰：『某每歲公稅享六十緡事例錢，苟無敗闕，終身優渥，不審相公俗為致何官職？』楊令具以聞，相國嘆賞，亦然其說，竟不奪其志也。」夫以伍伯之役而歲六十緡，宜乎台皂之微皆知自重。乃信《漢書》言：「趙廣漢奏請令長安游徼獄吏秩百石，其後百石吏皆差自重，不敢枉法，妄系留人。」誠清吏之本務。謂貪澆之積習不可反而廉靜者，真不知治體之言矣。○助餉人主之道，在乎不利群臣百姓之有。夫能不利群臣百姓這有，然後群臣百姓亦不利君之有，而府庫之財可長保矣。《舊唐書·柳渾傳》：「渾為宰相，奏故尚書左丞田季羔公忠正直，先朝名臣，其祖父皆以孝行旌表門閭，京城隋朝舊第，季羔一家而已。今被堂侄伯強進狀，請貨宅，召市人馬，以討吐蕃。一開此門，恐滋不逞。討賊自有國計，豈資僥倖之徒，且毀棄義門，虧損風教。望少責罰，亦可懲勸。上可其奏。」夫以德宗好貨之主，而猶能聽宰相之方，不受伯強之獻，後之人群可以思矣。王明清記高宗建炎二年，有湖州民王永從獻錢五十萬緡，上以國用稍集，卻之，仍詔：「今後富民不許陳獻。」嗟夫，此宋之所以復存於南渡也與？

jiāng wǔ zūn bo shì, yǐ fēng tiān xià, yóu shì quàn zhī yǐ jué. jīn nǎi chù zhè yǐ wēi, qī wǎn zhī jiā cháng zhuì zhuì bù zì bǎo, ér shǔ qí mén yuē cǐ fáng shí mài, dū chéng zhī zhōng shí shì ér wǔ, qí bù xiáng shú shén yān. nán táng shū yán hòu zhǔ zhī shì, yǐ tiě qián liù quán tóng qián sì. ér xíng zhì qí mò nián, tóng qián yī zhí tiě qián shí. bǐ guó wáng, zhū jùn suǒ jī tóng qián liù shí qī wàn mín. wū hū! cǐ suǒ wèi fǔ kù cái fēi qí cái zhě yǐ.
江武尊卜式，以風天下，猶是勸之以爵。今乃怵這以威，戚畹之家常惴惴不自保，而署其門曰「此房實賣」，都城之中十室而五，其不祥孰甚焉。《南唐書》言後主之世，以鐵錢六權銅錢四。而行至其末年，銅錢一直鐵錢十。比國亡，諸郡所積銅錢六十七萬緡。嗚呼！此所謂府庫財非其財者矣。

zéi fàn jīng shī, shǐ gōng kě fǎ wèi nán jīng bīng bù shàng shū, jūn xiǎng gào chù, nǎi chuán xí mù fù rén chū cái zhù guó. qí lüè yuē: qīn jiāo nǎi yōng róng zhī shì, táng zōng yǒu chóng tāo chū sài běn jiǎo xìng zhī tú, hàn wǔ shàng féng bo shì. tóng chéng zhū shēng yáo shì jìn zhī cí yě. rán bǎi xìng zhōng mò kěn shū cái zuǒ xiàn guān, ér shén jīng lún sàng, dài yú mèng zǐ suǒ wèi wěi ér qù zhī zhě, suī duō cái xī yì zāi!
賊犯京師，史公可法為南京兵部尚書，軍餉告絀，乃傳檄募富人出財助國。其略曰：「親郊乃雍容之事，唐宗有崇韜；出塞本徼幸之圖，漢武尚逢卜式。」桐城諸生姚士晉之辭也。然百姓終莫肯輸財佐縣官，而神京淪喪，殆於孟子所謂「委而去之」者，雖多財奚益哉！

hóng wǔ shí wǔ nián qī yuè, táng yì mín yǒu jué dé huáng jīn zhě, yǒu sī yǐ jìn yú cháo. shàng yuē: mín dé jīn, ér zhèn yǒu zhī, shén wú wèi yě. mìng guī zhī mín. tiān qǐ chū, liáo shì gào jí, yǒu yì jí juān zhù zhě, cháo lùn yǐ wèi jiāo náo shēng mù. ér liù nián shí èr yuè, bīng bù zhǔ shì zhān yǐ jìn qǐng líng jiù fèi sì suǒ cún nán mǔ biàn jià zhù gōng. fèng zhǐ: zhān yǐ jìn chuí xián jiàn jià, guī duó sì yè, kě xuē jí wèi mín, réng lìng zì xíng xiū lǐ sì yǔ, nán yǒu biàn diàn wèi mín yè zhě, zé lìng shú hái běn sì, yǐ wèi yán lì zī zhū zhī jiè. yǐ quán yǎn zhī shì, ér xià yǒu cǐ lùn, shàng yǒu cǐ zhǐ, yì sān dài zhí dào zhī yóu cún yǐ.
洪武十五年七月，堂邑民有掘得黃金者，有司以進於朝。上曰：「民得金，而朕有之，甚無謂也。」命歸之民。天啟初，遼事告急，有議及捐助者，朝論以為教猱升木。而六年十二月，兵部主事詹以晉請靈鷲廢寺所存男畝變價助工。奉旨：「詹以晉垂涎賤價，規奪寺業，可削籍為民，仍令自行修理寺宇，男有變佃為民業者，責令贖還本寺，以為言利錙銖之戒。」以權奄之世，而下有此論，上有此旨，亦三代直道之猶存矣。

guǎn shě dú sūn qiáo shū bāo chéng yì bì nǎi zhī qí yǒu zhǎo yǒu yú yǒu zhōu dú dù zi měi qín zhōu zá shī, yòu zhī qí yì zhī yǒu chí yǒu lín, yǒu zhú. jīn zhī yì shě dài yú lì rén zhī yuán yǐ. yǔ jiàn tiān xià zhōu zhī wèi táng jiù zhì zhě, qí chéng guō bì jiē kuān guǎng, jiē dào bì jiē zhèng zhí xiè shě zhī wèi táng jiù chuàng zhě, qí jī zhǐ bì jiē hóng chǎng. sòng yǐ xià suǒ zhì, shí mí jìn zhě, zhì mí lòu. cǐ yòu qiáo jì suǒ wèi zhōu xiàn jiē yì, ér rén qíng zhī gǒu qiě shí bǎi yú qián dài yǐ.
○館舍讀孫樵《書褒城驛壁》乃知其有沼、有魚、有舟；讀杜子美《秦州雜詩》，又知其驛之有池、有林，有竹。今之驛舍殆於隸人之垣矣。予見天下州之為唐舊治者，其城郭必皆寬廣，街道必皆正直；廨舍之為唐舊創者，其基址必皆宏敞。宋以下所置，時彌近者，制彌陋。此又樵《記》所謂州縣皆驛，而人情之苟且十百於前代矣。

jīn rì suǒ yǐ bǎi shì jiē fèi zhě, zhèng yuán guó jiā qǔ zhōu xiàn zhī cái, xiān háo jǐn guī zhī yú shàng, ér lì yǔ mín jiāo kùn, suì wú yǐ wèi xiū jǔ zhī zī. yán líng jì zǐ yóu yú jìn, yuē: wú rù qí dōu, xīn shì è ér gù shì měi, xīn qiáng bēi ér gù qiáng gāo, wú shì yǐ zhī qí mín lì zhī qū yě. yòu bù dú rén qíng zhī gǒu qiě yě.
今日所以百事皆廢者，正緣國家取州縣之財，纖毫盡歸之於上，而吏與民交困，遂無以為修舉之資。延陵季子游於晉，曰：「吾入其都，新室惡而故室美，新牆卑而故牆高，吾是以知其民力之屈也。」又不獨人情之苟且也。

hàn zhì, guān sì xiāng tíng lòu bài, qiáng yuán yě huài bù zhì zhě, bù shèng rèn, xiān zì hé. gǔ rén suǒ yǐ bǎi fèi jù jǔ zhě yǐ cǐ.
漢制，官寺鄉亭漏敗，牆垣也壞不治者，不勝任，先自劾。古人所以百廢具舉者以此。

jiē dào gǔ zhī wáng zhě, yú guó zhōng zhī dào lù, zé yǒu tiáo láng shì dí chú dào shàng zhī láng hù, ér shǐ zhī jié qīng. yú xiào wài zhī dào lù, zé yǒu yě lú shì dá zhī sì jī, hé fāng shì dá zhī tiān xià, shǐ zhī jīn liáng xiāng còu, bù dé xiàn jué. ér yòu yǒu suì shī yǐ xún qí dào xiū, hòu rén yǐ zhǎng qí fāng zhī dào zhì. zhì yú sī xiǎn zhǎng jiǔ zhōu zhī tú, yǐ zhōu zhī qí shān lín chuān zé zhī zǔ, ér dá qí dào lù. zé zhōu chē suǒ zhì, rén lì suǒ tōng, wú bù dàng dàng píng píng zhě yǐ. jìn wén zhī bà yě, yì yuē: sī kōng yǐ shí píng yì dào lù. ér dào lù ruò sāi, chuān wú zhōu liáng, dān zi yǐ bo chén líng zhī wáng. zì tiān jiē bù zhèng, wáng lù qīng wēi, tú lǎo biàn yú xiào guān, wū huì zhōng yú niǎn gǔ. shī yuē: zhōu dào rú dǐ, qí zhí rú shǐ. jūn zǐ suǒ lǚ, xiǎo rén suǒ shì, juǎn yán gù zhī lín yān chū tì. qí sī zhī wèi yǔ? shuō yuàn: chǔ zhuāng wáng fá chén, shě yú yǒu xiāo shì. wèi lù shì zhè rén yuē: xiàng qí bù shàn hū, hé gōu zhī bù jùn yě? yǐ zhuāng wáng zhī bà ér liú yì yú yī xiàng zhī gōu, cǐ yǐ zhī qí qín mín yě.
○街道古之王者，於國中之道路，則有條狼氏滌除道上之狼扈，而使之潔清。於效外之道路，則有野廬氏達之四畿，合方氏達之天下，使之津梁相湊，不得陷絕。而又有遂師以巡其道修，候人以掌其方之道治。至於司險掌九州之圖，以周知其山林川澤之阻，而達其道路。則舟車所至，人力所通，無不蕩蕩平平者矣。晉文之霸也，亦曰：「司空以時平易道路。」而道路若塞，川無舟梁，單子以卜陳靈之亡。自天街不正，王路傾危，塗潦遍於效關，污穢鍾於輦轂。《詩》曰：「周道如砥，其直如矢。君子所履，小人所視，卷言顧之淋焉出涕。」其斯之謂與？《說苑》：「楚莊王伐陳，舍於有蕭氏。謂路室這人曰：「巷其不善乎，何溝之不浚也？』」以莊王之霸而留意於一巷之溝，此以知其勤民也。

