cái yòng gǔ rén zhì bì, yǐ quán bǎi huò zhī qīng zhòng. qián zhě, bì zhī yī yě. jiāng yǐ dǎo lì ér bù zhī shàng xià, fēi yǐ wéi rén zhǔ zhī sī cáng yě. shí huò zhì yán:" mín yǒu yú zé qīng zhī, gù rén jūn liǎn zhī yǐ qīng mín bù zú zé zhòng zhī, gù rén jūn sàn zhī yǐ zhòng. fán qīng zhòng liǎn sàn zhī yǐ shí, zé zhǔn píng. shǐ wàn shì zhī yì bì yǒu wàn zhōng zhī zāng, zāng sī qiáng qiān wàn qiān shì zhī yì bì yǒu qiān zhōng zhī zāng, zāng sī qiáng bǎi wàn."
○财用古人制币,以权百货之轻重。钱者,币之一也。将以导利而布之上下,非以为人主之私藏也。《食货志》言:“民有余则轻之,故人君敛之以轻;民不足则重之,故人君散之以重。凡轻重敛散之以时,则准平。使万室之邑必有万钟之臧,臧纟强千万;千室之邑必有千钟之臧,臧纟强百万。”
qí wǔ dì yǒng míng wǔ nián jiǔ yuè bǐng wǔ, zhào:" yǐ sù bó qīng jiàn, gōng shāng shī yè, liáng yóu huán fǎ jiǔ fèi, shàng bì shāo guǎ. kě lìng jīng shī jí sì fāng chū qián yì wàn, dí mǐ gǔ sī mián zhī shǔ, qí hé jià yǐ yōu qián shǒu." táng xiàn zōng shí, bái jū yì cè yán:" jīn tiān xià zhī qián rì yǐ jiǎn hào, huò jī yú nèi fǔ, huò zhì yú sī jiā, ruò fù rì yuè zhēng shōu, suì shí shū nà, chén kǒng gǔ bó zhī jià zhuǎn jiàn, nóng sāng zhī yè yì shāng, shí nián yǐ hòu, qí bì bì gèng shèn yú jīn rì." ér yuán hé bā nián sì yuè, chì yǐ qián zhòng huò qīng, chū nèi kù qián wǔ shí wàn guàn, lìng liǎng shì shōu mǎi bù bó, měi duān pǐ shì jiù gū jiā shí zhī yī. shí èr nián zhēng yuè, yòu chì chū nèi kù qián wǔ shí wàn guàn, lìng jīng zhào fǔ jiǎn zé yào biàn chù kāi chǎng, yī shì jià jiāo yì. jīn rì zhī yín yóu fū qián dài zhī qián yě. nǎi suì suì zhēng shù bǎi wàn zhù zhī jīng kù, ér bù zhī suǒ yǐ liú tōng zhī shù, yú shì yín zhī zài xià zhě zhì yú jié hé, ér wú yǐ jì shàng zhī qiú, rán hòu mín qióng ér dào qǐ yǐ. dān mù yǐ yǒu yán, jué mín yòng yǐ shí wáng fǔ, yóu sāi chuān yuán ér yǒu huáng yě. zì gǔ yǐ lái, yǒu mín qióng cái jìn, ér rén zhǔ dú yōng duō cáng yú shàng zhě hū? cǐ wú tā, bù zhī qián bì zhī běn wèi shàng xià tōng gòng zhī cái, ér yǐ wéi yī jiā zhī wù yě. shī yuē:" bù diào hào tiān, bù yí kōng wǒ shī." yǒu zǐ yuē:" bǎi xìng bù zú, jūn shú yǔ zú?" gǔ rén qí zhī zhī yǐ.
齐武帝永明五年九月丙午,诏:“以粟帛轻贱,工商失业,良由圜法久废,上币稍寡。可令京师及四方出钱亿万,籴米谷、丝绵之属,其和价以优黔首。”唐宪宗时,白居易《策》言:“今天下之钱日以减耗,或积于内府,或滞于私家,若复日月征收,岁时输纳,臣恐谷帛之价转贱,农桑之业益伤,十年以后,其弊必更甚于今日。”而元和八年四月,敕以钱重货轻,出内库钱五十万贯,令两市收买布帛,每端匹视旧估加十之一。十二年正月,又敕出内库钱五十万贯,令京兆府拣择要便处开场,依市价交易。今日之银犹夫前代之钱也。乃岁岁征数百万贮之京库,而不知所以流通之术,于是银之在下者至于竭涸,而无以继上之求,然后民穷而盗起矣。单穆以有言,绝民用以实王府,犹塞川原而有潢也。自古以来,有民穷财尽,而人主独拥多藏于上者乎?此无他,不知钱币之本为上下通共之财,而以为一家之物也。《诗》曰:“不吊昊天,不宜空我师。”有子曰:“百姓不足,君熟与足?”古人其知之矣。
cái jù yú shàng, shì wèi guó zhī bù xiáng. bù xìng ér yǒu cǐ, yǔ qí jù yú rén zhǔ, wú níng jù yú dà chén. xī yīn zhī zhōng nián, yǒu luàn zhèng tóng wèi, jù nǎi bèi yù, zǒng yú huò bǎo, tān zhuó zhī fēng yì yǐ shèn yǐ. yǒu yī pán gēng chū yān, suì biàn ér chéng zhōng xīng zhī zhì. jí zhòu zhī shēn, yòng yì chóu liǎn, lù tái zhī qián jù qiáo zhī sù jù yú rén zhǔ, ér qián tú dǎo gē, zì fán zhī huò zhì yǐ. gù yáo zhī chán shùn, yóu yuē:" sì hǎi kùn qióng, tiān lù yǒng zhōng." ér zhōu gōng zhī xì yì, yuē:" huàn, wáng jū wú jiù." guǎn zǐ yuē:" yǔ tiān xià tóng lì zhě, tiān xià chí zhī shàn tiān xià zhī lì zhě, tiān xià móu zhī." wū hū! chóng zhēn mò nián zhī shì, kě wèi yǒng jiàn yě. yǐ hòu zhī yǒu tiān xià zhě, qí niàn zhī zāi!
财聚于上,是谓国之不祥。不幸而有此,与其聚于人主,无宁聚于大臣。昔殷之中年,有乱政同位,具乃贝玉,总于货宝,贪浊之风亦已甚矣。有一盘庚出焉,遂变而成中兴之治。及纣之身,用义雠敛,鹿台之钱、钜桥之粟聚于人主,而前徒倒戈,自燔之祸至矣。故尧之禅舜,犹曰:“四海困穷,天禄永终。”而周公之系《易》,曰:“涣,王居无咎。”《管子》曰:“与天下同利者,天下持之;擅天下之利者,天下谋之。”呜呼!崇祯末年之事,可为永鉴也。已后之有天下者,其念之哉!
táng zì xíng liǎng shuì fǎ yǐ hòu, tiān xià bǎi xìng shū fù yú zhōu fǔ, yī yuē shàng gòng, èr yuē sòng shǐ, sān yuē liú zhōu. jí sòng tài zǔ qián dé sān nián, zhào zhū zhōu zhī dù jīng fèi wài, fán jīn bó xī sòng què xià, wú de zhàn liú. zì cǐ yī qián yǐ shàng jiē guī zhī cháo tíng, ér bù lǐng xiān xī tè shèn yú táng shí yǐ. rán sòng zhī suǒ yǐ yù ruò ér bù kě zhèn zhě, shí zài cǐ. xī rén wèi gǔ zhě cáng fù yú mín, zì hàn yǐ hòu, cái yǐ bù zài mín yǐ, ér yóu zài jùn guó, bù zhì jǐn niǎn jīng shī, shì yì hàn rén zhī liáng fǎ yě. hòu zhī rén jūn zhī cǐ yì zhě xiān yǐ.
唐自行两税法以后,天下百姓输赋于州府,一曰上供,二曰送使,三曰留州。及宋太祖乾德三年,诏诸州支度经费外,凡金帛悉送阙下,无得占留。自此一钱以上皆归之朝廷,而簿领纤悉特甚于唐时矣。然宋之所以愈弱而不可振者,实在此。昔人谓古者藏富于民,自汉以后,财已不在民矣,而犹在郡国,不至尽辇京师,是亦汉人之良法也。后之人君知此意者鲜矣。
zì táng kāi chéng chū, guī róng wèi hù bù shì láng jiān yù shǐ zhōng chéng, zòu yán:" tiān xià yī jiā, hé fēi jūn tǔ? zhōng wài zhī cái, jiē bì xià fǔ kù." ér sòng yuán zhōng, sū zhé wèi hù bù shì láng, zé yán:" shàn wèi guó zhě, cáng zhī yú mín qí cì cáng zhī zhōu jùn zhōu jùn yǒu yú, zé zhuǎn yùn sī cháng zú zhuǎn yùn sī jì zú, zé hù bù bù kùn." zì xī níng yǐ lái, yán lì zhī chén bù zhī běn mò, yù qiú fù guó, ér xiān kùn zhuǎn yùn sī zhuǎn yùn sī jì kùn, zé shàng gòng bù jì shàng gòng bù jì, ér hù bù yì bèi yǐ. liǎng sī jì kùn, suī nèi tǎng bié cáng jī rú qiū shān, ér wěi wèi xiǔ rǎng, wú yì yú suàn yě. shì yǐ rén zōng shí fù bì zhī qīng zhōu, cháo tíng yù niǎn qīng zhōu zhī cái rù jīng shī, bì shàng shū jiàn. jīn shì zōng yù yùn jùn xiàn zhī qián rù jīng shī, tú dān kè níng yǐ wéi rú cǐ zé mín jiān zhī qián yì shǎo, yì jiàn ér zhǐ zhī. yǐ yú suǒ jiàn, yǒu míng zhī shì, jǐn wài kù zhī yín yǐ jiě hù bù, gài qǐ yú mò zào, ér fēi zǔ zōng zhī zhì yě. wáng shì xìng guǎng zhì yì yán:" tiān xià fǔ kù mò shèng yú chuān zhōng, yú yǐ wù zǐ diǎn shì yú chuān, xún zhī fān sī, kù chǔ bā bǎi wàn. jí chéng dū chóng qìng děng fǔ jù bù xià èr shí wàn, shùn qìng yì shí wàn. gài chuān zhōng wú qǐ yùn zhī liáng, ér zhuān bèi xī nán yòng bīng gù yě. liǎng zhè fù jiǎ tiān xià, yú dīng hài běi shàng, téng shī shǎo sōng wèi yú yán, guǐ yǒu dū xué zhè zhōng, fān sī chǔ bā shí wàn hòu wèi fāng bó, zhǐ sì shí wàn jīn wèi zhōng chéng, fān sī yán bù jí èr shí wàn yǐ. shí nián zhī jiān, jī zhù yī kōng rú cǐ. jí yú jǐ chǒu cān zhèng guǎng xī, gù niè shǐ wèn zì zhè liáng chǔ lái, xún zhī, zé yún zhè fān yì bù mǎn shí wàn, yǔ zhè tóng, měi suì qǔ kuàng kè wǔ liù wàn yòng zhī. jīn tài cāng suǒ xù yì zhǐ lǎo kù sì bǎi yú wàn, yǒu shì zé qǔ zhū tài pú sì. yú yǐ wèi èr qīng tài pú shí, yì zhǐ lǎo kù sì bǎi wàn, měi suì mǎ jià bù zú yòng, zé qǔ zhī cǎo liào. gài shí nián jiān dōng wō xī bèi, suǒ yòng yú èr tǎng zhě yú èr bǎi wàn gù yě." qí suǒ jì wàn lì shí shì rú cǐ. zhì tiān qǐ zhōng, yòng cāo jiāng fàn jì shì zhī zòu, yī qiè wài chǔ jǐn lìng jiě jīng, ér sōu kuò zhī lìng zì cǐ shǐ yǐ. jīn lù shàng yù quán wén yú cǐ, bǐ hòu zhī kǎo shì biàn zhě dé yǐ lǎn yān. tiān qǐ liù nián sì yuè qī rì, shàng yù gōng bù dū chá yuàn:" zhèn sī diàn gōng zhào xīng, suǒ fèi hóng jù, jīn suī bù rì gào chéng, dàn suǒ qiàn gè xiàng jià yín yǐ jī zhì èr shí wàn. kuàng liáo dōng wèi fù, bīng xiǎng hào fán, ruò bù jìn lì gōu jī, duō fāng qīng chá, zé dà gōng bì zhì fá wù, ér biān jiāng hé rì mǐ níng. shū fēi zhèn yǎng bǔ sān cháo quē diǎn zhī huái, yì fēi chén xià zǐ lái fèng shàng zhī yì yě. zhèn lǎn nán jīng cāo jiāng xiàn chén fàn jì shì liǎng shū suǒ chén, záo záo kě jù. qí suǒ guǎn yìng tiān yáng zhōu fǔ děng chù kù zhù yín liǎng, qián yǐ yǒu zhǐ jǐn xíng qǐ jiè, dào jīng zhī rì, zhào shù chá shōu. shì cǐ jí gōng xùn shàng zhī chéng, zú wèi dà xiǎo chén gōng mó fàn. shǐ tiān xià yǒu sī jiē tóng cǐ xīn, zhèn hé yōu hū dǐng jiàn zhī yīn fán, jūn xiǎng zhī nán cuò zāi. fàn jì shì suǒ zòu, fèng zhǐ yǐ jiǔ, qí yín liǎng hé shàng wèi jiě dào? ěr gōng bù dū chá yuàn jí xíng wén sù cuī, yǐ jì jí yòng. qiě tiān zhī shēng cái zhǐ yǒu cǐ shù, jì shàng bù zài guān, yòu xià bù zài mín, qǐ kě mù jī shí jiān, rěn zhì zhī wú yòng zhī dì? zhèn wén de yán yùn sī měi nián mù bīng yín liù qiān liǎng, shí shōu zài kù yuē yǒu èr shí yú wàn liǎng, yòu yán yuàn kāng pī yáng zài rèn, yī wén wèi qǔ, měi nián jiā pài yín yī wàn, yuē yǒu èr shí yú wàn liǎng, yòu gù jiān lǔ bǎo yí xià měi nián yú yín sì wàn liǎng, yuē yǒu sì shí yú wàn liǎng lián qián yuàn chú zhī xiāo fèi guò, yú yín yuē yǒu bā shí yú wàn liǎng, shuā juàn chá pán kě jù. yòu nán tài pú sì jiě guò mǎ jià yú yín èr shí liù wàn liǎng, jiàn jì zài yìng tiān děng fǔ zhù kù yòu hù kē zhù kù yú yín yuē yǒu qī wàn liǎng, jì shōu yìng tiān fǔ yòu cāo jiāng jì shí sì fǔ yú yín yuē yǒu shí wàn liǎng yòu cāo jiāng jì zhù yáng zhōu zhèn jiāng ān qìng sān fǔ bèi wō yú yín yuē yǒu sān shí yú wàn liǎng. běi dào shuā juàn yù shǐ kě jù yǐ shàng qī zōng, jù dāng zūn zhào fàn jì shì suǒ zòu shì lì, chè dǐ qīng chá, jiù zhe nán jīng shǒu bèi nèi chén liú jìng yáng guó ruì jí wěi lián gàn guān hú liáng fǔ liú wén yào, huì tóng gāi bù yuàn fǔ àn guān, zhe luò jīng guǎn yá mén chá hé dí què, sù xíng qǐ jiè. yǒu gǎn tuī bì xián yuàn, yǐn nì jī chí, huái sī kàng zǔ zhě, bì zuì yǒu suǒ guī. rú qǐ jiè bù wán, zé fǔ àn děng guān dōu bù xǔ kǎo mǎn qiān zhuǎn. liú jìng děng yì bù xǔ fú tóng méng bì, wěi fǎ xùn sī, bì xū dān lì jí gōng, jìn xīn sōu kuò, shù dà gōng biān wù jūn yǒu yōu lài, guó jiā yǒu yòng zhī wù bù zhì wéi tān lì qīn yú, zhāo zhèn yù guó xù mín dé yì." yòu wén nán jīng nèi kù, zǔ zōng shí suǒ cáng jīn yín zhēn bǎo jiē wèi wèi zhōng xián jiǎo zhǐ qǔ jìn. xiān dì yù zhōng suǒ yún:" jiāng wǒ zǔ zōng kù zhù, chuán guó qí zhēn yì bǎo, dào qiè jī zhì yī kōng zhě, bù zhī qí guī zhī hé suǒ." zì cǐ sōu kuò bù yǐ, zhì yú jiā pài jiā pài bù yǐ, zhì yú juān zhù, yǐ qì yú wáng. yóu cǐ yán zhī, zé sōu kuò zhī lìng kāi yú fàn jì shì, chéng yú wèi zhōng xián, ér wài kù zhī xū, mín lì zhī kuì suǒ yóu lái yǐ. yǐ yīng míng zhī zhǔ jì zhī, ér yóu bù miǎn hū yǔ luàn tóng shì, rán zé zhī shàng xià zhī wèi yī shēn, zhōng wài zhī wèi yī tǐ zhě, fēi shèng wáng mò zhī néng yě. chuán yuē:" zhǎng guó jiā ér wù cái yòng zhě, bì zì xiǎo rén yǐ." qǐ bù xìn fū!
