strong lǐ èr shí qī yán gé èr shí qī jiā lǐ shí èr strong
禮二十七 沿革二十七 嘉禮十二

tiān zǐ jìng fù yú　 hàn　 wèi　 jìn
天子敬父（虞　漢　魏　晉）

yú shùn jiàn dì wèi, nǎi zài tiān zǐ jīng qí, wǎng cháo gǔ sǒu, wéi jǐn yǐ zǐ dào.
虞舜踐帝位，乃載天子旌旗，往朝瞽瞍，唯謹以子道。

hàn gāo dì wǔ rì yī zhāo tài gōng, hòu jiā zūn hào wèi tài shàng huáng. jù zhuī zūn zǔ kǎo piān.
漢高帝五日一朝太公，後加尊號為太上皇。（具追尊祖考篇。）

wèi fèi dì cháng dào gōng huáng jǐng yuán yuán nián shí yī yuè, yàn wáng biǎo hè dōng, chēng chén. dì jí yàn wáng yǔ zhī zǐ, yǔ chēng chén, gù yǐ wèi yí. zhào yuē:" gǔ zhī wáng zhě, huò yǒu bù chén. jīn wáng yí yī cǐ, biǎo bù chēng chén hū? yòu dāng wèi bào dá. fū xì dà zōng zhě, jiàng qí sī qīn, kuàng suǒ xì zhě zhòng yé! ruò biàn tóng zhī chén qiè, zhèn suǒ wèi ān. qí jiē yī lǐ diǎn chù, dāng wù jǐn qí yí." yǒu sī yì zòu, yǐ wèi:" lǐ mò chóng yú zūn zǔ, zhì mò zhòng yú wáng diǎn. bì xià shào dà zōng zhī zhòng, chóng sān zǔ zhī yè. fú wéi yàn wáng tǐ zūn qī shǔ, zhèng wèi fān fú, gōng bǐng qián sù, yǐ xiān wàn guó, qí yú wáng diǎn, chǎn jì dà shùn, chéng yí gē yǐ fēi cháng zhī zhì, fèng yǐ bù chén zhī lǐ. chén děng píng yì, yǐ wèi: yàn wáng zhāng biǎo, kě tīng rú jiù shì zhōng zhào suǒ shī, yí yuē huáng dì jìng wèn dài wáng shì yù." yì yòu yún:" zhì yú zhì shū, guó zhī jiù diǎn, cháo tíng suǒ yǐ biàn zhāng yú tiān xià zhě yě. yí xún fǎ gù, yuē zhì zhào yàn wáng." yì yòu yuē:" fán zhào mìng zhì shū zòu shì shàng shū wén shū, yǒu yīng chēng yàn wáng zhě, jiē yún shàng zì qí fēi zōng miào zhù jì zhī shì, bù dé chēng wáng míng zòu shì shàng shū jí lì rén, jiē bù dé chù wáng huì: yǐ zhāng shū lǐ, jiā yú qún hòu. shù shàng zūn wáng diǎn zūn zǔ zhī zhì, fǔ shùn shèng zhǐ jìng chéng zhī xīn."
魏廢帝常道公璜景元元年十一月，燕王表賀冬，稱臣。（帝即燕王宇之子，宇稱臣，故以為疑。）詔曰："古之王者，或有不臣。今王宜依此，表不稱臣乎？又當為報答。夫系大宗者，降其私親，況所系者重耶！若便同之臣妾，朕所未安。其皆依禮典處，當務盡其宜。"有司議奏，以為："禮莫崇於尊祖，制莫重於王典。陛下紹大宗之重，崇三祖之業。伏惟燕王體尊戚屬，正位藩服，躬秉虔肅，以先萬國，其於王典，闡濟大順，誠宜割以非常之制，奉以不臣之禮。臣等平議，以為：燕王章表，可聽如舊式；中詔所施，宜曰皇帝敬問大王侍御。"議又云："至於制書，國之舊典，朝廷所以辨章於天下者也。宜循法故，曰制詔燕王。"議又曰："凡詔命、制書、奏事、上書、文書，有應稱燕王者，皆雲上字；其非宗廟助祭之事，不得稱王名；奏事上書及吏人，皆不得觸王諱：以彰殊禮，加於群後。庶上遵王典尊祖之制，俯順聖旨敬承之心。"