hòu táng míng zōng zhǎng xìng yuán nián zhēng yuè, zōng zhèng shǎo qīng lǐ yán zuò zòu qīng zhǐ jué chē niú, bù xǔ yú tiān jīn qiáo lái wǎng. míng zhì, liǎng jīng yǒu jiē dào guān, chē niú bù xǔ rù chéng.
後唐明宗長興元年正月，宗正少卿李延祚奏清止絕車牛，不許於天津橋來往。明制，兩京有街道官，車牛不許入城。

guān shù zhōu lǐ yě lú shì: bǐ guó xiào jí yě zhī dào lù sù xī jǐng shù. guó yǔ: dān xiāng gōng shù zhōu zhì yǐ gào wáng yuē: liè shù yǐ biǎo dào, lì bǐ shí yǐ shǒu lù. shì míng yuē: gǔ zhě liè shù yǐ biǎo dào, dào yǒu jiā gōu yǐ tōng shuǐ lǎo. gǔ rén yú guān dào zhī páng bì jiē zhǒng shù, yǐ jì lǐ zhì yǐ yīn xíng lǚ. shì yǐ nán tǔ zhī táng, rú bó suǒ bá dào zhōu zhī dù, jūn zǐ lái yóu. gù yǐ xuān měi fēng yáo, liú ēn hòu sì. zǐ lù zhì pú, shù mù shén mào zi chǎn xiāng zhèng, táo lǐ chuí jiē. xià zhì suí táng zhī dài, ér guān huái guān fá, zhōu dào rú dǐ, ruò bǐ zhuó zhuó, ér guān wú wù jiǎn zhī sī, mín xiān hóu xún zhī pí yǐ. xù hàn bǎi guān zhì: jiāng zuò dà jiàng zhǎng xiū zuò zōng miào lù qǐn gōng shì líng yuán tǔ mù zhī gōng, bìng shù tóng zǐ zhī lèi, liè yú dào cè. shì xī rén gù yǒu zhuān zhí. hòu zhōu shū wéi dōu kuān chuán: wèi fèi zhōu cì shǐ. xiān shì, lù cè yī lǐ zhì yī tǔ hòu, jīng yǔ tuí huǐ, měi xū xiū zhī. zì xiào kuān lín zhōu, nǎi lēi bù nèi dāng hòu chù zhí huái shù dài zhī, jì miǎn xiū fù, xíng lǚ yòu dé pí yīn. zhōu wén dì hòu wèn zhī zhī, yuē: qǐ dé yī zhōu dú ěr, dāng lìng tiān xià tóng zhī. yú shì lìng zhū zhōu jiā dào yī lǐ zhǒng yī shù, shí lǐ zhǒng sān shù, bǎi lǐ zhǒng wǔ shù yān. cè fǔ yuán guī: táng xuán zōng kāi yuán èr shí bā nián zhēng yuè, yú liǎng jīng lù jí chéng zhōng yuàn nèi zhǒng guǒ shù. dài zōng yǒng tài èr nián zhēng yuè, zhǒng chéng nèi liù jiē shù. jiù táng shū wú còu chuán guān jiē shù quē, suǒ sī zhí yú yǐ bǔ zhī. còu yuē: yú fēi jiǔ qú zhī wán, mìng yì zhī yǐ huái. jí huái yīn chéng, ér còu zú, rén zhǐ shù ér huái zhī. zhōu lǐ cháo shì zhù yuē: huái zhī yán huái yě, huái lái rén yú cǐ. rán zé jīn rì zhī guān qí wú kě huái zhè zhèng yě rén yǐ.
○官樹《周禮·野廬氏》：「比國效及野之道路、宿息、井、樹。」《國語》：「單襄公述周制以告王曰：『列樹以表道，立鄙食以守路。』《釋名》曰：『古者列樹以表道，道有夾溝以通水潦。」古人於官道之旁必皆種樹，以記里至以蔭行旅。是以南土之棠，如伯所茇；道周之杜，君子來游。固已宣美風謠，流恩後嗣。子路治蒲，樹木甚茂；子產相鄭，桃李垂街。下至隋唐之代，而官槐官伐，周道如砥，若彼濯濯，而官無勿翦之思，民鮮侯旬之芘矣。《續漢·百官志》：「將作大匠掌修作宗廟、路寢、宮室、陵園土木之功，並樹桐梓之類，列於道側。」是昔人固有專職。後周書·韋都寬傳》：「為廢州刺史。先是，路側一里置一土堠，經雨頹毀，每須修之。自孝寬臨州，乃勒部內當堠處植槐樹代之，既免修復，行旅又得芘蔭。周文帝後問知之，曰：『豈得一州獨爾，當令天下同之。』於是令諸州夾道一里種一樹，十里種三樹，百里種五樹焉。」《冊府元龜》：「唐玄宗開元二十八年正月，於兩京路及城中苑內種果樹。代宗永泰二年正月，種城內六街樹。《舊唐書·吳湊傳》「官街樹缺，所司植榆以補之。湊曰：榆非九衢之玩，命易之以槐。及槐陰成，而湊卒，人指樹而懷之。」《周禮·朝士》注曰：「槐之言懷也，懷來人於此。」然則今日之官其無可懷這政也人矣。

qiáo liáng táng liù diǎn: fán tiān xià zào zhōu zhī liáng sì, shí zhù zhī liáng sì, mù zhù zhī liáng sān, jù liáng shí yǒu yī, jiē guó gōng xiū zhī, qí yú jiē suǒ guǎn zhōu xiàn suí shí yíng qì. qí dà jīn wú liáng, jiē gěi chuán rén, liàng qí dà xiǎo nán yì yǐ dìng qí chà děng. jīn jǐ diān huāng wú, qiáo liáng fèi huài, xióng mò zhī chǎn, qiū shuǐ shí zhì, nián nián yǐn jué, yè lún zhāo zhōu, wú lài zhī tú jí yǐ wèi lì. lù hé dù zi lè suǒ kè qián, zhì fán zhāng hé. sī kōng bù xiū, zhǎng lì bù wèn, yì yǐ jiǔ yǐ. kuàng yú biān chuí zhī yuǎn, néng wàng rú zhào chōng guó zhì huáng xiá yǐ xī dào qiáo qī shí suǒ, lìng kě zhì xiān shuǐ, cóng zhěn xí shàng guò shī zāi. wǔ dài shǐ: wáng zhōu wèi yì wǔ jié dù shǐ, dìng zhōu qiáo huài, fù mín zū chē. zhōu yuē: qiáo liáng bù xiū, cì shǐ guò yě. nǎi cháng mín lì wèi zhì qí qiáo. cǐ yòu dāng jīn yǒu sī zhī suǒ kuì yě. rén jù tài shǐ gōng yán: hàn wén dì shí, rén mín lè yè, yīn qí yù, rán néng bù rǎo luàn, gù bǎi xìng suì ān, zì liù qī shí wēng yì wèi cháng zhì shì jǐng. liú chǒng wèi huì jī tài shǒu, gǒu bù yè fèi, mín bù jiàn lì, páng méi hào fà zhī lǎo wèi cháng shí jùn cháo. shǐ zhī suǒ chēng, qí yí fēng yóu kě xiǎng jiàn. táng zì kāi yuán quán shèng zhī rì, yáo sòng zuò xiāng, hǎi nèi shēng píng. yuán zhěn shī yún: shù yān shēng bù jiàn, cūn shù lǎo yóu chún. cǐ táng zhī suǒ yǐ shèng yě, zhì dà lì yǐ hòu, sì fāng duō shì, fù yì fán xìng, ér xiǎo mín bēn zǒu guān fǔ, rì bù xiá gěi. yuán jié zuò shí huà zhī piān, wèi rén mín wèi zhēng fù suǒ shāng, zhōu lǐ huà wèi huò dǐ. cǐ táng zhī suǒ yǐ shuāi yě. yǔ shǎo shí jiàn shān yě zhī máng, yǒu bái shǒu bù jiàn guān zhǎng, ān yú quǎn mǔ, bù zhì chéng zhōng zhě. pō yú mò zào, yì fán sòng duō, zhōng suì zhī gōng bàn zài guān fǔ, ér xiǎo mín yǒu jiā yǒu èr qǐng tián, tóu zhěn yá mén mián zhī yàn, yǐ ér shān yǒu fù yú, lín duō fú mǎng, suì shě qí tián yuán, xǐ yú chéng guō. yòu yī biàn ér qiú míng zhī shì, sù zài zhī rén, xī zhì jīng shī, niǎn gǔ zhī jiān yì yú jiāo dòng zhī lù yǐ, zhuī dāo zhī mò jiāng jǐn zhēng zhī, wǔ shí nián lái, fēng sú suì zhì yú cǐ, jīn jiāng jìng bǎi xìng zhī xīn ér gǎi qí xíng, bì zài zhì mín zhī chǎn, shǐ zhī gān qí shí, měi qí fú, ér hòu jiào huà kě xíng fēng sú kě shàn hū? rén jù yú xiāng ér zhì, jù yú chéng ér luàn, jù yú xiāng zé tǔ dì pì, tián yě zhì, yù mín zhī wú héng xīn, bù kě de yě. jù yú chéng zé yáo yì fán, yù sòng duō, yù mín zhī yǒu héng xīn, bù kě de yě.
○橋樑《唐六典》：「凡天下造舟之梁四，石柱之梁四，木柱之梁三，巨梁十有一，皆國工修之，其餘皆所管州縣隨時營葺。其大津無梁，皆給船人，量其大小難易以定其差等。」今幾甸荒蕪，橋樑廢壞，雄莫之產，秋水時至，年年隱絕，曳輪招舟，無賴之徒籍以為利。潞河渡子勒索客錢，至煩章劾。司空不修，長吏不問，亦已久矣。況於邊陲之遠，能望如趙充國治湟狹以西道橋七十所，令可至鮮水，從枕席上過師哉。《五代史》：「王周為義武節度使，定州橋壞，覆民租車。周曰：『橋樑不修，刺史過也。』乃償民栗為治其橋。」此又當今有司之所愧也。○人聚太史公言：「漢文帝時，人民樂業，因其欲，然能不擾亂，故百姓遂安，自六七十翁亦未嘗至市井。」劉寵為會稽太守，狗不夜吠，民不見吏，龐眉皓髮之老未嘗識郡朝。史之所稱，其遺風猶可想見。唐自開元全盛之日，姚、宋作相，海內昇平。元稹詩云：「戍煙生不見，村豎老猶純。」「此唐之所以盛也，至大曆以後，四方多事，賦役繁興，而小民奔走官府，日不暇給。元結作《時化》之篇，謂人民為征賦所傷，州里化為禍邸。此唐之所以衰也。予少時見山野之氓，有白首不見官長，安於畎畝，不至城中者。泊於末造，役繁訟多，終歲之功半在官府，而小民有「家有二頃田，頭枕衙門眠」之諺，已而山有負隅，林多伏莽，遂舍其田園，徙於城郭。又一變而求名之士，訴在之人，悉至京師，輦轂之間易於郊垌之路矣，錐刀之末將盡爭之，五十年來，風俗遂至於此，今將靜百姓之心而改其行，必在制民之產，使之甘其食，美其服，而後教化可行風俗可善乎？人聚於鄉而治，聚於城而亂，聚於鄉則土地辟，田野治，欲民之無恆心，不可得也。聚於城則謠役繁，獄訟多，欲民之有恆心，不可得也。