自唐开成初,归融为户部侍郎兼御史中丞,奏言:“天下一家,何非君土?中外之财,皆陛下府库。”而宋元中,苏辙为户部侍郎,则言:“善为国者,藏之于民;其次藏之州郡;州郡有余,则转运司常足;转运司既足,则户部不困。”自熙宁以来,言利之臣不知本末,欲求富国,而先困转运司;转运司既困,则上供不继;上供不继,而户部亦惫矣。两司既困,虽内帑别藏积如丘山,而委为朽壤,无益于算也。是以仁宗时富弼知青州,朝廷欲辇青州之财入京师,弼上疏谏。金世宗欲运郡县之钱入京师,徒单克宁以为如此则民间之钱益少,亦谏而止之。以余所见,有明之事,尽外库之银以解户部,盖起于末造,而非祖宗之制也。王士性《广志绎》言:“天下府库莫盛于川中,余以戊子典试于川,询之藩司,库储八百万。即成都、重庆等府俱不下二十万,顺庆亦十万。盖川中无起运之粮,而专备西南用兵故也。两浙赋甲天下,余丁亥北上,滕师少松为余言,癸酉督学浙中,藩司储八十万;后为方伯,止四十万;今为中丞,藩司言不及二十万矣。十年之间,积贮一空如此。及余己丑参政广西,顾臬使问自浙粮储来,询之,则云浙藩亦不满十万,与浙同,每岁取矿课五六万用之。今太仓所蓄亦止老库四百余万,有事则取诸太仆寺。余乙未贰卿太仆时,亦止老库四百万,每岁马价不足用,则取之草料。盖十年间东倭西孛,所用于二帑者逾二百万故也。”其所记万历时事如此。至天启中,用操江范济世之奏,一切外储尽令解京,而搜括之令自此始矣。今录上谕全文于此,俾后之考世变者得以览焉。天启六年四月七日,上谕工部都察院:“朕思殿工肇兴,所费宏钜,今虽不日告成,但所欠各项价银已几至二十万。况辽东未复,兵饷浩繁,若不尽力钩稽,多方清察,则大工必至乏误,而边疆何日敉宁。殊非朕仰补三朝阙典之怀,亦非臣下子来奉上之谊也。朕览南京操江宪臣范济世两疏所陈,凿凿可据。其所管应天、扬州府等处库贮银两,前已有旨尽行起解,到京之日,照数察收。似此急公徇上之诚,足为大小臣工模范。使天下有司皆同此心,朕何忧乎鼎建之殷繁,军饷之难措哉。范济世所奏,奉旨已久,其银两何尚未解到?尔工部都察院即行文速催,以济急用。且天之生财止有此数,既上不在官,又下不在民,岂可目击时艰,忍置之无用之地?朕闻得盐运司每年募兵银六千两,实收在库约有二十余万两,又盐院康丕扬在任,一文未取,每年加派银一万,约有二十余万两,又故监鲁保遗下每年余银四万两,约有四十余万两;连前院除支销费过,余银约有八十余万两,刷卷察盘可据。又南太仆寺解过马价余银二十六万两,见寄在应天等府贮库;又户科贮库余银约有七万两,寄收应天府;又操江寄十四府余银约有十万两;又操江寄贮扬州、镇江、安庆三府备倭余银约有三十余万两。北道刷卷御史可据已上七宗,俱当遵照范济世所奏事例,彻底清察,就著南京守备内臣刘敬、杨国瑞亟委廉干官胡良辅、刘文耀,会同该部院抚按官,著落经管衙门察核的确,速行起解。有敢推避嫌怨,隐匿稽迟,怀私抗阻者,必罪有所归。如起解不完,则抚按等官都不许考满迁转。刘敬等亦不许扶同蒙蔽,委法徇私,必须殚力急公,尽心搜括,庶大工、边务均有攸赖,国家有用之物不至为贪吏侵渔,昭朕裕国恤民德意。”又闻南京内库,祖宗时所藏金银珍宝皆为魏忠贤矫旨取进。先帝谕中所云:“将我祖宗库贮,传国奇珍异宝,盗窃几至一空者,不知其归之何所。”自此搜括不已,至于加派;加派不已,至于捐助,以讫于亡。由此言之,则搜括之令开于范济世,成于魏忠贤,而外库之虚,民力之匮所由来矣。以英明之主继之,而犹不免乎与乱同事,然则知上下之为一身,中外之为一体者,非圣王莫之能也。传曰:“长国家而务财用者,必自小人矣。”岂不信夫!
kāi kē qǔ shì, zé tiān xià zhī rén rì yú yī rì, lì xiàn zhēng liáng, zé tiān xià zhī cái rì jiǒng yī rì. wú wèi jiàn wú rén yǔ cái ér néng guó zhě yě. rán zé rú zhī hé? bì yǒu zuò rén zhī fǎ ér hòu kē mù kě dé ér shè yě, bì yǒu shēng cái zhī fāng ér hòu fù shuì kě dé ér shōu yě.
开科取士,则天下之人日愚一日,立限征粮,则天下之财日窘一日。吾未见无人与财而能国者也。然则如之何?必有作人之法而后科目可得而设也,必有生财之方而后赋税可得而收也。
yán lì zhī chén mèng zǐ yuē:" wú zhèng shì zé cái yòng bù zú." gǔ zhī rén jūn wèi cháng huì yán cái yě, suǒ è yú xìng lì zhě, wèi qí bì zhì yú hài mín yě. xī míng tài zǔ cháng chù yán lì zhī yù shǐ, ér wèi shì chén yuē:" jūn zǐ de wèi, yù xíng qí dào xiǎo rén de wèi, yù jì qí sī. yù háng dào zhě xīn cún yú tiān xià guó jiā, yù jì sī zhě xīn cún yú shāng rén hài wù." cǐ zé táng tài zōng zé quán wàn jì zhī yí yì yě. yòu guǎng píng fǔ lì wáng yǔn dào yán:" cí zhōu lín shuǐ zhèn chǎn tiě, qǐng zhì lú yě." shàng yuē:" zhèn wén zhì shì, tiān xià wú yí xián, bù wén tiān xià wú yí lì. qiě lì bù zài guān zé zài mín, mín dé qí lì zé cái yuán tōng, ér yǒu yì yú guān, guān zhuān qí lì zé lì yuán sāi, ér bì sǔn yú mín. jīn gè yě shù duō, jūn xū bù fá, ér mín shēng yè yǐ dìng, ruò fù shè cǐ, bì zhòng rǎo zhī yǐ." zhàng zhī liú hǎi wài. shèng zǔ bù jiān hǎo huò zhī yì, kě wèi zhì shēn qiè yǐ. zì wàn lì zhōng kuàng shuì yǐ lái, qiú lì zhī fāng fēn fēn, qiě shù shí nián, ér mín shēng yù pín, guó jì yì yù jiǒng. rán zé zhì luàn yíng xū zhī shù cóng kě zhī yǐ. wéi rén shàng zhě, kě tú qiú lì ér bù yǐ sī mín wèi yì yǔ?
○言利之臣《孟子》曰:“无政事则财用不足。”古之人君未尝讳言财也,所恶于兴利者,为其必至于害民也。昔明太祖尝黜言利之御史,而谓侍臣曰:“君子得位,欲行其道;小人得位,欲济其私。欲行道者心存于天下国家,欲济私者心存于伤人害物。”此则唐太宗责权万纪之遗意也。又广平府吏王允道言:“磁州临水镇产铁,请置炉冶。”上曰:“朕闻治世,天下无遗贤,不闻天下无遗利。且利不在官则在民,民得其利则财源通,而有益于官,官专其利则利源塞,而必损于民。今各冶数多,军需不乏,而民生业已定,若复设此,必重扰之矣。”杖之流海外。圣祖不肩好货之意,可谓至深切矣。自万历中矿税以来,求利之方纷纷,且数十年,而民生愈贫,国计亦愈窘。然则治乱盈虚之数从可知矣。为人上者,可徒求利而不以斯民为意与?
xīn táng shū yǔ wén wéi yáng wáng liè zhuàn zàn yuē:" kāi yuán zhōng, yǔ wén róng shǐ yǐ yán lì de xìng. yú shí tiān zǐ jiàn hǎi nèi wán zhì, yǎn rán yǒu rǎng què sì yì zhī xīn. róng dù dì fāng diào bīng shí, gù yì qǔ yǐn hù shèng tián yǐ zhōng zhǔ yù. lì shuō yī kāi, tiān zǐ hèn dé zhī wǎn, bù shí nián ér qǔ zǎi xiàng. suī hòu dé zuì, ér zhuī hèn róng cái yóu suǒ wèi jǐn yě. tiān bǎo yǐ lái, wài fèng jūn xìng, nèi gǔ yàn fēi, suǒ fèi yù bù zī jì. yú shì wéi jiān yáng shèn jīn wáng jīn gòng yáng guó zhōng gè yǐ póu kè jìn, bō xià yì shàng, suì jìn xiàn mín bǎi yì wàn, wèi tiān zǐ sī cáng, yǐ jì héng cì, ér tiān xià jīng fèi zì rú. dì yǐ wéi néng, gù zhòng guān lèi shǐ, zūn xiǎn xuǎn hè rán. tiān xià liú wáng rì duō yú qián, yǒu sī bèi yuán bù fù shì. ér jiān děng suǒ yù jì chōng, hái yòng quán chāng, yǐ xiǎng tú miè, sì zú jiē fù, wèi tiān xià xiào. mèng zǐ suǒ wèi shàng xià jiāo zhēng lì ér guó wēi zhě, kě bù xìn zāi?" wū hū, ruì liáng fū zhī cì lì wáng yě yuē:" suǒ nù shén duō, ér bù bèi dà nàn!" sān jì zhī jūn mò bù jiē rán. qián chē fù ér hòu bù zhī jiè, rén chén yǐ sàng qí qū, rén zhǔ yǐ wàng qí guó, bēi fū!
《新唐书·宇文韦杨王列传》赞曰:“开元中,宇文融始以言利得幸。于时天子见海内完治,偃然有攘却四裔之心。融度帝方调兵食,故议取隐户剩田以中主欲。利说一开,天子恨得之晚,不十年而取宰相。虽后得罪,而追恨融才犹所未尽也。天宝以来,外奉军兴,内蛊艳妃,所费愈不赀计。于是韦坚、杨慎矜、王钅共、杨国忠各以裒刻进,剥下益上,岁进羡缗百亿万,为天子私藏,以济横赐,而天下经费自如。帝以为能,故重官累使,尊显烜赫然。天下流亡日多于前,有司备员不复事。而坚等所欲既充,还用权娼,以想屠灭,四族皆覆,为天下笑。孟子所谓上下交征利而国危者,可不信哉?”呜呼,芮良夫之刺厉王也曰:“所怒甚多,而不备大难!”三季之君莫不皆然。前车覆而后不知诫,人臣以丧其躯,人主以忘其国,悲夫!
dú kǒng mèng zhī shū, ér jìn guǎn shāng zhī shù, cǐ sì shí nián qián shì dài fū suǒ bù kěn wèi, ér jīn zé tāo tāo jiē shì yě. yǒu yī rén yān kě yǐ yán ér bù yán, zé qún tuī zhī yǐ wéi yǒu chǐ zhī shì yǐ. shàng xíng zhī zé xià xiào zhī, yú shì qián gǔ zhī rèn, què kè zhī sī, xī rén suǒ bì ér bù jū, jīn qiě rǎng bì ér zhēng zhī. lǐ yì lún wáng, dào qiè jìng zuò, gǒu wèi hòu yì ér xiān lì, bù duó bù yàn. hòu zhī xìng wáng suǒ yí zhòng wèi chéng chuàng, yǐ biàn tiān xià zhī tān xié zhě, mò xiān hū cǐ.