xī zài shén zōng zhī shì, yī rén wú wèi, sì hǎi shǎo shì. jùn xiàn zhī rén qí zhì jīng shī zhě, dà dǐ tōng jí zhī guān, qí pú cóng yì bù guò sān sì, xià cǐ jí yī èr jǔ gòng yǔ bái liáng jiě hù ér yǐ. gài jǐ yú gǔ zhī suǒ wèi dào lù hǎn xíng, shì cháo shēng cǎo. bǐ qí shí qǐ wú shān rén yóu kè yú qǐng gōng qīng, ér gè xié yī yì, wèi zhì duō rén, yī shí suǒ xū, qí qiú yì gěi. zì dōng shì jì xìng, guǎng xíng zhào mù, zá liú zhī shì duō huí tán bīng, jiǔ mén zhī zhōng tián kuí yì xiàng, zhì yú fēng zhāng zì jiàn, tóu guǐ gào mì, shèn zhě nèi jié diāo dāng, shàng kuī pín xiào, ér rén zhǔ zhī wēi fú qiě yǒu bù xíng zhě yǐ. shī yuē: wǒ shēng zhī chū, shàng wú wèi wǒ shēng zhī hòu, féng cǐ bǎi lí. xìng yán jí cǐ, měi zhé wèi zhī liú tì.
昔在神宗之世，一人無為，四海少事。郡縣之人其至京師者，大抵通籍之官，其僕從亦不過三四，下此即一二舉貢與白糧解戶而已。蓋幾於古之所謂「道路罕行，市朝生草」。彼其時豈無山人遊客於請公卿，而各挾一藝，未至多人，衣食所須，其求易給。自東事既興，廣行召募，雜流之士哆回談兵，九門之中填馗溢巷，至於封章自薦，投匭告密，甚者內結貂當，上窺顰笑，而人主之威福且有不行者矣。《詩》曰：「我生之初，尚無為；我生之後，逢此百罹。」興言及此，每輒為之流涕。

yù qīng niǎn zài zhī dào, zài shǐ mín gè jù yú qí xiāng shǐ.
欲清輦載之道，在使民各聚於其鄉始。

fǎng è yǐn wēng guī wèi yòu fú fēng, xiàn xiàn shōu qǔ xiá lì háo mín, àn zhì qí zuì, gāo zhì yú sǐ. shōu qǔ rén bì yú qiū dōng kè lì dà huì zhōng, jí chū xíng xiàn, bù yǐ wú shì shí. jù yǒu suǒ qǔ yě, yǐ yī jǐng bǎi, lì mín jiē fú, kǒng jù, gǎi háng zì xīn. suǒ wèi shōu qǔ rén, jí jīn xún àn yù shǐ zhī fǎng chá è rén yě. wǔ duàn zhī háo, wǔ wén zhī lì, zhǔ sòng zhī shī, jiē dé ér fǎng chá zhī. jí hū zhuó luàn zhī shí, suì jí cǐ wèi wǎng mín zhī shì. jiǎo qí bì zhě nǎi bìng fǎng chá ér tíng zhī, wú yì yīn yē ér fèi shí yǐ.
○訪惡尹翁歸為右扶風，縣縣收取黠吏豪民，案致其罪，高至於死。收取人必於秋冬課吏大會中，及出行縣，不以無事時。具有所取也，以一警百，吏民皆服，恐懼，改行自新。所謂收取人，即今巡按御史之訪察惡人也。武斷之豪，舞文之吏，主訟之師，皆得而訪察之。及乎濁亂之時，遂藉此為罔民之事。矯其敝者乃並訪察而停之，無異因噎而廢食矣。

chuán yuē: zi chǎn jiān zhèng yú rán míng, duì yuē: shì mín rú zi, jiàn bù rén zhě zhū zhī, rú yīng gē zhī zhú niǎo què yě. shì gù zhū bù rén, suǒ yǐ zi qí mín yě.
《傳》曰：「子產間政於然明，對曰：『視民如子，見不仁者誅之，如鷹鴿之逐鳥雀也。是故誅不仁，所以子其民也。」

shuō yuàn: dǒng ān yú zhì jìn yáng, wèn zhèng yú jiǎn lǎo. jiǎn lǎo yuē: yuē zhōng rì xìn yuē gǎn. dǒng ān yú yuē: ān zhōng hū? yuē: zhōng yú zhǔ. yuē: ān xìn hū? yuē: xìn yú jīn. yuē: ān gǎn hū? yuē: gǎn yú bù shàn rén. dǒng ān yú yuē: cǐ sān zhě zú.
《說苑》：「董安於治晉陽，問政於蹇老。蹇老曰：『曰忠、日信、曰敢。』董安於曰：『安忠乎？』曰：『忠於主。』曰：『安信乎？』曰：信於今。』曰：『安敢乎？』曰：『敢於不善人。』董安於曰：『此三者足。』」

yán tiě lùn yuē: shuǐ yǒu biǎn jū chí yú láo, guó yǒu qiáng yù qí mín xiāo.
《鹽鐵論》曰：「水有扁狙池魚勞，國有強御齊民消。」