读孔、孟之书,而进管、商之术,此四十年前士大夫所不肯为,而今则滔滔皆是也。有一人焉可以言而不言,则群推之以为有耻之士矣。上行之则下效之,于是钱谷之任,榷课之司,昔人所避而不居,今且攘臂而争之。礼义沦亡,盗窃竞作,苟为后义而先利,不夺不餍。后之兴王所宜重为惩创,以变天下之贪邪者,莫先乎此。
fèng lù jīn rì tān qǔ zhī fēng, suǒ yǐ jiāo gù yú rén xīn ér bù kě qù zhě, yǐ fèng gěi zhī báo ér wú yǐ shàn qí jiā yě. xī zhě wǔ wáng kè yīn, shù shì bèi lù. wáng zhì:" zhū hóu zhī xià shì shì shàng nóng fū, zhōng shì bèi xià shì, shàng shì bèi zhōng shì, xià dài fū bèi shàng shì." hàn xuān dì shén jué sān nián, zhào yuē:" lì bù lián píng zé zhì dào shuāi. jīn xiǎo lì jiē qín shì ér fèng lù báo, yù qí wú qīn yú bǎi xìng, nán yǐ. qí yì lì bǎi shí yǐ xià fèng shí wǔ." guāng wǔ jiàn wǔ èr shí liù nián, zhào yǒu sī zēng bǎi guān fèng, qí qiān dàn yǐ shàng jiǎn yú xī jīng jiù zhì, liù bǎi shí yǐ xià zēng yú jiù zhì. jìn wǔ dì tài shǐ sān nián, zhào yuē:" gǔ zhě yǐ dé zhào jué, yǐ yōng zhì lù, suī xià shì yóu shí shàng nóng, wài zú yǐ fèng gōng wàng sī, nèi zú yǐ yǎng qīn shī huì. jīn zài wèi zhě, lù bù dài gēng, fēi suǒ yǐ chóng huà běn yě. qí yì zēng lì fèng." táng shí fèng qián, shàng zhōu cì shǐ bā wàn, zhōng xià zhōu qī wàn chì xiàn lìng sì wàn wǔ qiān, jī xiàn shàng xiàn lìng sì wàn chì xiàn chéng sān wàn wǔ qiān, shàng xiàn chéng sān wàn chì xiàn bù wèi sān wàn, jī xiàn shàng xiàn báo wèi èr wàn. xuán zōng tiān bǎo shí sì zài, zhì yuē:" yī shí jì zú, lián chǐ nǎi zhī. zhì rú zī yòng mí chōng, huò tān qiú bù yǐ, bài míng mào fǎ, shí cǐ zhī yóu. niǎn gǔ zhī xià yóu nán qǔ gěi, qí zài xī jīng wén wǔ jiǔ pǐn yǐ shàng zhèng yuán guān, jīn hòu měi yuè gěi fèng shí zá yòng fáng gé shù pū děng yí shí fēn lǜ jiā èr fēn qí tóng zhèng yuán guān jiā yī fēn. réng wèi cháng shì." ér bái jū yì wèi wèi shī yún:" lì lù sān bǎi shí, suì yàn yǒu yú liáng." qí jiāng zhōu sī mǎ tīng jì yuē:" táng xìng, shàng zhōu sī mǎ zhì wǔ pǐn, suì lǐn shù bǎi shí, yuè fèng liù qī wàn, guān zú yǐ bì shēn, shí zú yǐ gěi jiā." jīn zhī zhì, lù bù guò táng rén zhī shén èr sān, bǐ wú yǐ zì shàn, yān dé ér bù qǔ zhū mín hū? xī yáng wǎn wèi xiāng, chéng yuán zài tài chǐ zhī hòu, yù biàn zhī yǐ jié jiǎn, ér xiān yì bǎi guān zhī fèng, huáng fǔ yǐ zǎi xiàng pàn dù zhī, qǐng jiǎn nèi wài guān fèng lù, jǐ shì zhōng cuī zhí fēng hái zhào shū, kě wèi dá huà lǐ zhī yuán zhě yǐ. hàn shū yán wáng mǎng shí, tiān xià lì yǐ bù dé fèng lù, gè yīn guān zhí wèi jiān, shòu qǔ qiú lù, yǐ zì gòng gěi. wǔ dài shǐ yán běi hàn guó xiǎo mín pín, zǎi xiàng yuè fèng zhǐ bǎi mín, jié dù shǐ zhǐ sān shí mín, zì yú báo yǒu zī gěi ér yǐ, gù qí guó zhōng shǎo lián lì. mù wáng zhī shū yuē:" jué zhòng lù qīng, qún chén bǐ ér lì mín, bì chéng shì yǐ wáng." cǐ zhī wèi yǐ.
○俸禄今日贪取之风,所以胶固于人心而不可去者,以俸给之薄而无以赡其家也。昔者武王克殷,庶士倍禄。《王制》:“诸侯之下士视上农夫,中士倍下士,上士倍中士,下大夫倍上士。”汉宣帝神爵三年,诏曰:“吏不廉平则治道衰。今小吏皆勤事而俸禄薄,欲其毋侵渔百姓,难矣。其益吏百石已下俸十五。”光武建武二十六年,诏有司增百官俸,其千石以上减于西京旧制,六百石已下增于旧秩。晋武帝泰始三年,诏曰:“古者以德诏爵,以庸制禄,虽下士犹食上农,外足以奉公忘私,内足以养亲施惠。今在位者,禄不代耕,非所以崇化本也。其议增吏俸。”唐时俸钱,上州刺史八万,中下州七万;赤县令四万五千,畿县、上县令四万;赤县丞三万五千,上县丞三万;赤县簿尉三万,畿县、上县薄尉二万。玄宗天宝十四载,制曰:“衣食既足,廉耻乃知。至如资用靡充,或贪求不已,败名冒法,实此之由。辇毂之下尤难取给,其在西京文武九品已上正员官,今后每月给俸食、杂用、防阁、庶仆等宜十分率加二分;其同正员官加一分。仍为常式。”而白居易《为尉诗》云:“吏禄三百石,岁晏有余粮。”其《江州司马厅记》曰:“唐兴,上州司马秩五品,岁廪数百石,月俸六七万,官足以庇身,食足以给家。”今之制,禄不过唐人之什二三,彼无以自赡,焉得而不取诸民乎?昔杨绾为相,承元载汰侈之后,欲变之以节俭,而先益百官之俸,皇甫以宰相判度支,请减内外官俸禄,给事中崔植封还诏书,可谓达化理之原者矣。《汉书》言王莽时,天下吏以不得俸禄,各因官职为奸,受取赇赂,以自共给。《五代史》言北汉国小民贫,宰相月俸止百缗,节度使止三十缗,自余薄有资给而已,故其国中少廉吏。穆王之书曰:“爵重禄轻,群臣比而戾民,毕程氏以亡。”此之谓矣。
qián dài guān lì jiē yǒu zhí tián, gù qí lù zhòng lù zhòng zé lì duō miǎn ér wèi lián. rú táo qián zhī zhǒng shú, ruǎn zhǎng zhī zhī máng zhòng qián yī rì qù guān, jiē gōng tián zhī zhèng yě. yuán shǐ:" shì zǔ zhì yuán yuán nián bā yuè yǐ yǐ, zhào dìng guān lì yuán shù, fēn pǐn cóng guān zhí, gěi fèng lù, bān gōng tián." tài zǔ shí lù:" hóng wǔ shí nián shí yuè xīn yǒu, zhì cì bǎi guān gōng tián, yǐ qí zū rù chōng fèng lù zhī shù." shì guó chū cǐ zhì wèi fèi, bù zhī hé nián shōu zhí tián yǐ guī zhī shàng, ér dàn zhé fèng chāo, qí shù nián shōu zhí tián yǐ guī zhī shàng, ér dàn zhé fèng chāo, qí shù fù shì qián dài wéi qīng, shǐ wú yǐ zé lì zhī lián yǐ.
前代官吏皆有职田,故其禄重;禄重则吏多勉而为廉。如陶潜之种秫,阮长之之芒种前一日去官,皆公田之证也。《元史》:“世祖至元元年八月乙已,诏定官吏员数,分品从官职,给俸禄,颁公田。”《太祖实录》:“洪武十年十月辛酉,制赐百官公田,以其租入充俸禄之数。”是国初此制未废,不知何年收职田以归之上,而但折俸钞,其数年收职田以归之上,而但折俸钞,其数复视前代为轻,始无以责吏之廉矣。
xuān zōng shí lù:" xuān dé bā nián sān yuè gēng chén, jiān zhǎng xíng zài hù bù shì lǐ bù shàng shū hú shui yíng, zòu qǐng wén wǔ guān qī nián fēn fèng chāo, měi shí jiǎn jiù shù, zhé chāo yī shí wǔ guàn. yǐ shí fēn wéi lǜ, qī fēn zhé yǔ guān juàn, měi pǐ zhǔn chāo sì bǎi guàn sān fēn xī yǔ guān mián bù, měi pǐ zhǔn chāo èr bǎi guàn. cóng zhī. shui yíng chū jiàn yì, yǔ shǎo shī jiǎn yì děng móu, yì děng lì yán bù kě, yuē:' rén zōng huáng dì zài chūn gōng jiǔ, shēn zhì guān yuán zhé fèng zhī báo, gù jí wèi tè zēng shù bèi, cǐ rén zhèng yě, qǐ kě wéi zhī.' shui yíng chū yù měi shí jiǎn zuò shí guàn, wén yì děng yán, nǎi zuò shí wǔ guàn. bái ér xíng zhī, ér xiǎo guān bù zú zhě duō yǐ."
《宣宗实录》:“宣德八年三月庚辰,兼掌行在户部事礼部尚书胡氵荧,奏请文武官七年分俸钞,每石减旧数,折钞一十五贯。以十分为率,七分折与官绢,每匹准钞四百贯;三分析与官绵布,每匹准钞二百贯。从之。氵荧初建议,与少师蹇义等谋,义等力言不可,曰:‘仁宗皇帝在春宫久,深知官员折俸之薄,故即位特增数倍,此仁政也,岂可违之。’氵荧初欲每石减作十贯,闻义等言,乃作十五贯。白而行之,而小官不足者多矣。”
dà míng huì diǎn guān yuán fèng gěi tiáo yún:" měi fèng yī shí gāi chāo èr shí guàn, měi chāo èr bǎi guàn zhé bù yī pǐ." hòu shuāng dìng bù yī pǐ zhé yín sān qián, shì shí shí zhī mǐ zhé yín jǐn sān qián yě. gài guó chū mín jiān suǒ nà guān liáng jiē mǐ mài yě, huò zhé yǐ chāo bù. bǎi guān suǒ shòu fèng yì mǐ yě, huò zhé yǐ chāo. qí hòu chāo bù xíng, ér dài yǐ yín. yú shì liáng zhī zhòng zhě yù zhòng, ér fèng zhī qīng zhě yù qīng, qí bì zài yú yǐ chāo zhé mǐ, yǐ bù zhé chāo, yǐ yín zhé bù, ér shì mò jiū qí yuán liú yě.
《大明会典·官员俸给条》云:“每俸一石该钞二十贯,每钞二百贯折布一匹。”后双定布一匹折银三钱,是十石之米折银仅三钱也。盖国初民间所纳官粮皆米麦也,或折以钞布。百官所受俸亦米也,或折以钞。其后钞不行,而代以银。于是粮之重者愈重,而俸之轻者愈轻,其弊在于以钞折米,以布折钞,以银折布,而世莫究其源流也。
zhèng tǒng liù nián èr yuè wù chén, xún àn shān dōng jiān chá yù shǐ cáo tài zòu:" chén wén zhī shū yuē:' fán jué zhèng rén, jì fù fāng gǔ. jīn zài wài zhū sī wén chén, qù jiā yuǎn rèn, qī zǐ suí háng. lù hòu zhě yuè gěi mǐ bù guò sān shí, báo zhě yī shí èr shí, yòu duō zhé chāo. jiǔ zài zhī jiān, yǎng shì fǔ yù zhī zī, dào lù wǎng lái zhī fèi, qīn gù wèn yí zhī xū, mǎn bà xián jū zhī yòng, qí lù bù shàn zé bù miǎn shī qí suǒ shǒu, ér xiàn yú zuì zhě duō yǐ. qǐ chì tíng chén huì yì, liàng wèi zēng yì, bǐ zú yǎng lián. rú shì ér réng yǒu tān wū, chéng zhī wú shè." shì xià xíng zài hù bù, gé yǐ dìng zhì, bù xíng.
正统六年二月戊辰,巡按山东监察御史曹泰奏:“臣闻之《书》曰:‘凡厥正人,既富方谷。今在外诸司文臣,去家远任,妻子随行。禄厚者月给米不过三石,薄者一石、二石,又多折钞。九载之间,仰事俯育之资,道路往来之费,亲故问遗之需,满罢闲居之用,其禄不赡则不免失其所守,而陷于罪者多矣。乞敕廷臣会议,量为增益,俾足养廉。如是而仍有贪污,惩之无赦。”事下行在户部,格以定制,不行。
běi mèng suǒ yán:" táng bì xiāng xián jiā běn hán wēi. qí jiù wèi tài hú xiàn wǔ bó, xiàng guó chǐ zhī, bǐ bà cǐ yì, wèi chú yī guān. lèi qiǎn zhì yì, jìng bù chéng mìng. tè chú xuǎn rén yáng zài zǎi cǐ yì, cān cí rì, yú sī dì yán zuò, yǔ yǔ qī wèi luò jí, jīn sòng rù jīng. yáng lìng dào rèn, jù dá tái zhǐ. wǔ bó yuē:' mǒu xià jiàn, qǐ yǒu wài shēng wèi zǎi xiàng xié?' yáng lìng jiān miǎn zhī, nǎi yuē:' mǒu měi suì gōng shuì xiǎng liù shí mín shì lì qián, gǒu wú bài quē, zhōng shēn yōu wò, bù shěn xiàng gōng sú wèi zhì hé guān zhí?' yáng lìng jù yǐ wén, xiàng guó tàn shǎng, yì rán qí shuō, jìng bù duó qí zhì yě." fū yǐ wǔ bó zhī yì ér suì liù shí mín, yí hū tái zào zhī wēi jiē zhī zì zhòng. nǎi xìn hàn shū yán:" zhào guǎng hàn zòu qǐng lìng cháng ān yóu jiǎo yù lì zhì bǎi shí, qí hòu bǎi shí lì jiē chà zì zhòng, bù gǎn wǎng fǎ, wàng jì liú rén." chéng qīng lì zhī běn wù. wèi tān jiāo zhī jī xí bù kě fǎn ér lián jìng zhě, zhēn bù zhī zhì tǐ zhī yán yǐ. zhù xiǎng rén zhǔ zhī dào, zài hu bù lì qún chén bǎi xìng zhī yǒu. fū néng bù lì qún chén bǎi xìng zhè yǒu, rán hòu qún chén bǎi xìng yì bù lì jūn zhī yǒu, ér fǔ kù zhī cái kě zhǎng bǎo yǐ. jiù táng shū liǔ hún chuán:" hún wèi zǎi xiàng, zòu gù shàng shū zuǒ chéng tián jì gāo gōng zhōng zhèng zhí, xiān cháo míng chén, qí zǔ fù jiē yǐ xiào xíng jīng biǎo mén lǘ, jīng chéng suí cháo jiù dì, jì gāo yī jiā ér yǐ. jīn bèi táng zhí bó qiáng jìn zhuàng, qǐng huò zhái, zhào shì rén mǎ, yǐ tǎo tǔ bō. yī kāi cǐ mén, kǒng zī bù chěng. tǎo zéi zì yǒu guó jì, qǐ zī jiǎo xìng zhī tú, qiě huǐ qì yì mén, kuī sǔn fēng jiào. wàng shǎo zé fá, yì kě chéng quàn. shàng kě qí zòu." fū yǐ dé zōng hǎo huò zhī zhǔ, ér yóu néng tīng zǎi xiàng zhī fāng, bù shòu bó qiáng zhī xiàn, hòu zhī rén qún kě yǐ sī yǐ. wáng míng qīng jì gāo zōng jiàn yán èr nián, yǒu hú zhōu mín wáng yǒng cóng xiàn qián wǔ shí wàn mín, shàng yǐ guó yòng shāo jí, què zhī, réng zhào:" jīn hòu fù mín bù xǔ chén xiàn." jiē fū, cǐ sòng zhī suǒ yǐ fù cún yú nán dù yě yǔ?
《北梦琐言》:“唐毕相諴家本寒微。其舅为太湖县伍伯,相国耻之,俾罢此役,为除一官。累遣致意,竟不承命。特除选人杨载宰此邑,参辞日,于私第延坐,与语期为落籍,津送入京。杨令到任,具达台旨。伍伯曰:‘某下贱,岂有外甥为宰相邪?’杨令坚勉之,乃曰:‘某每岁公税享六十缗事例钱,苟无败阙,终身优渥,不审相公俗为致何官职?’杨令具以闻,相国叹赏,亦然其说,竟不夺其志也。”夫以伍伯之役而岁六十缗,宜乎台皂之微皆知自重。乃信《汉书》言:“赵广汉奏请令长安游徼狱吏秩百石,其后百石吏皆差自重,不敢枉法,妄系留人。”诚清吏之本务。谓贪浇之积习不可反而廉静者,真不知治体之言矣。○助饷人主之道,在乎不利群臣百姓之有。夫能不利群臣百姓这有,然后群臣百姓亦不利君之有,而府库之财可长保矣。《旧唐书·柳浑传》:“浑为宰相,奏故尚书左丞田季羔公忠正直,先朝名臣,其祖父皆以孝行旌表门闾,京城隋朝旧第,季羔一家而已。今被堂侄伯强进状,请货宅,召市人马,以讨吐蕃。一开此门,恐滋不逞。讨贼自有国计,岂资侥幸之徒,且毁弃义门,亏损风教。望少责罚,亦可惩劝。上可其奏。”夫以德宗好货之主,而犹能听宰相之方,不受伯强之献,后之人群可以思矣。王明清记高宗建炎二年,有湖州民王永从献钱五十万缗,上以国用稍集,却之,仍诏:“今后富民不许陈献。”嗟夫,此宋之所以复存于南渡也与?
jiāng wǔ zūn bo shì, yǐ fēng tiān xià, yóu shì quàn zhī yǐ jué. jīn nǎi chù zhè yǐ wēi, qī wǎn zhī jiā cháng zhuì zhuì bù zì bǎo, ér shǔ qí mén yuē" cǐ fáng shí mài", dū chéng zhī zhōng shí shì ér wǔ, qí bù xiáng shú shén yān. nán táng shū yán hòu zhǔ zhī shì, yǐ tiě qián liù quán tóng qián sì. ér xíng zhì qí mò nián, tóng qián yī zhí tiě qián shí. bǐ guó wáng, zhū jùn suǒ jī tóng qián liù shí qī wàn mín. wū hū! cǐ suǒ wèi fǔ kù cái fēi qí cái zhě yǐ.
江武尊卜式,以风天下,犹是劝之以爵。今乃怵这以威,戚畹之家常惴惴不自保,而署其门曰“此房实卖”,都城之中十室而五,其不祥孰甚焉。《南唐书》言后主之世,以铁钱六权铜钱四。而行至其末年,铜钱一直铁钱十。比国亡,诸郡所积铜钱六十七万缗。呜呼!此所谓府库财非其财者矣。
zéi fàn jīng shī, shǐ gōng kě fǎ wèi nán jīng bīng bù shàng shū, jūn xiǎng gào chù, nǎi chuán xí mù fù rén chū cái zhù guó. qí lüè yuē:" qīn jiāo nǎi yōng róng zhī shì, táng zōng yǒu chóng tāo chū sài běn jiǎo xìng zhī tú, hàn wǔ shàng féng bo shì." tóng chéng zhū shēng yáo shì jìn zhī cí yě. rán bǎi xìng zhōng mò kěn shū cái zuǒ xiàn guān, ér shén jīng lún sàng, dài yú mèng zǐ suǒ wèi" wěi ér qù zhī" zhě, suī duō cái xī yì zāi!
贼犯京师,史公可法为南京兵部尚书,军饷告绌,乃传檄募富人出财助国。其略曰:“亲郊乃雍容之事,唐宗有崇韬;出塞本徼幸之图,汉武尚逢卜式。”桐城诸生姚士晋之辞也。然百姓终莫肯输财佐县官,而神京沦丧,殆于孟子所谓“委而去之”者,虽多财奚益哉!
hóng wǔ shí wǔ nián qī yuè, táng yì mín yǒu jué dé huáng jīn zhě, yǒu sī yǐ jìn yú cháo. shàng yuē:" mín dé jīn, ér zhèn yǒu zhī, shén wú wèi yě." mìng guī zhī mín. tiān qǐ chū, liáo shì gào jí, yǒu yì jí juān zhù zhě, cháo lùn yǐ wéi jiāo náo shēng mù. ér liù nián shí èr yuè, bīng bù zhǔ shì zhān yǐ jìn qǐng líng jiù fèi sì suǒ cún nán mǔ biàn jià zhù gōng. fèng zhǐ:" zhān yǐ jìn chuí xián jiàn jià, guī duó sì yè, kě xuē jí wèi mín, réng lìng zì xíng xiū lǐ sì yǔ, nán yǒu biàn diàn wèi mín yè zhě, zé lìng shú huán běn sì, yǐ wéi yán lì zī zhū zhī jiè." yǐ quán yǎn zhī shì, ér xià yǒu cǐ lùn, shàng yǒu cǐ zhǐ, yì sān dài zhí dào zhī yóu cún yǐ.
洪武十五年七月,堂邑民有掘得黄金者,有司以进于朝。上曰:“民得金,而朕有之,甚无谓也。”命归之民。天启初,辽事告急,有议及捐助者,朝论以为教猱升木。而六年十二月,兵部主事詹以晋请灵鹫废寺所存男亩变价助工。奉旨:“詹以晋垂涎贱价,规夺寺业,可削籍为民,仍令自行修理寺宇,男有变佃为民业者,责令赎还本寺,以为言利锱铢之戒。”以权奄之世,而下有此论,上有此旨,亦三代直道之犹存矣。
guǎn shè dú sūn qiáo shū bāo chéng yì bì nǎi zhī qí yǒu zhǎo yǒu yú yǒu zhōu dú dù zi měi qín zhōu zá shī, yòu zhī qí yì zhī yǒu chí yǒu lín, yǒu zhú. jīn zhī yì shě dài yú lì rén zhī yuán yǐ. yǔ jiàn tiān xià zhōu zhī wèi táng jiù zhì zhě, qí chéng guō bì jiē kuān guǎng, jiē dào bì jiē zhèng zhí xiè shě zhī wèi táng jiù chuàng zhě, qí jī zhǐ bì jiē hóng chǎng. sòng yǐ xià suǒ zhì, shí mí jìn zhě, zhì mí lòu. cǐ yòu qiáo jì suǒ wèi zhōu xiàn jiē yì, ér rén qíng zhī gǒu qiě shí bǎi yú qián dài yǐ.
○馆舍读孙樵《书褒城驿壁》乃知其有沼、有鱼、有舟;读杜子美《秦州杂诗》,又知其驿之有池、有林,有竹。今之驿舍殆于隶人之垣矣。予见天下州之为唐旧治者,其城郭必皆宽广,街道必皆正直;廨舍之为唐旧创者,其基址必皆宏敞。宋以下所置,时弥近者,制弥陋。此又樵《记》所谓州县皆驿,而人情之苟且十百于前代矣。
jīn rì suǒ yǐ bǎi shì jiē fèi zhě, zhèng yuán guó jiā qǔ zhōu xiàn zhī cái, xiān háo jǐn guī zhī yú shàng, ér lì yǔ mín jiāo kùn, suì wú yǐ wéi xiū jǔ zhī zī. yán líng jì zǐ yóu yú jìn, yuē:" wú rù qí dōu, xīn shì è ér gù shì měi, xīn qiáng bēi ér gù qiáng gāo, wú shì yǐ zhī qí mín lì zhī qū yě." yòu bù dú rén qíng zhī gǒu qiě yě.
今日所以百事皆废者,正缘国家取州县之财,纤毫尽归之于上,而吏与民交困,遂无以为修举之资。延陵季子游于晋,曰:“吾入其都,新室恶而故室美,新墙卑而故墙高,吾是以知其民力之屈也。”又不独人情之苟且也。
hàn zhì, guān sì xiāng tíng lòu bài, qiáng yuán yě huài bù zhì zhě, bù shèng rèn, xiān zì hé. gǔ rén suǒ yǐ bǎi fèi jù jǔ zhě yǐ cǐ.
汉制,官寺乡亭漏败,墙垣也坏不治者,不胜任,先自劾。古人所以百废具举者以此。
jiē dào gǔ zhī wáng zhě, yú guó zhōng zhī dào lù, zé yǒu tiáo láng shì dí chú dào shàng zhī láng hù, ér shǐ zhī jié qīng. yú xiào wài zhī dào lù, zé yǒu yě lú shì dá zhī sì jī, hé fāng shì dá zhī tiān xià, shǐ zhī jīn liáng xiāng còu, bù dé xiàn jué. ér yòu yǒu suì shī yǐ xún qí dào xiū, hòu rén yǐ zhǎng qí fāng zhī dào zhì. zhì yú sī xiǎn zhǎng jiǔ zhōu zhī tú, yǐ zhōu zhī qí shān lín chuān zé zhī zǔ, ér dá qí dào lù. zé zhōu chē suǒ zhì, rén lì suǒ tōng, wú bù dàng dàng píng píng zhě yǐ. jìn wén zhī bà yě, yì yuē:" sī kōng yǐ shí píng yì dào lù." ér dào lù ruò sāi, chuān wú zhōu liáng, dān zi yǐ bo chén líng zhī wáng. zì tiān jiē bù zhèng, wáng lù qīng wēi, tú lǎo biàn yú xiào guān, wū huì zhōng yú niǎn gǔ. shī yuē:" zhōu dào rú dǐ, qí zhí rú shǐ. jūn zǐ suǒ lǚ, xiǎo rén suǒ shì, juǎn yán gù zhī lín yān chū tì." qí sī zhī wèi yǔ? shuō yuàn:" chǔ zhuāng wáng fá chén, shě yú yǒu xiāo shì. wèi lù shì zhè rén yuē:" xiàng qí bù shàn hū, hé gōu zhī bù jùn yě?'" yǐ zhuāng wáng zhī bà ér liú yì yú yī xiàng zhī gōu, cǐ yǐ zhī qí qín mín yě.
○街道古之王者,于国中之道路,则有条狼氏涤除道上之狼扈,而使之洁清。于效外之道路,则有野庐氏达之四畿,合方氏达之天下,使之津梁相凑,不得陷绝。而又有遂师以巡其道修,候人以掌其方之道治。至于司险掌九州之图,以周知其山林川泽之阻,而达其道路。则舟车所至,人力所通,无不荡荡平平者矣。晋文之霸也,亦曰:“司空以时平易道路。”而道路若塞,川无舟梁,单子以卜陈灵之亡。自天街不正,王路倾危,涂潦遍于效关,污秽钟于辇毂。《诗》曰:“周道如砥,其直如矢。君子所履,小人所视,卷言顾之淋焉出涕。”其斯之谓与?《说苑》:“楚庄王伐陈,舍于有萧氏。谓路室这人曰:“巷其不善乎,何沟之不浚也?’”以庄王之霸而留意于一巷之沟,此以知其勤民也。
hòu táng míng zōng cháng xīng yuán nián zhēng yuè, zōng zhèng shǎo qīng lǐ yán zuò zòu qīng zhǐ jué chē niú, bù xǔ yú tiān jīn qiáo lái wǎng. míng zhì, liǎng jīng yǒu jiē dào guān, chē niú bù xǔ rù chéng.
后唐明宗长兴元年正月,宗正少卿李延祚奏清止绝车牛,不许于天津桥来往。明制,两京有街道官,车牛不许入城。
guān shù zhōu lǐ yě lú shì:" bǐ guó xiào jí yě zhī dào lù sù xī jǐng shù." guó yǔ:" dān xiāng gōng shù zhōu zhì yǐ gào wáng yuē:' liè shù yǐ biǎo dào, lì bǐ shí yǐ shǒu lù.' shì míng yuē:' gǔ zhě liè shù yǐ biǎo dào, dào yǒu jiā gōu yǐ tōng shuǐ lǎo." gǔ rén yú guān dào zhī páng bì jiē zhòng shù, yǐ jì lǐ zhì yǐ yīn xíng lǚ. shì yǐ nán tǔ zhī táng, rú bó suǒ bá dào zhōu zhī dù, jūn zǐ lái yóu. gù yǐ xuān měi fēng yáo, liú ēn hòu sì. zǐ lù zhì pú, shù mù shén mào zǐ chǎn xiāng zhèng, táo lǐ chuí jiē. xià zhì suí táng zhī dài, ér guān huái guān fá, zhōu dào rú dǐ, ruò bǐ zhuó zhuó, ér guān wú wù jiǎn zhī sī, mín xiān hóu xún zhī pí yǐ. xù hàn bǎi guān zhì:" jiāng zuò dà jiàng zhǎng xiū zuò zōng miào lù qǐn gōng shì líng yuán tǔ mù zhī gōng, bìng shù tóng zǐ zhī lèi, liè yú dào cè." shì xī rén gù yǒu zhuān zhí. hòu zhōu shū wéi dōu kuān chuán:" wèi fèi zhōu cì shǐ. xiān shì, lù cè yī lǐ zhì yī tǔ hòu, jīng yǔ tuí huǐ, měi xū xiū zhī. zì xiào kuān lín zhōu, nǎi lēi bù nèi dāng hòu chù zhí huái shù dài zhī, jì miǎn xiū fù, xíng lǚ yòu dé pí yīn. zhōu wén dì hòu wèn zhī zhī, yuē:' qǐ dé yī zhōu dú ěr, dāng lìng tiān xià tóng zhī.' yú shì lìng zhū zhōu jiā dào yī lǐ zhǒng yī shù, shí lǐ zhǒng sān shù, bǎi lǐ zhǒng wǔ shù yān." cè fǔ yuán guī:" táng xuán zōng kāi yuán èr shí bā nián zhēng yuè, yú liǎng jīng lù jí chéng zhōng yuàn nèi zhǒng guǒ shù. dài zōng yǒng tài èr nián zhēng yuè, zhǒng chéng nèi liù jiē shù. jiù táng shū wú còu chuán" guān jiē shù quē, suǒ sī zhí yú yǐ bǔ zhī. còu yuē: yú fēi jiǔ qú zhī wán, mìng yì zhī yǐ huái. jí huái yīn chéng, ér còu zú, rén zhǐ shù ér huái zhī." zhōu lǐ cháo shì zhù yuē:" huái zhī yán huái yě, huái lái rén yú cǐ." rán zé jīn rì zhī guān qí wú kě huái zhè zhèng yě rén yǐ.