dào zéi kè shǐ jì kù lì chuán: wǔ dì zuò shěn mìng fǎ, yuē: qún dào qǐ bù fā jué, fā jué ér bǔ fú mǎn pǐn zhě, èr qiān dàn yǐ xià zhì xiǎo lì, zhǔ zhě jiē sǐ. qí xiǎo lì wèi zhū, suī yǒu dào bù gǎn fā, kǒng bù néng dé, zuò kè lèi fǔ, fǔ yì shǐ qí bù yán, gù dào zéi jìn duō, shàng xià xiāng wèi nì, yǐ wén cí bì fǎ yān. cǐ hàn shì suǒ míng wèi dào zéi kè, ér wèi fǎ zhī bì yǐ jǐn cǐ shù yán zhōng yǐ. hàn shū yán zhāng bì wèi shān yáng tài shǒu, liáo dōng dào zéi bìng qǐ, shàng shū zì qǐng zhì zhī. yán shān yáng jùn hù jiǔ wàn sān qiān, kǒu wǔ shí wàn yǐ shàng, qì jì dào zéi wèi dé zhě qī shí qī rén, tā kè zhū shì yì lüè rú cǐ. jiǔ chù xián jùn, yuàn xǐ zhì jù. fū wèi dé zhī dào yóu yǒu qī shí qī rén, ér yǐ wèi jùn nèi qīng zhì. qǐ fēi xuān dì zhī yòng fǎ kuān yú wǔ dì shí hū, rán wǔ dì zhī mò zhì dà dào qún qǐ, qiǎn xiù yī zhī shǐ chí fǔ duàn zhǎn yú jùn guó, nǎi néng shèng zhī. ér xuān dì zhī shì dài niú pèi dú zhī tú, jiē qū zhī guī yú nán mǔ. zú zhī lì chēng qí zhí, mín ān qí yè. shì zé zhì tiān xià zhī dào, yǒu bù shì fǎ ér xíng zhě, wèi kě yǔ dāo bǐ kuāng qiè zhī shì yì yě.
○盜賊課《史記·酷吏傳》：「武帝作《沈命法》，曰：『群盜起不發覺，發覺而捕弗滿品者，二千石以下至小吏，主者皆死。其小吏畏誅，雖有盜不敢發，恐不能得，坐課累府，府亦使其不言，故盜賊浸多，上下相為匿，以文辭避法焉。」此漢世所名為盜賊課，而為法之敝已盡此數言中矣。《漢書》言張敝為山陽太守，遼東盜賊並起，上書自請治之。言山陽郡戶九萬三千，口五十萬以上，訖計盜賊未得者七十七人，他課諸事亦略如此。久處閒郡，願徙治劇。夫未得之盜猶有七十七人，而以為郡內清治。」豈非宣帝之用法寬於武帝時乎，然武帝之末至大盜群起，遣繡衣之使持斧斷斬於郡國，乃能勝之。而宣帝之世帶牛佩犢之徒，皆驅之歸於南畝。卒之吏稱其職，民安其業。是則治天下之道，有不恃法而行者，未可與刀筆筐篋之士議也。

hòu hàn shū guāng wǔ jì: jiàn wǔ shí liù nián, jùn guó qún dào chù chù bìng qǐ gōng jié, zài suǒ hài shā zhǎng lì. jùn xiàn zhuī tǎo, dào zé jiě sàn, qù fù tún jié. qīng xú yōu jì sì zhōu yóu shén. shàng nǎi qiǎn shǐ zhě xià jùn guó, tīng qún dào zì xiāng jiū chán, wǔ rén gòng zhǎn yī rén zhě, chú qí zuì, lì suī dòu liú huí bì gù zòng zhě, jiē wù wèn, tīng yǐ qín tǎo wèi xiào. qí mù shǒu lìng zhǎng zuò jiè nèi dào zéi ér bù shōu bǔ zhě, jí yǐ wèi huī juān chéng wěi shǒu zhě, jiē bù yǐ wèi fù, dàn qǔ huò zéi duō wèi diàn zuì, wéi bì nì zhě nǎi zuì zhī. yú shì gèng xiāng zhuī bǔ, zéi bìng jiě sàn, xǐ qí kuí shuài yú tā jùn. fù tián shòu bǐng, shǐ ān shēng yè. zì shì niú mǎ fàng mù, yì mén bù bì. guāng wǔ jīng yú lì shì, gù qí zhì dào zhī fāng rú cǐ. tiān xià zhī shì dé zhī yú shū, ér shī zhī yú mì, dà dǐ jiē rán, yòu qǐ dú dào zéi kè zāi!
《後漢書·光武紀》：「建武十六年，郡國群盜處處並起攻劫，在所害殺長吏。郡縣追討，到則解散，去復屯結。青、徐、幽、冀四州尤甚。上乃遣使者下郡國，聽群盜自相糾纏，五人共斬一人者，除其罪，吏雖逗留迴避故縱者，皆勿問，聽以禽討為效。其牧守令長坐界內盜賊而不收捕者，及以畏恢捐城委守者，皆不以為負，但取獲賊多為殿最，唯蔽匿者乃罪之。於是更相追捕，賊並解散，徙其魁帥於他郡。賦田受稟，使安生業。自是牛馬放牧，邑門不閉。」光武精於吏事，故其治盜之方如此。天下之事得之於疏，而失之於密，大抵皆然，又豈獨盜賊課哉！

jìn bīng qì wáng mǎng shǐ jiàn guó èr nián, jìn mín bù dé xié wān kǎi, xǐ xī hǎi. suí yáng dì dà yè wǔ nián, zhì mín jiān tiě chā dā gōu róu rèn zhī lèi jiē jìn jué zhī, xún ér hǎi nèi bīng xìng, yǔn shēn shī guó. yuán shì zǔ zhì yuán èr shí sān nián èr yuè jǐ hài, chì zhōng wài, fán hàn mín chí tiě chǐ shǒu wō jí zhàng zhī yǒu rèn zhě, xī shū yú guān. liù yuè wù shēn, kuò zhū lù mǎ, fán sè mù rén yǒu mǎ zhě sān qǔ qí èr, hàn mín xī rén guān. èr shí liù nián shí èr yuè xīn yǐ, kuò sān xià mǎ, yī pǐn èr pǐn guān xǔ chéng wǔ pǐ, sān pǐn sān pǐ, sì pǐn wǔ pǐn èr pǐ, liù pǐn yǐ xià jiē yī pǐ. shùn dì zhì yuán sān nián sì yuè guǐ yǒu, jìn hàn rén nán rén gāo lì rén bù dé zhí chí jūn qì, fán yǒu mǎ zhě jū rù guān, yǐ ér qún dào chōng chì, gōng xiàn chéng yì. zhì zhèng shí qī nián zhēng yuè xīn mǎo, mìng shān dōng fēn shěng tuán jié yì bīng, měi zhōu tiān shè pàn guān yī yuán, měi xiàn tiān shè zhǔ bù yī yuán, zhuān lǜ yì bīng yǐ shì shǒu yù. gù liú wén chéng yǒu shī yuē: tā shí zhòng jìn cáng máo jǐ, jīn rì hū lìng xí gǔ pí. míng hū! yǔ shì tiān xià, yú fū yú fù, yī néng shèng yǔ. gǔ zhī shèng wáng zé jì yǐ yán zhī yǐ.
○禁兵器王莽始建國二年，禁民不得挾彎鎧，徙西海。隋煬帝大業五年，制民間鐵叉、搭鈎、柔刃之類皆禁絕之，尋而海內兵興，隕身失國。元世組至元二十三年二月己亥，敕中外，凡漢民持鐵尺、手撾及杖之有刃者，悉輸於官。六月戊申，括諸路馬，凡色目人有馬者三取其二，漢民悉人官。二十六年十二月辛已，括三下馬，一品、二品官許乘五匹，三品三匹，四品、五品二匹，六品以下皆一匹。順帝至元三年四月癸酉，禁漢人、南人、高麗人不得執持軍器，凡有馬者拘入官，已而群盜充斥，攻陷城邑。至正十七年正月辛卯，命山東分省團結義兵，每州添設判官一員，每縣添設主薄一員，專率義兵以事守御。故劉文成有詩曰：「他時重禁藏矛戟，今日呼令習鼓鼙。」鳴呼！「予視天下，愚夫愚婦，一能勝予。」古之聖王則既已言之矣。

hàn wǔ dì shí, gōng sūn hóng zòu yán: jìn mín wú dé xié gōng nǔ. wú qiū shòu wáng nán zhī, yǐ wèi shèng wáng wù jiào huà ér shěng jìn fáng. jīn bì xià zhāo míng dé, jiàn tài píng, zì nèi rì huà, fāng wài xiāng fēng. rán ér dào zéi yóu yǒu zhě, jùn guó èr qiān dàn zhī zuì, fēi xié gōng wān zhī guò yě. chéng néng míng jiào huà zhī yuán, ér shuài zhī yǐ wèi shàn, bǎo jiā zhī dào, zé jiā yǒu hè xī, hù yǒu xī qú, shì zú yǐ kuā guó sú zhī qiáng. ér bù zhì dǎo mín yǐ bù xiáng zhī qì yǐ. shuǐ lì ōu yáng yǒng shū zuò táng shū dì lǐ zhì, fán yī qú zhī kāi, yī yàn zhī lì, wú bù jì zhī. qí xiàn zhī xià shí jiān hé qú yī zhì, yì kě wèi xiáng ér yǒu tǐ yǐ. gài táng shí wèi lìng zhě yóu dé yǐ yòng yī fāng zhī cái, xìng qī yuè zhī yì. ér zhì zhī suǒ shū, dà dǐ zài tiān bǎo yǐ qián zhě jū shén zhī qī, qǐ fēi tài píng zhī shì, lì zhì xiū ér mín yǐn dá, gù cháng yǐ bǎi lǐ zhī guān ér chuàng qiān nián zhī lì zhì yú hé shuò yòng bīng zhī hòu, zé yǐ cuī kē wèi jí, ér nóng gōng shuǐ dào yǒu bù xiá jiǎng qiú zhě yú? rán zì dà lì yǐ zhì xián tōng, yóu jiē shū zhī bù jué yú cè. ér jīn zhī wèi lì, zé shù shí nián wú wén yě yǐ. shuǐ rì gān ér tǔ rì jī, shān zé zhī qì bù tōng, yì yān dé ér wú shuǐ hàn hū? chóng zhèng shí, yǒu fǔ chén xú guāng qǐ zuò shū, tè xiáng yú shuǐ lì zhī xué. ér gěi shì zhōng wèi chéng rùn yì yán: chuán yuē yǔ zhě, shuǐ qì suǒ huà, shuǐ lì xiū yì zhì yǔ zhī mù yě. fū zǐ zhī chēng yǔ yě yuē: jǐn lì hū gōu xù. ér yǔ zì yán yì yuē hòu quǎn huì, jù chuān. gǔ shèng rén yǒu tiān xià zhī dà shì, ér bù yí hū qí xiǎo rú cǐ. zì gān shí zhe yú qí rén, kū jì zhēng yú wáng mǎng, gǔ zhī tōng jīn jù dú, jīn rì duō wèi xì liú, ér zhōng yuán zhī tián xià hàn qiū lǎo, nián nián gào bìng yǐ.
漢武帝時，公孫宏奏言：「禁民毋得挾弓弩。吾丘壽王難之，以為聖王務教化而省禁防。今陛下昭明德，建太平，字內日化，方外鄉風。然而盜賊猶有者，郡國二千石之罪，非挾弓彎之過也。」「誠能明教化之原，而帥之以為善，保家之道，則家有鶴膝，戶有犀渠，適足以夸國俗之強。」而不至導民以不祥之器矣。○水利歐陽永叔作《唐書·地理志》，凡一渠之開，一堰之立，無不記之。其縣之下實兼河渠一志，亦可謂詳而有體矣。蓋唐時為令者猶得以用一方之財，興期月之役。而志之所書，大抵在天寶以前者居什之七，豈非太平之世，吏治修而民隱達，故常以百里之官而創千年之利；至於河朔用兵之後，則以催科為急，而農功水道有不暇講求者歟？然自大曆以至咸通，猶皆書之不絕於冊。而今之為吏，則數十年無聞也已。水日乾而土日積，山澤之氣不通，義焉得而無水旱乎？崇幀時，有輔臣徐光啟作書，特詳於水利之學。而給事中魏呈潤亦言：「《傳》曰『雨者，水氣所化』，水利修亦致雨之木也。夫子之稱禹也曰：『盡力乎溝洫。』而禹自言亦曰「『後畎澮，距川。』古聖人有天下之大事，而不遺乎其小如此。自乾時著於齊人，枯濟徵於王莽，古之通津巨讀，今日多為細流，而中原之田夏旱秋潦，年年告病矣。」