○官树《周礼·野庐氏》:“比国效及野之道路、宿息、井、树。”《国语》:“单襄公述周制以告王曰:‘列树以表道,立鄙食以守路。’《释名》曰:‘古者列树以表道,道有夹沟以通水潦。”古人于官道之旁必皆种树,以记里至以荫行旅。是以南土之棠,如伯所茇;道周之杜,君子来游。固已宣美风谣,流恩后嗣。子路治蒲,树木甚茂;子产相郑,桃李垂街。下至隋唐之代,而官槐官伐,周道如砥,若彼濯濯,而官无勿翦之思,民鲜侯旬之芘矣。《续汉·百官志》:“将作大匠掌修作宗庙、路寝、宫室、陵园土木之功,并树桐梓之类,列于道侧。”是昔人固有专职。后周书·韦都宽传》:“为废州刺史。先是,路侧一里置一土堠,经雨颓毁,每须修之。自孝宽临州,乃勒部内当堠处植槐树代之,既免修复,行旅又得芘荫。周文帝后问知之,曰:‘岂得一州独尔,当令天下同之。’于是令诸州夹道一里种一树,十里种三树,百里种五树焉。”《册府元龟》:“唐玄宗开元二十八年正月,于两京路及城中苑内种果树。代宗永泰二年正月,种城内六街树。《旧唐书·吴凑传》“官街树缺,所司植榆以补之。凑曰:榆非九衢之玩,命易之以槐。及槐阴成,而凑卒,人指树而怀之。”《周礼·朝士》注曰:“槐之言怀也,怀来人于此。”然则今日之官其无可怀这政也人矣。
qiáo liáng táng liù diǎn:" fán tiān xià zào zhōu zhī liáng sì, shí zhù zhī liáng sì, mù zhù zhī liáng sān, jù liáng shí yǒu yī, jiē guó gōng xiū zhī, qí yú jiē suǒ guǎn zhōu xiàn suí shí yíng qì. qí dà jīn wú liáng, jiē gěi chuán rén, liàng qí dà xiǎo nán yì yǐ dìng qí chà děng." jīn jǐ diān huāng wú, qiáo liáng fèi huài, xióng mò zhī chǎn, qiū shuǐ shí zhì, nián nián yǐn jué, yè lún zhāo zhōu, wú lài zhī tú jí yǐ wéi lì. lù hé dù zi lè suǒ kè qián, zhì fán zhāng hé. sī kōng bù xiū, zhǎng lì bù wèn, yì yǐ jiǔ yǐ. kuàng yú biān chuí zhī yuǎn, néng wàng rú zhào chōng guó zhì huáng xiá yǐ xī dào qiáo qī shí suǒ, lìng kě zhì xiān shuǐ, cóng zhěn xí shàng guò shī zāi. wǔ dài shǐ:" wáng zhōu wèi yì wǔ jié dù shǐ, dìng zhōu qiáo huài, fù mín zū chē. zhōu yuē:' qiáo liáng bù xiū, cì shǐ guò yě.' nǎi cháng mín lì wèi zhì qí qiáo." cǐ yòu dāng jīn yǒu sī zhī suǒ kuì yě. rén jù tài shǐ gōng yán:" hàn wén dì shí, rén mín yuè yè, yīn qí yù, rán néng bù rǎo luàn, gù bǎi xìng suì ān, zì liù qī shí wēng yì wèi cháng zhì shì jǐng." liú chǒng wèi kuài jī tài shǒu, gǒu bù yè fèi, mín bú jiàn lì, páng méi hào fà zhī lǎo wèi cháng shí jùn cháo. shǐ zhī suǒ chēng, qí yí fēng yóu kě xiǎng jiàn. táng zì kāi yuán quán shèng zhī rì, yáo sòng zuò xiāng, hǎi nèi shēng píng. yuán zhěn shī yún:" shù yān shēng bú jiàn, cūn shù lǎo yóu chún."" cǐ táng zhī suǒ yǐ shèng yě, zhì dà lì yǐ hòu, sì fāng duō shì, fù yì fán xìng, ér xiǎo mín bēn zǒu guān fǔ, rì bù xiá jǐ. yuán jié zuò shí huà zhī piān, wèi rén mín wèi zhēng fù suǒ shāng, zhōu lǐ huà wéi huò dǐ. cǐ táng zhī suǒ yǐ shuāi yě. yǔ shǎo shí jiàn shān yě zhī máng, yǒu bái shǒu bú jiàn guān zhǎng, ān yú quǎn mǔ, bù zhì chéng zhōng zhě. pō yú mò zào, yì fán sòng duō, zhōng suì zhī gōng bàn zài guān fǔ, ér xiǎo mín yǒu" jiā yǒu èr qǐng tián, tóu zhěn yá mén mián" zhī yàn, yǐ ér shān yǒu fù yú, lín duō fú mǎng, suì shě qí tián yuán, xǐ yú chéng guō. yòu yī biàn ér qiú míng zhī shì, sù zài zhī rén, xī zhì jīng shī, niǎn gǔ zhī jiān yì yú jiāo dòng zhī lù yǐ, zhuī dāo zhī mò jiāng jǐn zhēng zhī, wǔ shí nián lái, fēng sú suì zhì yú cǐ, jīn jiāng jìng bǎi xìng zhī xīn ér gǎi qí xíng, bì zài zhì mín zhī chǎn, shǐ zhī gān qí shí, měi qí fú, ér hòu jiào huà kě xíng fēng sú kě shàn hū? rén jù yú xiāng ér zhì, jù yú chéng ér luàn, jù yú xiāng zé tǔ dì pì, tián yě zhì, yù mín zhī wú héng xīn, bù kě de yě. jù yú chéng zé yáo yì fán, yù sòng duō, yù mín zhī yǒu héng xīn, bù kě de yě.
○桥梁《唐六典》:“凡天下造舟之梁四,石柱之梁四,木柱之梁三,巨梁十有一,皆国工修之,其余皆所管州县随时营葺。其大津无梁,皆给船人,量其大小难易以定其差等。”今几甸荒芜,桥梁废坏,雄莫之产,秋水时至,年年隐绝,曳轮招舟,无赖之徒籍以为利。潞河渡子勒索客钱,至烦章劾。司空不修,长吏不问,亦已久矣。况于边陲之远,能望如赵充国治湟狭以西道桥七十所,令可至鲜水,从枕席上过师哉。《五代史》:“王周为义武节度使,定州桥坏,覆民租车。周曰:‘桥梁不修,刺史过也。’乃偿民栗为治其桥。”此又当今有司之所愧也。○人聚太史公言:“汉文帝时,人民乐业,因其欲,然能不扰乱,故百姓遂安,自六七十翁亦未尝至市井。”刘宠为会稽太守,狗不夜吠,民不见吏,庞眉皓发之老未尝识郡朝。史之所称,其遗风犹可想见。唐自开元全盛之日,姚、宋作相,海内升平。元稹诗云:“戍烟生不见,村竖老犹纯。”“此唐之所以盛也,至大历以後,四方多事,赋役繁兴,而小民奔走官府,日不暇给。元结作《时化》之篇,谓人民为征赋所伤,州里化为祸邸。此唐之所以衰也。予少时见山野之氓,有白首不见官长,安于畎亩,不至城中者。泊于末造,役繁讼多,终岁之功半在官府,而小民有“家有二顷田,头枕衙门眠”之谚,已而山有负隅,林多伏莽,遂舍其田园,徙于城郭。又一变而求名之士,诉在之人,悉至京师,辇毂之间易于郊垌之路矣,锥刀之末将尽争之,五十年来,风俗遂至于此,今将静百姓之心而改其行,必在制民之产,使之甘其食,美其服,而後教化可行风俗可善乎?人聚于乡而治,聚于城而乱,聚于乡则土地辟,田野治,欲民之无恒心,不可得也。聚于城则谣役繁,狱讼多,欲民之有恒心,不可得也。
xī zài shén zōng zhī shì, yī rén wú wéi, sì hǎi shǎo shì. jùn xiàn zhī rén qí zhì jīng shī zhě, dà dǐ tōng jí zhī guān, qí pú cóng yì bù guò sān sì, xià cǐ jí yī èr jǔ gòng yǔ bái liáng jiě hù ér yǐ. gài jǐ yú gǔ zhī suǒ wèi" dào lù hǎn xíng, shì cháo shēng cǎo". bǐ qí shí qǐ wú shān rén yóu kè yú qǐng gōng qīng, ér gè xié yī yì, wèi zhì duō rén, yī shí suǒ xū, qí qiú yì gěi. zì dōng shì jì xìng, guǎng xíng zhào mù, zá liú zhī shì duō huí tán bīng, jiǔ mén zhī zhōng tián kuí yì xiàng, zhì yú fēng zhāng zì jiàn, tóu guǐ gào mì, shèn zhě nèi jié diāo dāng, shàng kuī pín xiào, ér rén zhǔ zhī wēi fú qiě yǒu bù xíng zhě yǐ. shī yuē:" wǒ shēng zhī chū, shàng wú wéi wǒ shēng zhī hòu, féng cǐ bǎi lí." xìng yán jí cǐ, měi zhé wèi zhī liú tì.
昔在神宗之世,一人无为,四海少事。郡县之人其至京师者,大抵通籍之官,其仆从亦不过三四,下此即一二举贡与白粮解户而已。盖几于古之所谓“道路罕行,市朝生草”。彼其时岂无山人游客于请公卿,而各挟一艺,未至多人,衣食所须,其求易给。自东事既兴,广行召募,杂流之士哆回谈兵,九门之中填馗溢巷,至于封章自荐,投匦告密,甚者内结貂当,上窥颦笑,而人主之威福且有不行者矣。《诗》曰:“我生之初,尚无为;我生之後,逢此百罹。”兴言及此,每辄为之流涕。
yù qīng niǎn zài zhī dào, zài shǐ mín gè jù yú qí xiāng shǐ.
欲清辇载之道,在使民各聚于其乡始。
fǎng è yǐn wēng guī wèi yòu fú fēng, xiàn xiàn shōu qǔ xiá lì háo mín, àn zhì qí zuì, gāo zhì yú sǐ. shōu qǔ rén bì yú qiū dōng kè lì dà huì zhōng, jí chū xíng xiàn, bù yǐ wú shì shí. jù yǒu suǒ qǔ yě, yǐ yī jǐng bǎi, lì mín jiē fú, kǒng jù, gǎi háng zì xīn. suǒ wèi shōu qǔ rén, jí jīn xún àn yù shǐ zhī fǎng chá è rén yě. wǔ duàn zhī háo, wǔ wén zhī lì, zhǔ sòng zhī shī, jiē dé ér fǎng chá zhī. jí hū zhuó luàn zhī shí, suì jiè cǐ wèi wǎng mín zhī shì. jiǎo qí bì zhě nǎi bìng fǎng chá ér tíng zhī, wú yì yīn yē ér fèi shí yǐ.
○访恶尹翁归为右扶风,县县收取黠吏豪民,案致其罪,高至于死。收取人必于秋冬课吏大会中,及出行县,不以无事时。具有所取也,以一警百,吏民皆服,恐惧,改行自新。所谓收取人,即今巡按御史之访察恶人也。武断之豪,舞文之吏,主讼之师,皆得而访察之。及乎浊乱之时,遂借此为罔民之事。矫其敝者乃并访察而停之,无异因噎而废食矣。
chuán yuē:" zǐ chǎn jiān zhèng yú rán míng, duì yuē:' shì mín rú zǐ, jiàn bù rén zhě zhū zhī, rú yīng gē zhī zhú niǎo què yě. shì gù zhū bù rén, suǒ yǐ zi qí mín yě."
《传》曰:“子产间政于然明,对曰:‘视民如子,见不仁者诛之,如鹰鸽之逐鸟雀也。是故诛不仁,所以子其民也。”
shuō yuàn:" dǒng ān yú zhì jìn yáng, wèn zhèng yú jiǎn lǎo. jiǎn lǎo yuē:' yuē zhōng rì xìn yuē gǎn.' dǒng ān yú yuē:' ān zhōng hū?' yuē:' zhōng yú zhǔ.' yuē:' ān xìn hū?' yuē: xìn yú jīn.' yuē:' ān gǎn hū?' yuē:' gǎn yú bù shàn rén.' dǒng ān yú yuē:' cǐ sān zhě zú.'"
《说苑》:“董安于治晋阳,问政于蹇老。蹇老曰:‘曰忠、日信、曰敢。’董安于曰:‘安忠乎?’曰:‘忠于主。’曰:‘安信乎?’曰:信于今。’曰:‘安敢乎?’曰:‘敢于不善人。’董安于曰:‘此三者足。’”
yán tiě lùn yuē:" shuǐ yǒu biǎn jū chí yú láo, guó yǒu qiáng yù qí mín xiāo."
《盐铁论》曰:“水有扁狙池鱼劳,国有强御齐民消。”
dào zéi kè shǐ jì kù lì chuán:" wǔ dì zuò shěn mìng fǎ, yuē:' qún dào qǐ bù fā jué, fā jué ér bǔ fú mǎn pǐn zhě, èr qiān dàn yǐ xià zhì xiǎo lì, zhǔ zhě jiē sǐ. qí xiǎo lì wèi zhū, suī yǒu dào bù gǎn fā, kǒng bù néng dé, zuò kè lèi fǔ, fǔ yì shǐ qí bù yán, gù dào zéi jìn duō, shàng xià xiāng wèi nì, yǐ wén cí bì fǎ yān." cǐ hàn shì suǒ míng wéi dào zéi kè, ér wèi fǎ zhī bì yǐ jǐn cǐ shù yán zhōng yǐ. hàn shū yán zhāng bì wèi shān yáng tài shǒu, liáo dōng dào zéi bìng qǐ, shàng shū zì qǐng zhì zhī. yán shān yáng jùn hù jiǔ wàn sān qiān, kǒu wǔ shí wàn yǐ shàng, qì jì dào zéi wèi dé zhě qī shí qī rén, tā kè zhū shì yì lüè rú cǐ. jiǔ chù xián jùn, yuàn xǐ zhì jù. fū wèi dé zhī dào yóu yǒu qī shí qī rén, ér yǐ wéi jùn nèi qīng zhì." qǐ fēi xuān dì zhī yòng fǎ kuān yú wǔ dì shí hū, rán wǔ dì zhī mò zhì dà dào qún qǐ, qiǎn xiù yī zhī shǐ chí fǔ duàn zhǎn yú jùn guó, nǎi néng shèng zhī. ér xuān dì zhī shì dài niú pèi dú zhī tú, jiē qū zhī guī yú nán mǔ. zú zhī lì chēng qí zhí, mín ān qí yè. shì zé zhì tiān xià zhī dào, yǒu bù shì fǎ ér xíng zhě, wèi kě yǔ dāo bǐ kuāng qiè zhī shì yì yě.
○盗贼课《史记·酷吏传》:“武帝作《沈命法》,曰:‘群盗起不发觉,发觉而捕弗满品者,二千石以下至小吏,主者皆死。其小吏畏诛,虽有盗不敢发,恐不能得,坐课累府,府亦使其不言,故盗贼浸多,上下相为匿,以文辞避法焉。”此汉世所名为盗贼课,而为法之敝已尽此数言中矣。《汉书》言张敝为山阳太守,辽东盗贼并起,上书自请治之。言山阳郡户九万三千,口五十万以上,讫计盗贼未得者七十七人,他课诸事亦略如此。久处闲郡,愿徙治剧。夫未得之盗犹有七十七人,而以为郡内清治。”岂非宣帝之用法宽于武帝时乎,然武帝之末至大盗群起,遣绣衣之使持斧断斩于郡国,乃能胜之。而宣帝之世带牛佩犊之徒,皆驱之归于南亩。卒之吏称其职,民安其业。是则治天下之道,有不恃法而行者,未可与刀笔筐箧之士议也。
hòu hàn shū guāng wǔ jì:" jiàn wǔ shí liù nián, jùn guó qún dào chǔ chù bìng qǐ gōng jié, zài suǒ hài shā zhǎng lì. jùn xiàn zhuī tǎo, dào zé jiě sàn, qù fù tún jié. qīng xú yōu jì sì zhōu yóu shén. shàng nǎi qiǎn shǐ zhě xià jùn guó, tīng qún dào zì xiāng jiū chán, wǔ rén gòng zhǎn yī rén zhě, chú qí zuì, lì suī dòu liú huí bì gù zòng zhě, jiē wù wèn, tīng yǐ qín tǎo wèi xiào. qí mù shǒu lìng zhǎng zuò jiè nèi dào zéi ér bù shōu bǔ zhě, jí yǐ wèi huī juān chéng wěi shǒu zhě, jiē bù yǐ wéi fù, dàn qǔ huò zéi duō wèi diàn zuì, wéi bì nì zhě nǎi zuì zhī. yú shì gèng xiāng zhuī bǔ, zéi bìng jiě sàn, xǐ qí kuí shuài yú tā jùn. fù tián shòu bǐng, shǐ ān shēng yè. zì shì niú mǎ fàng mù, yì mén bù bì." guāng wǔ jīng yú lì shì, gù qí zhì dào zhī fāng rú cǐ. tiān xià zhī shì dé zhī yú shū, ér shī zhī yú mì, dà dǐ jiē rán, yòu qǐ dú dào zéi kè zāi!
《後汉书·光武纪》:“建武十六年,郡国群盗处处并起攻劫,在所害杀长吏。郡县追讨,到则解散,去复屯结。青、徐、幽、冀四州尤甚。上乃遣使者下郡国,听群盗自相纠缠,五人共斩一人者,除其罪,吏虽逗留回避故纵者,皆勿问,听以禽讨为效。其牧守令长坐界内盗贼而不收捕者,及以畏恢捐城委守者,皆不以为负,但取获贼多为殿最,唯蔽匿者乃罪之。于是更相追捕,贼并解散,徙其魁帅于他郡。赋田受禀,使安生业。自是牛马放牧,邑门不闭。”光武精于吏事,故其治盗之方如此。天下之事得之于疏,而失之于密,大抵皆然,又岂独盗贼课哉!
jìn bīng qì wáng mǎng shǐ jiàn guó èr nián, jìn mín bù dé xié wān kǎi, xǐ xī hǎi. suí yáng dì dà yè wǔ nián, zhì mín jiān tiě chā dā gōu róu rèn zhī lèi jiē jìn jué zhī, xún ér hǎi nèi bīng xìng, yǔn shēn shī guó. yuán shì zǔ zhì yuán èr shí sān nián èr yuè jǐ hài, chì zhōng wài, fán hàn mín chí tiě chǐ shǒu wō jí zhàng zhī yǒu rèn zhě, xī shū yú guān. liù yuè wù shēn, kuò zhū lù mǎ, fán sè mù rén yǒu mǎ zhě sān qǔ qí èr, hàn mín xī rén guān. èr shí liù nián shí èr yuè xīn yǐ, kuò sān xià mǎ, yī pǐn èr pǐn guān xǔ chéng wǔ pǐ, sān pǐn sān pǐ, sì pǐn wǔ pǐn èr pǐ, liù pǐn yǐ xià jiē yī pǐ. shùn dì zhì yuán sān nián sì yuè guǐ yǒu, jìn hàn rén nán rén gāo lí rén bù dé zhí chí jūn qì, fán yǒu mǎ zhě jū rù guān, yǐ ér qún dào chōng chì, gōng xiàn chéng yì. zhì zhèng shí qī nián zhēng yuè xīn mǎo, mìng shān dōng fēn shěng tuán jié yì bīng, měi zhōu tiān shè pàn guān yī yuán, měi xiàn tiān shè zhǔ bù yī yuán, zhuān lǜ yì bīng yǐ shì shǒu yù. gù liú wén chéng yǒu shī yuē:" tā shí zhòng jìn cáng máo jǐ, jīn rì hū lìng xí gǔ pí." míng hū!" yǔ shì tiān xià, yú fū yú fù, yī néng shèng yǔ." gǔ zhī shèng wáng zé jì yǐ yán zhī yǐ.
○禁兵器王莽始建国二年,禁民不得挟弯铠,徙西海。隋炀帝大业五年,制民间铁叉、搭钩、柔刃之类皆禁绝之,寻而海内兵兴,陨身失国。元世组至元二十三年二月己亥,敕中外,凡汉民持铁尺、手挝及杖之有刃者,悉输于官。六月戊申,括诸路马,凡色目人有马者三取其二,汉民悉人官。二十六年十二月辛已,括三下马,一品、二品官许乘五匹,三品三匹,四品、五品二匹,六品以下皆一匹。顺帝至元三年四月癸酉,禁汉人、南人、高丽人不得执持军器,凡有马者拘入官,已而群盗充斥,攻陷城邑。至正十七年正月辛卯,命山东分省团结义兵,每州添设判官一员,每县添设主薄一员,专率义兵以事守御。故刘文成有诗曰:“他时重禁藏矛戟,今日呼令习鼓鼙。”鸣呼!“予视天下,愚夫愚妇,一能胜予。”古之圣王则既已言之矣。
hàn wǔ dì shí, gōng sūn hóng zòu yán:" jìn mín wú dé xié gōng nǔ. wú qiū shòu wáng nán zhī, yǐ wéi shèng wáng wù jiào huà ér shěng jìn fáng. jīn bì xià zhāo míng dé, jiàn tài píng, zì nèi rì huà, fāng wài xiāng fēng. rán ér dào zéi yóu yǒu zhě, jùn guó èr qiān dàn zhī zuì, fēi xié gōng wān zhī guò yě."" chéng néng míng jiào huà zhī yuán, ér shuài zhī yǐ wéi shàn, bǎo jiā zhī dào, zé jiā yǒu hè xī, hù yǒu xī qú, shì zú yǐ kuā guó sú zhī qiáng." ér bù zhì dǎo mín yǐ bù xiáng zhī qì yǐ. shuǐ lì ōu yáng yǒng shū zuò táng shū dì lǐ zhì, fán yī qú zhī kāi, yī yàn zhī lì, wú bù jì zhī. qí xiàn zhī xià shí jiān hé qú yī zhì, yì kě wèi xiáng ér yǒu tǐ yǐ. gài táng shí wéi lìng zhě yóu dé yǐ yòng yī fāng zhī cái, xìng qī yuè zhī yì. ér zhì zhī suǒ shū, dà dǐ zài tiān bǎo yǐ qián zhě jū shén zhī qī, qǐ fēi tài píng zhī shì, lì zhì xiū ér mín yǐn dá, gù cháng yǐ bǎi lǐ zhī guān ér chuàng qiān nián zhī lì zhì yú hé shuò yòng bīng zhī hòu, zé yǐ cuī kē wèi jí, ér nóng gōng shuǐ dào yǒu bù xiá jiǎng qiú zhě yú? rán zì dà lì yǐ zhì xián tōng, yóu jiē shū zhī bù jué yú cè. ér jīn zhī wèi lì, zé shù shí nián wú wén yě yǐ. shuǐ rì gān ér tǔ rì jī, shān zé zhī qì bù tōng, yì yān dé ér wú shuǐ hàn hū? chóng zhèng shí, yǒu fǔ chén xú guāng qǐ zuò shū, tè xiáng yú shuǐ lì zhī xué. ér jǐ shì zhōng wèi chéng rùn yì yán:" chuán yuē' yǔ zhě, shuǐ qì suǒ huà', shuǐ lì xiū yì zhì yǔ zhī mù yě. fū zǐ zhī chēng yǔ yě yuē:' jìn lì hū gōu xù.' ér yǔ zì yán yì yuē"' hòu quǎn huì, jù chuān.' gǔ shèng rén yǒu tiān xià zhī dà shì, ér bù yí hū qí xiǎo rú cǐ. zì gān shí zhe yú qí rén, kū jì zhēng yú wáng mǎng, gǔ zhī tōng jīn jù dú, jīn rì duō wèi xì liú, ér zhōng yuán zhī tián xià hàn qiū lǎo, nián nián gào bìng yǐ."
汉武帝时,公孙宏奏言:“禁民毋得挟弓弩。吾丘寿王难之,以为圣王务教化而省禁防。今陛下昭明德,建太平,字内日化,方外乡风。然而盗贼犹有者,郡国二千石之罪,非挟弓弯之过也。”“诚能明教化之原,而帅之以为善,保家之道,则家有鹤膝,户有犀渠,适足以夸国俗之强。”而不至导民以不祥之器矣。○水利欧阳永叔作《唐书·地理志》,凡一渠之开,一堰之立,无不记之。其县之下实兼河渠一志,亦可谓详而有体矣。盖唐时为令者犹得以用一方之财,兴期月之役。而志之所书,大抵在天宝以前者居什之七,岂非太平之世,吏治修而民隐达,故常以百里之官而创千年之利;至于河朔用兵之後,则以催科为急,而农功水道有不暇讲求者欤?然自大历以至咸通,犹皆书之不绝于册。而今之为吏,则数十年无闻也已。水日乾而土日积,山泽之气不通,义焉得而无水旱乎?崇帧时,有辅臣徐光启作书,特详于水利之学。而给事中魏呈润亦言:“《传》曰‘雨者,水气所化’,水利修亦致雨之木也。夫子之称禹也曰:‘尽力乎沟洫。’而禹自言亦曰“‘後畎浍,距川。’古圣人有天下之大事,而不遗乎其小如此。自乾时著于齐人,枯济徵于王莽,古之通津巨读,今日多为细流,而中原之田夏旱秋潦,年年告病矣。”
huà mén xiàn, jīn zhī hé jīn yě. běi shí lǐ yǒu guā gǔ shān yàn, zhēn guān mén guān shí nián zhù. dōng nán èr shí sān lǐ yǒu shí shí lú qú, èr shí sān nián, xiàn lìng zhǎng sūn shù záo, gài tián liáng wò, mǔ shōu shí shí. xī èr shí yī lǐ yǒu mǎ ān wù qú, yì shù suǒ záo. yǒu lóng mén cāng, kāi yuán èr nián zhì, suǒ yǐ zhù qú tián zhī rén, zhuǎn bān zhì jīng, yǐ shěng guān dōng zhī cáo zhě yě. cǐ jí hàn shí hé dōng tài shǒu fān xì zhī cè. shǐ jì hé qú shū suǒ wèi" hé yí xǐ, qú bù lì tián zhě bù néng cháng zhǒng." ér táng rén xíng zhī, jìng yǐ huò lì. shì yǐ zhī tiān xià wú nán jǔ zhī gōng, cún hū qí rén ér yǐ. wèi jùn rén zhī shì bì bù néng guò qián rén zhě, bù yì wū hū.
划门县,今之河津也。北十里有瓜谷山堰,贞观门观十年筑。东南二十三里有十石垆渠,二十三年,县令长孙恕凿,溉田良沃,亩收十石。西二十一里有马鞍坞渠,亦恕所凿。有龙门仓,开元二年置,所以贮渠田之人,转般至京,以省关东之漕者也。此即汉时河东太守番系之策。《史记·河渠书》所谓“河移徙,渠不利田者不能偿种。”而唐人行之,竞以获利。是以知天下无难举之功,存乎其人而已。谓俊人之事必不能过前人者,不亦诬乎。
táng jiāng shī dù wèi tóng zhōu cì shǐ, kāi yuán bā nián shí yuè, zhào yuē:" xī shǐ qǐ gài zhāng zhī cè, zhèng bái záo jìng zhī lì, zì zī jué hòu, shēng chén quē rán. tóng zhōu cì shǐ jiāng shī dù, shí dòng yú wēi, zhì xíng wèi zhào. fěi gōng zhī jié, suǒ huái bì qìng fèng gōng zhī dào, zhī wú bù wéi. qǐng zhí dà nóng, shǒu kāi gōu xù. suì gōng yóu mèi, wù yì fēn rú. yuán qí zhōng kuǎn kě jiā, wěi rèn réng jiù. zàn tíng jiǔ liè zhī zhòng, jiǎ yǐ liù tiáo zhī chá. bái cáng guò bàn, jī yòng sī duō. shí nǎi rén tiān, nóng wéi zhèng běn. zhèn gù zī xún shěng. bù dàn qí hán, jiāng shēn quàn xù zhī huái, tè mào fēng shuāng zhī bì. jīn yuán tián mí wàng, chuī huì lián shǔ, yóu lái zhēn jí zhī suǒ, biàn wèi kàng dào zhī chuān, cāng yǔ yǒu jīng chí zhī ráo, guān fǔ zhì mǔ jīn zhī rùn. běn yíng cǐ dì, yù lì píng rén, yuán bǎi xìng wèi kāi, kǒng sān nóng xū qì, suǒ yǐ guān wèi kāi fā, jì lìng dì xiāng jiào yòu, gōng jì chéng yǐ, sī yǔ gòng zhī. qí tún tián nèi xiān yǒu bǎi xìng zhù jí zhī dì, bǐ lái bié rén zuò zhǔ, yì liàng zhǔn qǐng mǔ gē hái. qí guān tún shú tián, rú tóng zhōu yǒu pín xià qiàn dì zhī hù, zì bàn gōng lì néng yíng zhǒng zhě, zhǔn shù gěi fù, yú dì qiě yī qián guān qǔ." shī dù yǐ gōng jiā jīn zǐ guāng lù dài fu, cì bó sān bǎi pǐ. dú cǐ zhào shū, rán hòu zhī" wú yù sù"," wú jiàn xiǎo lì" èr yán, wèi jiàn gōng lì shì zhī běn. sūn shū áo jué qī sī zhī shuǐ, ér guàn líng lóu zhī yě, zhuāng zhī qí kě yǐ wéi lìng yǐn yě. wèi xiāng wáng yǔ qún chén yǐn jiǔ, wáng wèi qún chén zhù yuē:" lìng wú chén jiē rú xī mén bào zhī wéi rén chén yě." shǐ qǐ jìn yuē:" wèi shì zhī xíng tián yě yǐ bǎi mǔ, yè dú èr bǎi mǔ, shì tián è yě. zhāng shuǐ zài qí páng, xī mén bào bù zhī yòng, shì bù zhì yě. zhī ér bù xīng, shì bù rén yě. rén zhì, bào wèi zhī jǐn, hé zú fǎ yě." yú shì yǐ shǐ qǐ wèi yè lìng, yǐn zhāng shuǐ gài yè, yǐ fù wèi zhī hé nèi. hòu hàn shū ān dì jì:" yuán chū èr nián zhēng yuè, xiū lǐ xī mén bào suǒ fēn zhāng shuǐ wèi zhī qú, yǐ gài mín tián." zé zhǐ cǐ wèi xī mén bào suǒ kāi. wéi rén jūn zhě, yǒu lǜ zuò xīng shì zhī qín, yǒu shòu fāng rèn néng zhī lüè, bù huàn wú shū áo shǐ qǐ zhī chén yǐ.