huà mén xiàn, jīn zhī hé jīn yě. běi shí lǐ yǒu guā gǔ shān yàn, zhēn guān mén guān shí nián zhú. dōng nán èr shí sān lǐ yǒu shí shí lú qú, èr shí sān nián, xiàn lìng zhǎng sūn shù záo, gài tián liáng wò, mǔ shōu shí shí. xī èr shí yī lǐ yǒu mǎ ān wù qú, yì shù suǒ záo. yǒu lóng mén cāng, kāi yuán èr nián zhì, suǒ yǐ zhù qú tián zhī rén, zhuǎn bān zhì jīng, yǐ shěng guān dōng zhī cáo zhě yě. cǐ jí hàn shí hé dōng tài shǒu fān xì zhī cè. shǐ jì hé qú shū suǒ wèi hé yí xǐ, qú bù lì tián zhě bù néng cháng zhǒng. ér táng rén xíng zhī, jìng yǐ huò lì. shì yǐ zhī tiān xià wú nán jǔ zhī gōng, cún hū qí rén ér yǐ. wèi jùn rén zhī shì bì bù néng guò qián rén zhě, bù yì wū hū.
劃門縣，今之河津也。北十里有瓜谷山堰，貞觀門觀十年築。東南二十三里有十石壚渠，二十三年，縣令長孫恕鑿，溉田良沃，畝收十石。西二十一里有馬鞍塢渠，亦恕所鑿。有龍門倉，開元二年置，所以貯渠田之人，轉般至京，以省關東之漕者也。此即漢時河東太守番系之策。《史記·河渠書》所謂「河移徙，渠不利田者不能償種。」而唐人行之，競以獲利。是以知天下無難舉之功，存乎其人而已。謂俊人之事必不能過前人者，不亦誣乎。

táng jiāng shī dù wèi tóng zhōu cì shǐ, kāi yuán bā nián shí yuè, zhào yuē: xī shǐ qǐ gài zhāng zhī cè, zhèng bái záo jìng zhī lì, zì zī jué hòu, shēng chén quē rán. tóng zhōu cì shǐ jiāng shī dù, shí dòng yú wēi, zhì xíng wèi zhào. fěi gōng zhī jié, suǒ huái bì qìng fèng gōng zhī dào, zhī wú bù wèi. qǐng zhí dà nóng, shǒu kāi gōu xù. suì gōng yóu mèi, wù yì fēn rú. yuán qí zhōng kuǎn kě jiā, wěi rèn réng jiù. zàn tíng jiǔ liè zhī zhòng, jiǎ yǐ liù tiáo zhī chá. bái cáng guò bàn, jī yòng sī duō. shí nǎi rén tiān, nóng wèi zhèng běn. zhèn gù zī xún shěng. bù dàn qí hán, jiāng shēn quàn xù zhī huái, tè mào fēng shuāng zhī bì. jīn yuán tián mí wàng, chuī huì lián shǔ, yóu lái zhēn jí zhī suǒ, biàn wèi kàng dào zhī chuān, cāng yǔ yǒu jīng chí zhī ráo, guān fǔ zhì mǔ jīn zhī rùn. běn yíng cǐ dì, yù lì píng rén, yuán bǎi xìng wèi kāi, kǒng sān nóng xū qì, suǒ yǐ guān wèi kāi fā, jì lìng dì xiāng jiào yòu, gōng jì chéng yǐ, sī yǔ gòng zhī. qí tún tián nèi xiān yǒu bǎi xìng zhù jí zhī dì, bǐ lái bié rén zuò zhǔ, yì liàng zhǔn qǐng mǔ gē hái. qí guān tún shú tián, rú tóng zhōu yǒu pín xià qiàn dì zhī hù, zì bàn gōng lì néng yíng zhǒng zhě, zhǔn shù gěi fù, yú dì qiě yī qián guān qǔ. shī dù yǐ gōng jiā jīn zǐ guāng lù dài fū, cì bó sān bǎi pǐ. dú cǐ zhào shū, rán hòu zhī wú yù sù, wú jiàn xiǎo lì èr yán, wèi jiàn gōng lì shì zhī běn. sūn shū áo jué qī sī zhī shuǐ, ér guàn líng lóu zhī yě, zhuāng zhī qí kě yǐ wèi lìng yǐn yě. wèi xiāng wáng yǔ qún chén yǐn jiǔ, wáng wèi qún chén zhù yuē: lìng wú chén jiē rú xī mén bào zhī wèi rén chén yě. shǐ qǐ jìn yuē: wèi shì zhī xíng tián yě yǐ bǎi mǔ, yè dú èr bǎi mǔ, shì tián è yě. zhāng shuǐ zài qí páng, xī mén bào bù zhī yòng, shì bù zhì yě. zhī ér bù xìng, shì bù rén yě. rén zhì, bào wèi zhī jǐn, hé zú fǎ yě. yú shì yǐ shǐ qǐ wèi yè lìng, yǐn zhāng shuǐ gài yè, yǐ fù wèi zhī hé nèi. hòu hàn shū ān dì jì: yuán chū èr nián zhēng yuè, xiū lǐ xī mén bào suǒ fēn zhāng shuǐ wèi zhī qú, yǐ gài mín tián. zé zhǐ cǐ wèi xī mén bào suǒ kāi. wèi rén jūn zhě, yǒu lǜ zuò xìng shì zhī qín, yǒu shòu fāng rèn néng zhī lüè, bù huàn wú shū áo shǐ qǐ zhī chén yǐ.
唐姜師度為同州刺史，開元八年十月，詔曰：「昔史起溉漳之策，鄭、白鑿徑之利，自茲厥後，聲塵缺然。同州刺史姜師度，識洞於微，智形未兆。匪躬之節，所懷必罄；奉公之道，知無不為。頃職大農，首開溝恤。歲功猶昧，物議紛如。緣其忠款可嘉，委任仍舊。暫停九列之重，假以六條之察。白藏過半，績用斯多。食乃人天，農為政本。朕故茲巡省。不憚祁寒，將申勸恤之懷，特冒風霜之弊。今原田彌望，吹澮連屬，由來榛棘之所，遍為亢稻之川，倉庾有京坻之饒，關輔致畝金之潤。本營此地，欲利平人，緣百姓未開，恐三農虛棄，所以官為開發，冀令遞相教誘，功既成矣，思與共之。其屯田內先有百姓注籍之地，比來別人作主，亦量准頃畝割還。其官屯熟田，如同州有貧下欠地之戶，自辦功力能營種者，准數給付，餘地且依前官取。」師度以功加金紫光祿大夫，賜帛三百匹。讀此詔書，然後知「無欲速」，「無見小利」二言，為建功立事之本。孫叔敖決期思之水，而灌零婁之野，莊知其可以為令尹也。魏襄王與群臣飲酒，王為群臣祝曰：「令吾臣皆如西門豹之為人臣也。」史起進曰：「魏氏之行田也以百畝，鄴獨二百畝，是田惡也。漳水在其旁，西門豹不知用，是不智也。知而不興，是不仁也。仁智，豹未之盡，何足法也。」於是以史起為鄴令，引漳水溉鄴，以富魏之河內。《後漢書·安帝紀》：「元初二年正月，修理西門豹所分漳水為支渠，以溉民田。」則指此為西門豹所開。為人君者，有率作興事之勤，有授方任能之略，不患無叔敖、史起之臣矣。

hàn shū: zhào xìn chén wèi nán yáng tài shǒu, wèi mín zuò shuǐ, yuē shù kè shí, lì yú tián pàn, yǐ fáng fēn zhēng. cǐ jīn rì fēn shuǐ zhī zhì suǒ zì shǐ yě.
《漢書》：「召信臣為南陽太守，為民作水，約束刻石，立于田畔，以防紛爭。」此今日分水之制所自始也。