唐姜师度为同州刺史,开元八年十月,诏曰:“昔史起溉漳之策,郑、白凿径之利,自兹厥後,声尘缺然。同州刺史姜师度,识洞于微,智形未兆。匪躬之节,所怀必罄;奉公之道,知无不为。顷职大农,首开沟恤。岁功犹昧,物议纷如。缘其忠款可嘉,委任仍旧。暂停九列之重,假以六条之察。白藏过半,绩用斯多。食乃人天,农为政本。朕故兹巡省。不惮祁寒,将申劝恤之怀,特冒风霜之弊。今原田弥望,吹浍连属,由来榛棘之所,遍为亢稻之川,仓庾有京坻之饶,关辅致亩金之润。本营此地,欲利平人,缘百姓未开,恐三农虚弃,所以官为开发,冀令递相教诱,功既成矣,思与共之。其屯田内先有百姓注籍之地,比来别人作主,亦量准顷亩割还。其官屯熟田,如同州有贫下欠地之户,自办功力能营种者,准数给付,馀地且依前官取。”师度以功加金紫光禄大夫,赐帛三百匹。读此诏书,然後知“无欲速”,“无见小利”二言,为建功立事之本。孙叔敖决期思之水,而灌零娄之野,庄知其可以为令尹也。魏襄王与群臣饮酒,王为群臣祝曰:“令吾臣皆如西门豹之为人臣也。”史起进曰:“魏氏之行田也以百亩,邺独二百亩,是田恶也。漳水在其旁,西门豹不知用,是不智也。知而不兴,是不仁也。仁智,豹未之尽,何足法也。”于是以史起为邺令,引漳水溉邺,以富魏之河内。《後汉书·安帝纪》:“元初二年正月,修理西门豹所分漳水为支渠,以溉民田。”则指此为西门豹所开。为人君者,有率作兴事之勤,有授方任能之略,不患无叔敖、史起之臣矣。
hàn shū:" zhào xìn chén wèi nán yáng tài shǒu, wèi mín zuò shuǐ, yuē shù kè shí, lì yú tián pàn, yǐ fáng fēn zhēng." cǐ jīn rì fēn shuǐ zhī zhì suǒ zì shǐ yě.
《汉书》:“召信臣为南阳太守,为民作水,约束刻石,立于田畔,以防纷争。”此今日分水之制所自始也。
hóng wǔ mò, qiǎn guó zǐ shēng rén cái fèn yì tiān xià jùn xiàn, jí lì mín, chéng nóng xì xiū zhì shuǐ lì. èr shí bā nián, zòu kāi tiān xià jùn xiàn táng yàn fán sì wàn jiǔ bǎi bā shí liù chù, hé sì qiān yī bǎi liù shí èr chù, pò qú dī àn wǔ qiān sì shí bā chù. cǐ shèng zǔ qín mín zhī xiào.
洪武末,遣国子生人才分诣天下郡县,集吏民,乘农隙修治水利。二十八年,奏开天下郡县塘堰凡四万九百八十六处,河四千一百六十二处,破渠堤岸五千四十八处。此圣祖勤民之效。
yǔ zé hóng wǔ zhōng, lìng tiān xià zhōu xiàn zhǎng lì yuè zòu yǔ zé. gài gǔ zhě lóng jiàn ér yú, chūn qiū sān shū" bù yǔ" zhī yì yě. chéng píng rì jiǔ, lǜ shì wéi bù jí zhī wù. yǒng lè èr shí èr nián shí yuè, tōng zhèng sī qǐng yǐ sì fāng yǔ zé zòu zhāng lèi sòng jǐ shì zhōng shōu zhù, shàng yuē:" zǔ zōng suǒ yǐ lìng tiān xià zòu yǔ zé zhě, yù qián zhī shuǐ hàn, yǐ shī xù mín zhī zhèng, cǐ liáng fǎ měi yì. jīn zhōu xiàn yǔ zé zhāng zòu nǎi jī yú tōng zhèng sī, shàng zhī rén hé yóu zhī? yòu yù sòng jǐ shì zhōng shōu zhù, shì yù shàng zhī rén zhōng bù zhī yě. rú cǐ tú láo zhōu xiàn hé wéi. zì jīn sì fāng suǒ zòu yǔ zé, zhì jí fēng jìn, zhèn qīn yuè yān." míng hū, tài zǔ qǐ zì cè wēi, shēng wèi tiān zǐ, qí shì sì hǎi zhī guǎng yóu wú zhuāng tián, zhào mín zhī zhòng yóu wú diàn kè yě, gù qí liú xīn mín shì rú cǐ. dāng shí zhǎng lì dé yǐ yán mín jí kǔ, ér lǐ lǎo yì dé yì què zì chén. hòu shì yǔ zé zhī zòu suì yǐ qǐn fèi, tiān zāi gé ér bù wén, mín yǐn yōng ér mò dá, rán hòu zhī shèng zhǔ zhī yì yǒu bù dàn yú qí nián wàng suì zhě. mín qīn ér guó zhì, yǒu yǐ yě fū.
○雨泽洪武中,令天下州县长吏月奏雨泽。盖古者龙见而雩,《春秋》三书“不雨”之意也。承平日久,率视为不急之务。永乐二十二年十月,通政司请以四方雨泽奏章类送给事中收贮,上曰:“祖宗所以令天下奏雨泽者,欲前知水旱,以施恤民之政,此良法美意。今州县雨泽章奏乃积于通政司,上之人何由知?又欲送给事中收贮,是欲上之人终不知也。如此徒劳州县何为。自今四方所奏雨泽,至即封进,朕亲阅焉。”鸣呼,太祖起自侧微,升为天子,其视四海之广犹吾庄田,兆民之众犹吾佃客也,故其留心民事如此。当时长吏得以言民疾苦,而里老亦得诣阕自陈。後世雨泽之奏遂以寝废,天灾格而不闻,民隐壅而莫达,然後知圣主之意有不但于祈年望岁者。民亲而国治,有以也夫。
hé qú huáng hé zài zhī yǔ gòng, dōng guò luò nà, zhì yú dà pī běi guò jiàng shuǐ, zhì yú dà lù yòu běi bō wèi jiǔ hé, tóng wèi nì hé rén yú hǎi zhě, qí gù dào yě, hàn yuán guāng zhōng, hé jué hù zǐ dōng nán, zhù jǔ yě, tōng yú huái sì. wǔ dì zì lín, fā zú shù wàn rén sāi zhī, zhù gōng qí shàng, míng yuē xuān fáng. dǎo hé běi xíng, fù yǔ jiù jī, ér liáng chǔ zhī dì fù níng wú shuǐ zāi, zì hàn zhì táng, hé bù wéi hài jǐ jí qiān nián, wǔ dài shǐ:" jìn kāi yùn yuán nián wǔ yuè bǐng chén, huá zhōu hé jué jìn biàn cáo pú dān yùn wǔ zhōu zhī jìng, huán liáng shān, hé yú wèn shuǐ, yǔ nán wàng shǔ shān hú lián, mí màn shù bǎi lǐ, hé nǎi zì běi ér dōng." sòng shǐ:" xī níng bā nián qī yuè yǐ chǒu, hé dà jué yú chán zhōu cáo cūn, běi liú duàn jué, hé dào nán xǐ, dōng huì yú liáng shān zhāng zé shuò. fēn wéi èr pài: yī hé nán qīng hé rù yú huái, yī hé běi qīng hé rù yú hǎi hé." yòu zì dōng ér nán yǐ, yuán fēng yǐ hòu, yòu jué ér běi. yì zhě yù fù yǔ jī, ér dà chén lì zhǔ huí dōng zhī yì. jiàng jí jīn, yuán, qí shì rì qū yú nán ér bù kě wǎn. gù jīn zhī hé fēi gǔ zhī hé yǐ. zì zhōng mù yǐ xià duó biàn, xú zhōu yǐ xià duó sì, qīng kǒu yǐ xià duó huái, fán sān duó ér hòu zhù yú hǎi. jīn suì jiǔ, hé shēn rì gāo, huái sì yòu bù néng róng yǐ. miào táng zhī yì jì shì qí duó zhě yǐ wéi cháng, sī shuǐ zhī chén yòu chéng qí jué zhě yǐ wéi lì, bù dú yǐ hài mín shēng, fáng guó jì, ér yú tiān dì zhī qì yùn wèi bì bù yǒu suǒ guān yě.
○河渠黄河载之《禹贡》,东过洛、肭,至于大丕;北过洚水,至于大陆;又北播为九河,同为逆河人于海者,其故道也,汉元光中,河决瓠子东南,注矩野,通于淮泗。武帝自临,发卒数万人塞之,筑宫其上,名曰宣防。导河北行,复禹旧迹,而梁楚之地复宁无水灾,自汉至唐,河不为害几及千年,《五代史》:“晋开运元年五月丙辰,滑州河决、浸汴、曹、濮、单、郓五州之境,环梁山,合于汶水,与南旺蜀山湖连,弥漫数百里,河乃自北而东。”《宋史》:”熙宁八年七月乙丑,河大决于澶州曹村,北流断绝,河道南徙,东汇于梁山张泽烁。分为二派:一合南清河入于淮,一合北清河入于海河。”又自东而南矣,元丰以後,又决而北。议者欲复禹迹,而大臣力主回东之议。降及金,元,其势日趋于南而不可挽。故今之河非古之河矣。自中牟以下夺汴,徐州以下夺泗,清口以下夺淮,凡三夺而後注于海。今岁久,河身日高,淮、泗又不能容矣。庙堂之议既视其夺者以为常,司水之臣又乘其决者以为利,不独以害民生,妨国计,而于天地之气运未必不有所关也。
qiū zhòng shēn dà xué yǎn yì bǔ yán lǐ:" yuē:" sì dú shì zhū hóu. wèi zhī dú zhě, dú yě, yǐ qí dú rén yú hǎi, gù jiāng hé huái jì wèi zhī sì dú." jīn yǐ yī huái ér shòu huáng hé zhī quán, gài hé èr dú ér wèi yī yě. zì sòng yǐ qián, hé zì rén hǎi, shàng néng wéi bìng hé zhōu jùn zhī hài, kuàng jīn hé huái hé yī, ér qǐng kǒu yòu hé biàn sì yí sān shuǐ yǐ tóng guī yú huái yě zāi." nǎng shí hé shuǐ yóu yǒu suǒ zhū rú jù yě liáng shān děng chù yóu yǒu suǒ fēn, rú tún shì chì hé zhī lèi, suī yǐ yuán rén pái hé rén huái, ér dōng běi zhī dào yóu wēi yǒu cún yān zhě. jīn zé yǐ yī huái ér shòu zhòng shuǐ zhī guī, ér wú juān dī zhī shèn lòu yǐ, shào guó xián zuò zhì hé lùn, yǐ wéi yǔ zhī zhì shuǐ zhì yú dì píng tiān chéng, liù fǔ sān shì, yǔn zhì qí gōng, kě wèi shèng yǐ. yǐ jīn guān zhī, qí suǒ kōng zhī dì shén guǎng, suǒ chǔ zhī shì shén yì, suǒ qiú zhī xiào shén xiǎo. jīn zhī zhì shuǐ zhě qí qù yǔ yě yuǎn yǐ, ér suǒ kōng zhī dì nǎi xiá yú yǔ, suǒ chǔ zhī shì nǎi nán yú yǔ, suǒ qiú zhī gōng nǎi dà yú yǔ. yǔ zhī dǎo hé zì dà pī yǐ xià, fēn bō hé tóng, suí qí suǒ zhī ér shū zhī, bù yǔ zhēng lì, gù shuǐ dé qí xìng, ér wú chōng jué zhī huàn. jīn fū yī bēi zhī shuǐ jǔ ér zhù zhī dì, bì děi fāng chǐ nǎi néng róng zhī, qí shì rán yě. hé zì dà huái yǐ shàng, shuǐ zhī zài bēi zhě yě dà huái yǐ xià, shuǐ zhī zài dì zhě yě. yǐ zài dì zhī shuǐ ér yù jū shù zhōu xuán rú zài bēi zhī shí, dà yǔ bù néng, ér kuàng tā rén hū. jīn hé nán shān dōng jùn xiàn qí bù xīng liè, guān tíng mín shě xiāng bǐ ér jū, fán yǔ zhī suǒ kōng yǐ yǔ shuǐ zhě, jīn rén jiē wèi wú yǒu. gài wú wú róng shuǐ zhī dì, ér fēi shuǐ jù wú zhī dì yě, gù yí qí yǒu chōng jué zhī huàn yě, gù rì suǒ kōng zhī dì xiá yú yǔ. yǔ zhī zhì shuǐ suí dì shī gōng, wú suǒ jū ài. jīn běi yǒu lín qīng, zhōng yǒu jǐ níng, nán yǒu xú zhōu, jiē zhuǎn cáo yào lù. ér dà liáng zài xī nán, yòu zōng fān suǒ zài. zuǒ gù yòu pàn, dòng zé chè shí, shǐ shuǐ yǒu zhī, shàng bù néng shǐ zhī bì suí wú yì, kuàng shuǐ wú qíng wù yě, qí néng wēi yí qū zhé yǐ jì wú zhī shì zāi. gù rì suǒ chǔ zhī shì nán yú yǔ. kuàng yǔ zhī zhì shuǐ qù qí diàn nì zhī hài ér yǐ, cǐ wài wú qiú yān, jīn zé lài zhī yǐ cáo. bù jí biàn yǐ, yòu kǒng huài lín qīng yě bù jí lín qīng yǐ, yòu kǒng huài jǐ níng yě bù jí jǐ níng yǐ, yòu kǒng huài xú zhōu yě shǐ jiē wú huài yě, yòu kǒng cáo qú bù zú yú yùn yě. le shì shù zhě, ér hòu wèi zhī zhì. gù rì suǒ qiú zhī gōng dà yú yǔ. yáo èr wén zhuāng zhī yán guān zhī, zé hé shuǐ nán qū zhī shì yǐ jí, ér yī dài zhī chén bù guò bǔ jū xià lòu, yǐ sāi mù qián zhī zé ér yǐ, ān wàng qí wèi sī mín jì bǎi shì zhī cháng lì zāi. zhì yú jīn rì, ér jué yì zhī zāi wú suì bù gào. wū hū! qí xìn fēi rén lì zhī suǒ néng zhì yǐ."