hóng wǔ mò, qiǎn guó zi shēng rén cái fèn yì tiān xià jùn xiàn, jí lì mín, chéng nóng xì xiū zhì shuǐ lì. èr shí bā nián, zòu kāi tiān xià jùn xiàn táng yàn fán sì wàn jiǔ bǎi bā shí liù chù, hé sì qiān yī bǎi liù shí èr chù, pò qú dī àn wǔ qiān sì shí bā chù. cǐ shèng zǔ qín mín zhī xiào.
洪武末，遣國子生人才分詣天下郡縣，集吏民，乘農隙修治水利。二十八年，奏開天下郡縣塘堰凡四萬九百八十六處，河四千一百六十二處，破渠堤岸五千四十八處。此聖祖勤民之效。

yǔ zé hóng wǔ zhōng, lìng tiān xià zhōu xiàn zhǎng lì yuè zòu yǔ zé. gài gǔ zhě lóng jiàn ér yú, chūn qiū sān shū bù yǔ zhī yì yě. chéng píng rì jiǔ, lǜ shì wèi bù jí zhī wù. yǒng lè èr shí èr nián shí yuè, tōng zhèng sī qǐng yǐ sì fāng yǔ zé zòu zhāng lèi sòng gěi shì zhōng shōu zhù, shàng yuē: zǔ zōng suǒ yǐ lìng tiān xià zòu yǔ zé zhě, yù qián zhī shuǐ hàn, yǐ shī xù mín zhī zhèng, cǐ liáng fǎ měi yì. jīn zhōu xiàn yǔ zé zhāng zòu nǎi jī yú tōng zhèng sī, shàng zhī rén hé yóu zhī? yòu yù sòng gěi shì zhōng shōu zhù, shì yù shàng zhī rén zhōng bù zhī yě. rú cǐ tú láo zhōu xiàn hé wèi. zì jīn sì fāng suǒ zòu yǔ zé, zhì jí fēng jìn, zhèn qīn yuè yān. míng hū, tài zǔ qǐ zì cè wēi, shēng wèi tiān zǐ, qí shì sì hǎi zhī guǎng yóu wú zhuāng tián, zhào mín zhī zhòng yóu wú diàn kè yě, gù qí liú xīn mín shì rú cǐ. dāng shí zhǎng lì dé yǐ yán mín jí kǔ, ér lǐ lǎo yì dé yì què zì chén. hòu shì yǔ zé zhī zòu suì yǐ qǐn fèi, tiān zāi gé ér bù wén, mín yǐn yōng ér mò dá, rán hòu zhī shèng zhǔ zhī yì yǒu bù dàn yú qí nián wàng suì zhě. mín qīn ér guó zhì, yǒu yǐ yě fū.
○雨澤洪武中，令天下州縣長吏月奏雨澤。蓋古者龍見而雩，《春秋》三書「不雨」之意也。承平日久，率視為不急之務。永樂二十二年十月，通政司請以四方雨澤奏章類送給事中收貯，上曰：「祖宗所以令天下奏雨澤者，欲前知水旱，以施恤民之政，此良法美意。今州縣雨澤章奏乃積於通政司，上之人何由知？又欲送給事中收貯，是欲上之人終不知也。如此徒勞州縣何為。自今四方所奏雨澤，至即封進，朕親閱焉。」鳴呼，太祖起自側微，升為天子，其視四海之廣猶吾莊田，兆民之眾猶吾佃客也，故其留心民事如此。當時長吏得以言民疾苦，而里老亦得詣闋自陳。後世雨澤之奏遂以寢廢，天災格而不聞，民隱壅而莫達，然後知聖主之意有不但於祈年望歲者。民親而國治，有以也夫。

hé qú huáng hé zài zhī yǔ gòng, dōng guò luò nà, zhì yú dà pī běi guò jiàng shuǐ, zhì yú dà lù yòu běi bō wèi jiǔ hé, tóng wèi nì hé rén yú hǎi zhě, qí gù dào yě, hàn yuán guāng zhōng, hé jué hù zǐ dōng nán, zhù jǔ yě, tōng yú huái sì. wǔ dì zì lín, fā zú shù wàn rén sāi zhī, zhú gōng qí shàng, míng yuē xuān fáng. dǎo hé běi xíng, fù yǔ jiù jī, ér liáng chǔ zhī dì fù níng wú shuǐ zāi, zì hàn zhì táng, hé bù wèi hài jǐ jí qiān nián, wǔ dài shǐ: jìn kāi yùn yuán nián wǔ yuè bǐng chén, huá zhōu hé jué jìn biàn cáo pú dān yùn wǔ zhōu zhī jìng, huán liáng shān, hé yú wèn shuǐ, yǔ nán wàng shǔ shān hú lián, mí màn shù bǎi lǐ, hé nǎi zì běi ér dōng. sòng shǐ: xī níng bā nián qī yuè yǐ chǒu, hé dà jué yú chán zhōu cáo cūn, běi liú duàn jué, hé dào nán xǐ, dōng huì yú liáng shān zhāng zé shuò. fēn wèi èr pài: yī hé nán qīng hé rù yú huái, yī hé běi qīng hé rù yú hǎi hé. yòu zì dōng ér nán yǐ, yuán fēng yǐ hòu, yòu jué ér běi. yì zhě yù fù yǔ jī, ér dà chén lì zhǔ huí dōng zhī yì. jiàng jí jīn, yuán, qí shì rì qū yú nán ér bù kě wǎn. gù jīn zhī hé fēi gǔ zhī hé yǐ. zì zhōng mù yǐ xià duó biàn, xú zhōu yǐ xià duó sì, qīng kǒu yǐ xià duó huái, fán sān duó ér hòu zhù yú hǎi. jīn suì jiǔ, hé shēn rì gāo, huái sì yòu bù néng róng yǐ. miào táng zhī yì jì shì qí duó zhě yǐ wèi cháng, sī shuǐ zhī chén yòu chéng qí jué zhě yǐ wèi lì, bù dú yǐ hài mín shēng, fáng guó jì, ér yú tiān dì zhī qì yùn wèi bì bù yǒu suǒ guān yě.
○河渠黃河載之《禹貢》，東過洛、肭，至於大丕；北過洚水，至於大陸；又北播為九河，同為逆河人於海者，其故道也，漢元光中，河決瓠子東南，注矩野，通於淮泗。武帝自臨，發卒數萬人塞之，築宮其上，名曰宣防。導河北行，復禹舊跡，而梁楚之地復寧無水災，自漢至唐，河不為害幾及千年，《五代史》：「晉開運元年五月丙辰，滑州河決、浸汴、曹、濮、單、鄆五州之境，環梁山，合於汶水，與南旺蜀山湖連，瀰漫數百里，河乃自北而東。」《宋史》：」熙寧八年七月乙丑，河大決於澶州曹村，北流斷絕，河道南徙，東匯於梁山張澤爍。分為二派：一合南清河入於淮，一合北清河入於海河。」又自東而南矣，元豐以後，又決而北。議者欲復禹跡，而大臣力主回東之議。降及金，元，其勢日趨於南而不可挽。故今之河非古之河矣。自中牟以下奪汴，徐州以下奪泗，清口以下奪淮，凡三奪而後注於海。今歲久，河身日高，淮、泗又不能容矣。廟堂之議既視其奪者以為常，司水之臣又乘其決者以為利，不獨以害民生，妨國計，而於天地之氣運未必不有所關也。

qiū zhòng shēn dà xué yǎn yì bǔ yán lǐ: yuē: sì dú shì zhū hóu. wèi zhī dú zhě, dú yě, yǐ qí dú rén yú hǎi, gù jiāng hé huái jì wèi zhī sì dú. jīn yǐ yī huái ér shòu huáng hé zhī quán, gài hé èr dú ér wèi yī yě. zì sòng yǐ qián, hé zì rén hǎi, shàng néng wèi bìng hé zhōu jùn zhī hài, kuàng jīn hé huái hé yī, ér qǐng kǒu yòu hé biàn sì yí sān shuǐ yǐ tóng guī yú huái yě zāi. nǎng shí hé shuǐ yóu yǒu suǒ zhū rú jù yě liáng shān děng chù yóu yǒu suǒ fēn, rú tún shì chì hé zhī lèi, suī yǐ yuán rén pái hé rén huái, ér dōng běi zhī dào yóu wēi yǒu cún yān zhě. jīn zé yǐ yī huái ér shòu zhòng shuǐ zhī guī, ér wú juān dī zhī shèn lòu yǐ, shào guó xián zuò zhì hé lùn, yǐ wèi yǔ zhī zhì shuǐ zhì yú dì píng tiān chéng, liù fǔ sān shì, yǔn zhì qí gōng, kě wèi shèng yǐ. yǐ jīn guān zhī, qí suǒ kōng zhī dì shén guǎng, suǒ chù zhī shì shén yì, suǒ qiú zhī xiào shén xiǎo. jīn zhī zhì shuǐ zhě qí qù yǔ yě yuǎn yǐ, ér suǒ kōng zhī dì nǎi xiá yú yǔ, suǒ chù zhī shì nǎi nán yú yǔ, suǒ qiú zhī gōng nǎi dà yú yǔ. yǔ zhī dǎo hé zì dà pī yǐ xià, fēn bō hé tóng, suí qí suǒ zhī ér shū zhī, bù yǔ zhēng lì, gù shuǐ dé qí xìng, ér wú chōng jué zhī huàn. jīn fū yī bēi zhī shuǐ jǔ ér zhù zhī dì, bì děi fāng chǐ nǎi néng róng zhī, qí shì rán yě. hé zì dà huái yǐ shàng, shuǐ zhī zài bēi zhě yě dà huái yǐ xià, shuǐ zhī zài dì zhě yě. yǐ zài dì zhī shuǐ ér yù jū shù zhōu xuán rú zài bēi zhī shí, dà yǔ bù néng, ér kuàng tā rén hū. jīn hé nán shān dōng jùn xiàn qí bù xīng liè, guān tíng mín shě xiāng bǐ ér jū, fán yǔ zhī suǒ kōng yǐ yǔ shuǐ zhě, jīn rén jiē wèi wú yǒu. gài wú wú róng shuǐ zhī dì, ér fēi shuǐ jù wú zhī dì yě, gù yí qí yǒu chōng jué zhī huàn yě, gù rì suǒ kōng zhī dì xiá yú yǔ. yǔ zhī zhì shuǐ suí dì shī gōng, wú suǒ jū ài. jīn běi yǒu lín qīng, zhōng yǒu jì níng, nán yǒu xú zhōu, jiē zhuǎn cáo yào lù. ér dà liáng zài xī nán, yòu zōng fān suǒ zài. zuǒ gù yòu pàn, dòng zé chè shí, shǐ shuǐ yǒu zhī, shàng bù néng shǐ zhī bì suí wú yì, kuàng shuǐ wú qíng wù yě, qí néng wēi yí qū zhé yǐ jì wú zhī shì zāi. gù rì suǒ chù zhī shì nán yú yǔ. kuàng yǔ zhī zhì shuǐ qù qí diàn nì zhī hài ér yǐ, cǐ wài wú qiú yān, jīn zé lài zhī yǐ cáo. bù jí biàn yǐ, yòu kǒng huài lín qīng yě bù jí lín qīng yǐ, yòu kǒng huài jì níng yě bù jí jì níng yǐ, yòu kǒng huài xú zhōu yě shǐ jiē wú huài yě, yòu kǒng cáo qú bù zú yú yùn yě. le shì shù zhě, ér hòu wèi zhī zhì. gù rì suǒ qiú zhī gōng dà yú yǔ. yáo èr wén zhuāng zhī yán guān zhī, zé hé shuǐ nán qū zhī shì yǐ jí, ér yī dài zhī chén bù guò bǔ jū xià lòu, yǐ sāi mù qián zhī zé ér yǐ, ān wàng qí wèi sī mín jì bǎi shì zhī zhǎng lì zāi. zhì yú jīn rì, ér jué yì zhī zāi wú suì bù gào. wū hū! qí xìn fēi rén lì zhī suǒ néng zhì yǐ.
丘仲深《大學衍義補·言禮》：「曰：「四讀視諸侯。謂之讀者，獨也，以其獨人於海，故江、河、淮、濟謂之四讀。」今以一淮而受黃河之全，蓋合二讀而為一也。自宋以前，河自人海，尚能為並河州郡之害，況今河、淮合一，而請口又合汴、泗、沂三水以同歸於淮也哉。」曩時河水猶有所瀦、如鉅野、梁山等處；猶有所分，如屯氏、赤河之類，雖以元人排河人淮，而東北之道猶微有存焉者。今則以一淮而受眾水之歸，而無涓滴之滲漏矣，邵國賢作《治河論》，以為禹之治水至於地平天成，六府三事，允治其功，可謂盛矣。以今觀之，其所空之地甚廣，所處之勢甚易，所求之效甚小。今之治水者其去禹也遠矣，而所空之地乃狹於禹，所處之勢乃難於禹，所求之功乃大於禹。禹之導河自大丕以下，分播合同，隨其所之而疏之，不與爭利，故水得其性，而無衝決之患。今夫一杯之水舉而注之地，必得方尺乃能容之，其勢然也。河自大懷以上，水之在杯者也；大懷以下，水之在地者也。以在地之水而欲拘束周旋如在杯之時，大禹不能，而況他人乎。今河南、山東郡縣棋布星列，官亭民舍相比而居，凡禹之所空以與水者，今人皆為吾有。蓋吾無容水之地，而非水據吾之地也，固宜其有衝決之患也，故日所空之地狹於禹。禹之治水隨地施功，無所拘礙。今北有臨清，中有濟寧，南有徐州，皆轉漕要路。而大梁在西南，又宗藩所在。左顧右盼，動則掣時，使水有知，尚不能使之必隨吾意，況水無情物也，其能委蛇曲折以濟吾之事哉。故日所處之勢難於禹。況禹之治水去其墊溺之害而已，此外無求焉，今則賴之以漕。不及汴矣，又恐壞臨清也；不及臨清矣，又恐壞濟寧也；不及濟寧矣，又恐壞徐州也；使皆無壞也，又恐漕渠不足於運也。了是數者，而後謂之治。故日所求之功大於禹。繇二文莊之言觀之，則河水南趨之勢已極，而一代之臣不過補苴罅漏，以塞目前之責而已，安望其為斯民計百世之長利哉。至於今日，而決溢之災無歲不告。嗚呼！其信非人力之所能治矣。」

yǔ gòng zhī yán zhì shuǐ yě, yuē bō, yuē zhū. shuǐ zhī xìng hé zé chōng, zhòu zé yì. gù bié ér shū zhī, suǒ yǐ shā qí chōng yě, yòu běi bō wèi jiǔ hé shì yě. páng ér xù zhī, suǒ yǐ jié qí yì yě, dà yě jì zhū shì yě. bì shǐ zhī yǒu suǒ róng ér bù wèi bào, rán hòu zhōng měi kě yǐ fēng wù, liú è kě yǐ fù mín, ér bǎi xìng zhī lì, yáo shì ér xìng yǐ. jīn yě bù rán, dī zhī zhàng zhī bī zhī shù zhī, shǐ zhī wú yǐ róng qí liú, ér bù dé bù fā qí nù, zé qí bù yóu dì zhōng ér héng chū yú yuán xí zhī jiān, gù wú guài qí rán yě. qiū zhòng shēn wèi yǐ yī huái shòu huáng hé zhī quán, rán kǎo zhī xiān cháo xú yǒu zhēn zhì hé, yóu shū fēn shuǐ zhī qú yú pú, sì zhī jiān, bù shǐ zhī bìng qū yī dào, zì hóng zhì liù nián, zhú huáng líng gāng yǐ jué qí běi lái zhī dào, ér hé liú zǒng yú cáo dān zhī jiān, nǎi yóu yú lán yáng, yí fēng gè kāi yī kǒu ér xiè zhī yú nán. jīn fù sāi zhī, gù hé zhī zài jīn rì yù běi bù dé, yù nán bù dé, wéi yǐ yī dào rù huái, huái xiá ér bù néng róng, yòu gāo ér bù lì xià, zé bīn suì jué yú pī sù yǐ xià, yǐ bìng mín ér fáng yùn. ér pī sù yǐ xià, zuǒ yòu jiē yǒu hú bēi, hé bì cóng ér rù zhī. wú jiàn liú gòng fù suǒ yún: bié chuān yī liáng shān shuò zhě, jiāng zài jīn huái qiú zhī jiān. ér shēng mín yú biē zhī yōu dài wèi yǐ yě.
《禹貢》之言治水也，曰播，曰瀦。水之性合則沖，驟則溢。故別而疏之，所以殺其沖也，「又北播為九河」是也。旁而蓄之，所以節其溢也，「大野既瀦」是也。必使之有所容而不為暴，然後鍾美可以豐物，流惡可以阜民，而百姓之利，繇是而興矣。今也不然，堤之、障之、逼之、束之，使之無以容其流，而不得不發其怒，則其不由地中而橫出於原隰之間，固無怪其然也。丘仲深謂以一淮受黃河之全，然考之先朝徐有貞治河，猶疏分水之渠於濮，汜之間，不使之並趨一道，自弘治六年，築黃陵岡以絕其北來之道，而河流總於曹、單之間，乃猶於蘭陽，儀封各開一口而泄之於南。今復塞之，故河之在今日欲北不得，欲南不得，唯以一道入淮，淮狹而不能容，又高而不利下，則瀕歲決於邳、宿以下，以病民而妨運。而邳、宿以下，左右皆有湖陂，河必從而入之。吾見劉貢父所云：「別穿一梁山爍者，將在今淮、泅之間。」而生民魚鱉之憂殆未已也。