丘仲深《大学衍义补·言礼》:“曰:“四读视诸侯。谓之读者,独也,以其独人于海,故江、河、淮、济谓之四读。”今以一淮而受黄河之全,盖合二读而为一也。自宋以前,河自人海,尚能为并河州郡之害,况今河、淮合一,而请口又合汴、泗、沂三水以同归于淮也哉。”曩时河水犹有所潴、如钜野、梁山等处;犹有所分,如屯氏、赤河之类,虽以元人排河人淮,而东北之道犹微有存焉者。今则以一淮而受众水之归,而无涓滴之渗漏矣,邵国贤作《治河论》,以为禹之治水至于地平天成,六府三事,允治其功,可谓盛矣。以今观之,其所空之地甚广,所处之势甚易,所求之效甚小。今之治水者其去禹也远矣,而所空之地乃狭于禹,所处之势乃难于禹,所求之功乃大于禹。禹之导河自大丕以下,分播合同,随其所之而疏之,不与争利,故水得其性,而无冲决之患。今夫一杯之水举而注之地,必得方尺乃能容之,其势然也。河自大怀以上,水之在杯者也;大怀以下,水之在地者也。以在地之水而欲拘束周旋如在杯之时,大禹不能,而况他人乎。今河南、山东郡县棋布星列,官亭民舍相比而居,凡禹之所空以与水者,今人皆为吾有。盖吾无容水之地,而非水据吾之地也,固宜其有冲决之患也,故日所空之地狭于禹。禹之治水随地施功,无所拘碍。今北有临清,中有济宁,南有徐州,皆转漕要路。而大梁在西南,又宗藩所在。左顾右盼,动则掣时,使水有知,尚不能使之必随吾意,况水无情物也,其能委蛇曲折以济吾之事哉。故日所处之势难于禹。况禹之治水去其垫溺之害而已,此外无求焉,今则赖之以漕。不及汴矣,又恐坏临清也;不及临清矣,又恐坏济宁也;不及济宁矣,又恐坏徐州也;使皆无坏也,又恐漕渠不足于运也。了是数者,而後谓之治。故日所求之功大于禹。繇二文庄之言观之,则河水南趋之势已极,而一代之臣不过补苴罅漏,以塞目前之责而已,安望其为斯民计百世之长利哉。至于今日,而决溢之灾无岁不告。呜呼!其信非人力之所能治矣。”
yǔ gòng zhī yán zhì shuǐ yě, yuē bō, yuē zhū. shuǐ zhī xìng hé zé chōng, zhòu zé yì. gù bié ér shū zhī, suǒ yǐ shā qí chōng yě," yòu běi bō wèi jiǔ hé" shì yě. páng ér xù zhī, suǒ yǐ jié qí yì yě," dà yě jì zhū" shì yě. bì shǐ zhī yǒu suǒ róng ér bù wéi bào, rán hòu zhōng měi kě yǐ fēng wù, liú è kě yǐ fù mín, ér bǎi xìng zhī lì, yáo shì ér xìng yǐ. jīn yě bù rán, dī zhī zhàng zhī bī zhī shù zhī, shǐ zhī wú yǐ róng qí liú, ér bù dé bù fā qí nù, zé qí bù yóu dì zhōng ér héng chū yú yuán xí zhī jiān, gù wú guài qí rán yě. qiū zhòng shēn wèi yǐ yī huái shòu huáng hé zhī quán, rán kǎo zhī xiān cháo xú yǒu zhēn zhì hé, yóu shū fēn shuǐ zhī qú yú pú, sì zhī jiān, bù shǐ zhī bìng qū yī dào, zì hóng zhì liù nián, zhù huáng líng gāng yǐ jué qí běi lái zhī dào, ér hé liú zǒng yú cáo dān zhī jiān, nǎi yóu yú lán yáng, yí fēng gè kāi yī kǒu ér xiè zhī yú nán. jīn fù sāi zhī, gù hé zhī zài jīn rì yù běi bù dé, yù nán bù dé, wéi yǐ yī dào rù huái, huái xiá ér bù néng róng, yòu gāo ér bù lì xià, zé bīn suì jué yú pī sù yǐ xià, yǐ bìng mín ér fáng yùn. ér pī sù yǐ xià, zuǒ yòu jiē yǒu hú bēi, hé bì cóng ér rù zhī. wú jiàn liú gòng fù suǒ yún:" bié chuān yī liáng shān shuò zhě, jiāng zài jīn huái qiú zhī jiān." ér shēng mín yú biē zhī yōu dài wèi yǐ yě.
《禹贡》之言治水也,曰播,曰潴。水之性合则冲,骤则溢。故别而疏之,所以杀其冲也,“又北播为九河”是也。旁而蓄之,所以节其溢也,“大野既潴”是也。必使之有所容而不为暴,然後钟美可以丰物,流恶可以阜民,而百姓之利,繇是而兴矣。今也不然,堤之、障之、逼之、束之,使之无以容其流,而不得不发其怒,则其不由地中而横出于原隰之间,固无怪其然也。丘仲深谓以一淮受黄河之全,然考之先朝徐有贞治河,犹疏分水之渠于濮,汜之间,不使之并趋一道,自弘治六年,筑黄陵冈以绝其北来之道,而河流总于曹、单之间,乃犹于兰阳,仪封各开一口而泄之于南。今复塞之,故河之在今日欲北不得,欲南不得,唯以一道入淮,淮狭而不能容,又高而不利下,则濒岁决于邳、宿以下,以病民而妨运。而邳、宿以下,左右皆有湖陂,河必从而入之。吾见刘贡父所云:“别穿一梁山烁者,将在今淮、泅之间。”而生民鱼鳖之忧殆未已也。
hé zhèng zhī huài yě, qǐ yú bìng shuǐ zhī mín tān shuǐ tuì zhī lì, ér zhàn diàn hé páng hàn zé zhī dì, bù cái zhī lì yīn ér jí zhī yú guān, rán hòu shuǐ wú suǒ róng, ér héng jué wéi hài. jiǎ ràng yán:" gǔ zhě lì guó jū mín, jiāng lǐ tǔ dì, bì yí chuān zé zhī fēn, dù shuǐ shì suǒ bù jí. dà chuān wú fáng, xiǎo shuǐ dé rén bēi zhàng, bēi xià yǐ wéi hàn zé, shǐ qiū shuǐ duō de yǒu suǒ xiū xī, zuǒ yòu yóu bō kuān huǎn ér bù pò, gù yuē:' shàn wèi chuān zhě jué zhī shǐ dào." yòu yuē:" nèi huáng jiè zhōng yǒu zé fāng shù shí lǐ, huán zhī yǒu dī. wǎng shí yú suì, tài shǒu yǐ fù mín, mín jīn qǐ lú shè qí zhōng, cǐ chén qīn jiàn zhě yě. yuán shǐ hé qú zhì wèi, huáng hé tuì hé zhī shí, jiù shuǐ pō yú chí duō wèi shì jiā suǒ jù, hū yù fàn yì, shuǐ wú suǒ guī, suì zhì wéi hài." yóu cǐ guān zhī, fēi hé fàn rén, rén zì fàn zhī. yǔ xíng shān dōng jù yě shòu zhāng zhū yì, gǔ shí zhū shuǐ zhī dì, wú chǐ cùn bù gēng, ér wàng qí xī rì zhī wèi chuān jìn yǐ, jìn yǒu yī shòu zhāng lìng xiū zhì, nǎi yún liáng shān shuò jǐn kě shí lǐ, qí xū yán bā bǎi lǐ, nǎi xiǎo shuō zhī huò rén ěr. cǐ bìng wǔ dài sòng jīn shǐ ér wèi zhī jiàn yě. shū shēng zhī lùn, qǐ bù kě xiào yě zāi!
河政之坏也,起于并水之民贪水退之利,而占佃河旁汗泽之地,不才之吏因而籍之于官,然後水无所容,而横决为害。贾让言:“古者立国居民,疆理土地,必遗川泽之分,度水势所不及。大川无防,小水得人陂障,卑下以为汗泽,使秋水多得有所休息,左右游波宽缓而不迫,故曰:‘善为川者决之使道。”又曰:“内黄界中有泽、方数十里,环之有堤。往十馀岁,太守以赋民,民今起庐舍其中,此臣亲见者也。《元史·河渠志》谓,黄河退涸之时,旧水泊于池多为势家所据,忽遇泛溢,水无所归,遂致为害。”由此观之,非河犯人,人自犯之。予行山东巨野、寿张诸邑,古时潴水之地,无尺寸不耕,而忘其昔日之为川浸矣,近有一寿张令修志,乃云梁山烁仅可十里,其虚言八百里,乃小说之惑人耳。此并五代、宋、金史而未之见也。书生之论,岂不可笑也哉!
lù wén yù xù tíng cān lù yuē:" hé huàn yǒu èr, rì jué rì yì. jué zhī hài jiān jiàn, ér yì zhī hài pín suì yǒu zhī. shǐ jiǎ lǔ zhī sān fǎ suì ér yǒu chéng, yì xiǎo bǔ ěr. qiě dāng suì suì wèi zhī, qí láo qí fèi kě shèng yán zāi. jīn yù zhì zhī, fēi dà qì shù bǎi lǐ zhī dì bù kě. xiān zuò hú bēi yǐ zhū màn bō qí cì zé bīn hé zhī chù, fǎng jiāng nán wéi tián zhī fǎ, duō wèi gōu qú, zú yǐ róng shuǐ rán hòu jùn qí yū shā, yóu zhī dì zhōng. ér rùn xià zhī xìng bì dōng zhī shì dé yǐ."
陆文裕《续停骖录》曰:“河患有二,日决、日溢。决之害间见,而溢之害频岁有之。使贾鲁之三法遂而有成,亦小补耳。且当岁岁为之,其劳、其费可胜言哉。今欲治之,非大弃数百里之地不可。先作湖陂以潴漫波;其次则滨河之处,仿江南圩田之法,多为沟渠,足以容水;然後浚其淤沙,由之地中。而润下之性、必东之势得矣。”
àn wén yù zhī yì, jí jiǎ ràng zhī shàng zhōng èr cè, ér bù gǎn míng yán. jiǎ ràng yán:" jīn xíng shàng cè, xǐ jì zhōu zhī mín dāng shuǐ chōng zhě, jué lí yáng zhē hài tíng, fàng hé shǐ běi rù hǎi. hé xī báo dà shān, dōng báo jīn dī, shì bù néng yuǎn fàn làn, qī yuè zì dìng. nán zhě jiāng yuē: ruò rú cǐ, bài huài chéng guō tián lú zhǒng mù yǐ wàn shù, bǎi xìng yuàn hèn. jīn bīn hé shí jùn, zhì dī suì fèi qiě wàn wàn, jí qí dà jué, suǒ cán wú shù, rú chū shù nián zhì hé zhī jué, yǐ yè suǒ xǐ zhī mín, zūn gǔ shèng zhī fǎ, dìng shān chuān zhī wèi. qiě dà hàn fāng zhì wàn lǐ, qǐ qí yǔ shuǐ zhēng zhǐ chǐ zhī dì zāi. cǐ gōng yī lì, hé dìng mín ān, qiān zǎi wú huàn, gù wèi zhī shàng cè. ruò nǎi duō chuān cáo qú yú jì zhōu dì, shǐ mín dé yǐ gài tián, fēn shā le nù, suī fēi shèng rén fǎ, rán yì jiù bài shù yě." jiē fū, fēi yǒu wǔ dì zhī xióng cái dà lüè, qí shú néng pái zhòng duō zhī kǒu, ér chuàng fēi cháng zhī yuán zhě zāi.
按文裕之意,即贾让之上、中二策,而不敢明言。贾让言:“今行上策,徙冀州之民当水冲者,决黎阳遮害亭,放河使北入海。河西薄大山,东薄金堤,势不能远泛滥,期月自定。难者将曰:若如此,败坏城郭、田庐、冢墓以万数,百姓怨恨。今濒河十郡,治堤岁费且万万,及其大决,所残无数,如出数年治河之决,以业所徙之民,遵古圣之法,定山川之位。且大汉方制万里,岂其与水争咫尺之地哉。此功一立,河定民安,千载无患,故谓之上策。若乃多穿漕渠于冀州地,使民得以溉田,分杀了怒,虽非圣人法,然亦救败术也。”嗟夫,非有武帝之雄才大略,其孰能排众多之口,而创非常之原者哉。
píng dāng shǐ lǐng hé dī, zòu àn jīng yì zhì shuǐ, yǒu" jué hé shēn chuān, ér wú dī fáng yōng sè" zhī wén. sòng kāi bǎo zhī zhào yì yuē:" zhèn měi yuè qián shū, xiáng jiū jīng dú. zhì ruò xià hòu suǒ zài, dàn yán dǎo hé zhì hǎi, suí shān jùn chuān, wèi wén lì zhì tuān liú, guǎng yíng gāo àn. jīn zhī yán zhì shuǐ zhě jì wú chū yú dī sāi èr shì. jī zǐ dá wǔ wáng zhī fǎng, shǒu yán gǔn yīn hóng shuǐ, gǔ chén qí wǔ xíng, dì nǎi zhèn nù. hòu shì zhì hé zhī chén jiē gǔn yě, fēi qí rén zhī yuàn wèi gǔn, nǎi guó jiā jiào zhī shǐ wèi gǔn yě, shì yǐ shuǐ bù zhì ér yí lún dūn yě.
平当使领河堤,奏按经义治水,有“决河深川,而无堤防壅塞”之文。宋开宝之诏亦曰:“朕每阅前书,详究经渎。至若夏後所载,但言导河至海,随山浚川,未闻力制湍流,广营高岸。今之言治水者计无出于堤、塞二事。箕子答武王之访,首言鲧堙洪水,汩陈其五行,帝乃震怒。後世治河之臣皆鲧也,非其人之愿为鲧,乃国家教之使为鲧也,是以水不治而彝伦敦也。
yīn hé yǐ wéi cáo zhě, yǔ yě. yōng hé yǐ wéi cáo zhě, míng rén yě. gù gǔ yuē hé qú, jīn rì hé fáng. wén zhī xiān dá yán: tiān qǐ yǐ qián, wú rén bù lì yú hé jué zhě. qīn kè jīn qián, zé zì zǒng hé yǐ zhì yú zhá guān, wú suǒ bù lì zhī lǐng gōng shí, zé zì zhí shì yǐ zhì yú yóu xián wú shí zhī rén, wú suǒ bù lì. qí bù lì zhě, dú yè zhǔ ěr. ér jīn nián jué kǒu, míng nián tuì tān, tián yū zhī zhōng, cháng dé bèi xǐ, ér nì sǐ zhě tè bǎi zhī yī èr ér yǐ. yú shì pín nián xiū zhì, pín nián chōng jué, yǐ xún zhì jīn rì zhī hài, fēi yī zhāo yī xī zhī gù yǐ. guó jiā zhī fǎ shǐ rán, bǐ dǒu shāo zhī rén yān zú zé zāi.
因河以为槽者,禹也。壅河以为漕者,明人也。故古曰河渠,今日河防。闻之先达言:天启以前,无人不利于河决者。侵克金钱,则自总河以至于闸官,无所不利;支领工食,则自执事以至于游闲无食之人,无所不利。其不利者,独业主耳。而今年决口,明年退滩,填淤之中,常得倍蓰,而溺死者特百之一二而已。于是频年修治,频年冲决,以驯致今日之害,非一朝一夕之故矣。国家之法使然,彼斗筲之人焉足责哉。
bù dú cǐ yě. bǐ dōu rén shì, wéi rén shuō yī shì, zhì yī wù, wèi yǒu bù suǒ qí chóu zhě. bǎi guān yǒu sī shòu cháo tíng yī zhí shì, yī chāi qiǎn, wèi yǒu bù jì qí huò zhě, zì fǔ shǐ xū tú shàng ér zhì yú gōng qīng dài fū, zhēn kě wèi zhī tóng xīn tóng dé zhě yǐ. gǒu fēi fǎn pǔ tiān shuài tǔ zhī rén xīn, shǐ zhī xiān yì ér hòu lì, zhōng bù kě yǐ zhì tài píng. gù yú yǐ wéi jīn rì zhī wù zhèng rén xīn, jí yú yì hóng shuǐ yě.
不独此也。彼都人士,为人说一事,置一物,未有不索其酬者。百官有司受朝廷一职事,一差遣,未有不计其获者,自府史胥徒上而至于公卿大夫,真可谓之同心同德者矣。苟非返普天率土之人心,使之先义而後利,终不可以致太平。故愚以为今日之务正人心,急于抑洪水也。