hé zhèng zhī huài yě, qǐ yú bìng shuǐ zhī mín tān shuǐ tuì zhī lì, ér zhàn diàn hé páng hàn zé zhī dì, bù cái zhī lì yīn ér jí zhī yú guān, rán hòu shuǐ wú suǒ róng, ér héng jué wèi hài. jiǎ ràng yán: gǔ zhě lì guó jū mín, jiāng lǐ tǔ dì, bì yí chuān zé zhī fēn, dù shuǐ shì suǒ bù jí. dà chuān wú fáng, xiǎo shuǐ dé rén bēi zhàng, bēi xià yǐ wèi hàn zé, shǐ qiū shuǐ duō de yǒu suǒ xiū xī, zuǒ yòu yóu bō kuān huǎn ér bù pò, gù yuē: shàn wèi chuān zhě jué zhī shǐ dào. yòu yuē: nèi huáng jiè zhōng yǒu zé fāng shù shí lǐ, huán zhī yǒu dī. wǎng shí yú suì, tài shǒu yǐ fù mín, mín jīn qǐ lú shě qí zhōng, cǐ chén qīn jiàn zhě yě. yuán shǐ hé qú zhì wèi, huáng hé tuì hé zhī shí, jiù shuǐ pō yú chí duō wèi shì jiā suǒ jù, hū yù fàn yì, shuǐ wú suǒ guī, suì zhì wèi hài. yóu cǐ guān zhī, fēi hé fàn rén, rén zì fàn zhī. yǔ xíng shān dōng jù yě shòu zhāng zhū yì, gǔ shí zhū shuǐ zhī dì, wú chǐ cùn bù gēng, ér wàng qí xī rì zhī wèi chuān jìn yǐ, jìn yǒu yī shòu zhāng lìng xiū zhì, nǎi yún liáng shān shuò jǐn kě shí lǐ, qí xū yán bā bǎi lǐ, nǎi xiǎo shuō zhī huò rén ěr. cǐ bìng wǔ dài sòng jīn shǐ ér wèi zhī jiàn yě. shū shēng zhī lùn, qǐ bù kě xiào yě zāi!
河政之壞也，起於並水之民貪水退之利，而占佃河旁汗澤之地，不才之吏因而籍之於官，然後水無所容，而橫決為害。賈讓言：「古者立國居民，疆理土地，必遺川澤之分，度水勢所不及。大川無防，小水得人陂障，卑下以為汗澤，使秋水多得有所休息，左右游波寬緩而不迫，故曰：『善為川者決之使道。」又曰：「內黃界中有澤、方數十里，環之有堤。往十餘歲，太守以賦民，民今起廬舍其中，此臣親見者也。《元史·河渠志》謂，黃河退涸之時，舊水泊於池多為勢家所據，忽遇泛溢，水無所歸，遂致為害。」由此觀之，非河犯人，人自犯之。予行山東巨野、壽張諸邑，古時瀦水之地，無尺寸不耕，而忘其昔日之為川浸矣，近有一壽張令修志，乃雲梁山爍僅可十里，其虛言八百里，乃小說之惑人耳。此並五代、宋、金史而未之見也。書生之論，豈不可笑也哉！

lù wén yù xù tíng cān lù yuē: hé huàn yǒu èr, rì jué rì yì. jué zhī hài jiān jiàn, ér yì zhī hài pín suì yǒu zhī. shǐ jiǎ lǔ zhī sān fǎ suì ér yǒu chéng, yì xiǎo bǔ ěr. qiě dāng suì suì wèi zhī, qí láo qí fèi kě shèng yán zāi. jīn yù zhì zhī, fēi dà qì shù bǎi lǐ zhī dì bù kě. xiān zuò hú bēi yǐ zhū màn bō qí cì zé bīn hé zhī chù, fǎng jiāng nán wéi tián zhī fǎ, duō wèi gōu qú, zú yǐ róng shuǐ rán hòu jùn qí yū shā, yóu zhī dì zhōng. ér rùn xià zhī xìng bì dōng zhī shì dé yǐ.
陸文裕《續停驂錄》曰：「河患有二，日決、日溢。決之害間見，而溢之害頻歲有之。使賈魯之三法遂而有成，亦小補耳。且當歲歲為之，其勞、其費可勝言哉。今欲治之，非大棄數百里之地不可。先作湖陂以瀦漫波；其次則濱河之處，仿江南圩田之法，多為溝渠，足以容水；然後浚其淤沙，由之地中。而潤下之性、必東之勢得矣。」

àn wén yù zhī yì, jí jiǎ ràng zhī shàng zhōng èr cè, ér bù gǎn míng yán. jiǎ ràng yán: jīn xíng shàng cè, xǐ jì zhōu zhī mín dāng shuǐ chōng zhě, jué lí yáng zhē hài tíng, fàng hé shǐ běi rù hǎi. hé xī báo dà shān, dōng báo jīn dī, shì bù néng yuǎn fàn làn, qī yuè zì dìng. nán zhě jiāng yuē: ruò rú cǐ, bài huài chéng guō tián lú zhǒng mù yǐ wàn shù, bǎi xìng yuàn hèn. jīn bīn hé shí jùn, zhì dī suì fèi qiě wàn wàn, jí qí dà jué, suǒ cán wú shù, rú chū shù nián zhì hé zhī jué, yǐ yè suǒ xǐ zhī mín, zūn gǔ shèng zhī fǎ, dìng shān chuān zhī wèi. qiě dà hàn fāng zhì wàn lǐ, qǐ qí yǔ shuǐ zhēng zhǐ chǐ zhī dì zāi. cǐ gōng yī lì, hé dìng mín ān, qiān zài wú huàn, gù wèi zhī shàng cè. ruò nǎi duō chuān cáo qú yú jì zhōu dì, shǐ mín dé yǐ gài tián, fēn shā le nù, suī fēi shèng rén fǎ, rán yì jiù bài shù yě. jiē fū, fēi yǒu wǔ dì zhī xióng cái dà lüè, qí shú néng pái zhòng duō zhī kǒu, ér chuàng fēi cháng zhī yuán zhě zāi.
按文裕之意，即賈讓之上、中二策，而不敢明言。賈讓言：「今行上策，徙冀州之民當水沖者，決黎陽遮害亭，放河使北入海。河西薄大山，東薄金堤，勢不能遠泛濫，期月自定。難者將曰：若如此，敗壞城郭、田廬、冢墓以萬數，百姓怨恨。今瀕河十郡，治堤歲費且萬萬，及其大決，所殘無數，如出數年治河之決，以業所徙之民，遵古聖之法，定山川之位。且大漢方制萬里，豈其與水爭咫尺之地哉。此功一立，河定民安，千載無患，故謂之上策。若乃多穿漕渠於冀州地，使民得以溉田，分殺了怒，雖非聖人法，然亦救敗術也。」嗟夫，非有武帝之雄才大略，其孰能排眾多之口，而創非常之原者哉。

píng dāng shǐ lǐng hé dī, zòu àn jīng yì zhì shuǐ, yǒu jué hé shēn chuān, ér wú dī fáng yōng sè zhī wén. sòng kāi bǎo zhī zhào yì yuē: zhèn měi yuè qián shū, xiáng jiū jīng dú. zhì ruò xià hòu suǒ zài, dàn yán dǎo hé zhì hǎi, suí shān jùn chuān, wèi wén lì zhì tuān liú, guǎng yíng gāo àn. jīn zhī yán zhì shuǐ zhě jì wú chū yú dī sāi èr shì. jī zǐ dá wǔ wáng zhī fǎng, shǒu yán gǔn yīn hóng shuǐ, gǔ chén qí wǔ xíng, dì nǎi zhèn nù. hòu shì zhì hé zhī chén jiē gǔn yě, fēi qí rén zhī yuàn wèi gǔn, nǎi guó jiā jiào zhī shǐ wèi gǔn yě, shì yǐ shuǐ bù zhì ér yí lún dūn yě.
平當使領河堤，奏按經義治水，有「決河深川，而無堤防壅塞」之文。宋開寶之詔亦曰：「朕每閱前書，詳究經瀆。至若夏後所載，但言導河至海，隨山浚川，未聞力制湍流，廣營高岸。今之言治水者計無出於堤、塞二事。箕子答武王之訪，首言鯀堙洪水，汩陳其五行，帝乃震怒。後世治河之臣皆鯀也，非其人之願為鯀，乃國家教之使為鯀也，是以水不治而彝倫敦也。

yīn hé yǐ wèi cáo zhě, yǔ yě. yōng hé yǐ wèi cáo zhě, míng rén yě. gù gǔ yuē hé qú, jīn rì hé fáng. wén zhī xiān dá yán: tiān qǐ yǐ qián, wú rén bù lì yú hé jué zhě. qīn kè jīn qián, zé zì zǒng hé yǐ zhì yú zhá guān, wú suǒ bù lì zhī lǐng gōng shí, zé zì zhí shì yǐ zhì yú yóu xián wú shí zhī rén, wú suǒ bù lì. qí bù lì zhě, dú yè zhǔ ěr. ér jīn nián jué kǒu, míng nián tuì tān, tián yū zhī zhōng, cháng dé bèi xǐ, ér nì sǐ zhě tè bǎi zhī yī èr ér yǐ. yú shì pín nián xiū zhì, pín nián chōng jué, yǐ xún zhì jīn rì zhī hài, fēi yī zhāo yī xī zhī gù yǐ. guó jiā zhī fǎ shǐ rán, bǐ dǒu shāo zhī rén yān zú zé zāi.
因河以為槽者，禹也。壅河以為漕者，明人也。故古曰河渠，今日河防。聞之先達言：天啟以前，無人不利於河決者。侵克金錢，則自總河以至於閘官，無所不利；支領工食，則自執事以至於游閒無食之人，無所不利。其不利者，獨業主耳。而今年決口，明年退灘，填淤之中，常得倍蓰，而溺死者特百之一二而已。於是頻年修治，頻年衝決，以馴致今日之害，非一朝一夕之故矣。國家之法使然，彼斗筲之人焉足責哉。

bù dú cǐ yě. bǐ dōu rén shì, wèi rén shuō yī shì, zhì yī wù, wèi yǒu bù suǒ qí chóu zhě. bǎi guān yǒu sī shòu cháo tíng yī zhí shì, yī chāi qiǎn, wèi yǒu bù jì qí huò zhě, zì fǔ shǐ xū tú shàng ér zhì yú gōng qīng dài fū, zhēn kě wèi zhī tóng xīn tóng dé zhě yǐ. gǒu fēi fǎn pǔ tiān shuài tǔ zhī rén xīn, shǐ zhī xiān yì ér hòu lì, zhōng bù kě yǐ zhì tài píng. gù yú yǐ wèi jīn rì zhī wù zhèng rén xīn, jí yú yì hóng shuǐ yě.
不獨此也。彼都人士，為人說一事，置一物，未有不索其酬者。百官有司受朝廷一職事，一差遣，未有不計其獲者，自府史胥徒上而至於公卿大夫，真可謂之同心同德者矣。苟非返普天率土之人心，使之先義而後利，終不可以致太平。故愚以為今日之務正人心，急於抑洪水也。