jìn hé qí yì yuē:" fù mǔ zhī zūn, nǐ zé tiān dì jūn qīn zhī dào, zī jìng shì tóng. jīn chéng shòu mìng yùn, jūn lín lǜ tǔ, ér fù yǐ zi shī tiān lù, bù gǎn zi tiān zǐ, yǐ míng wáng zhě zhī dào, ér zi suī yǐ wèi tiān zǐ bì yǒu zūn yě. tuī sī yǐ yán, fù zì bì chén tiān wèi zhī jūn, ér zi zì bì zūn tiān xìng zhī fù."
晉何琦議曰："父母之尊，擬則天地；君親之道，資敬是同。今承受命運，君臨率土，而父以子屍天祿，不敢子天子，以明王者之道，而子雖以為天子必有尊也。推斯以言，父自必臣天位之君，而子自必尊天性之父。"

huáng hòu jìng fù mǔ hòu hàn　 jìn　 dōng jìn　
皇后敬父母（後漢　晉　東晉）　

hòu hàn xiàn dì huáng hòu fù tún qí xiào wèi bù qí tíng hòu fú wán cháo hè gōng tíng, wán bài rú zhòng chén jí huáng hòu zài lí gōng, hòu bài rú zi lǐ. sān gōng bā zuò yì:" huò yǐ wèi, huáng hòu tiān xià zhī mǔ yě, wán suī hòu fù, bù kě lìng hòu dú bài yú cháo. huò yǐ wèi, dāng jiāo bài, lìng hòu cún rén zǐ zhī dào, wán bù fèi rén chén zhī yì. yòu zi zūn bù jiā yú fù mǔ,' suī wèi tiān wáng hòu, yóu yuē wú jì jiāng', yù lìng wán yóu xíng fù fǎ, hòu zhuān fèng zi lǐ, gōng sī zhī cháo, hòu dāng dú bài. huò yǐ wèi, huáng hòu zhì zūn, fù yì zhì qīn, jiāo bài zé fù zǐ wú bié, wán bài zé shāng zǐ dào, hòu bài zé sǔn zhì zūn, yù lìng gōng cháo zhě wán bài rú zhòng chén, yú gōng gōng hòu bài rú zi. bù zhī sì zhě, hé shì zhèng lǐ?" zhèng xuán yì yuē:" sì zhě bù tóng, yì yǒu yóu yān. tiān zǐ suǒ bù chén zhě sān, qí yī, hòu zhī fù mǔ yě. tiān zǐ shàng bù chén, kuàng yú hòu hū! chūn qiū lǔ yǐn gōng èr nián, jì liè xū lái nì nǚ. dōng, bó jī guī yú jì. yòu huán bā nián, jì gōng lái, suì nì wáng hòu yú jì. jiǔ nián, jì jì jiāng guī yú jīng shī. huò yán nì nǚ, huò yán nì wáng hòu, gài yì yǒu suǒ jiàn yě. nǚ suī jià wèi lín guó fū rén, qí zūn wú yǐ jiā yú fù mǔ jià yú tiān zǐ zhě, cǐ suī jǐ nǚ, chéng yán yuē wáng hòu, míng dāng shí zhī zūn, dé jiā fù mǔ yě. jì jì jiāng guī yú jīng shī, gèng chēng qí zì zhě, de xíng lǐ ér jiè zhī, qí zūn ān kě jiā fù mǔ ěr. jīn bù qí tíng hòu zài jīng shī, lǐ shì chū rù, yí cóng chén lǐ. ruò hòu xī lí gōng, jí guī níng fù mǔ, cóng zi lǐ." chéng xiàng zhēng shì bǐng yuán bó yuē:" xiào jīng yún:' fù zǐ zhī dào, tiān xìng yě.' míng wáng zhī zhāng, xiān chén shì fù zhī xiào. nǚ zǐ zi chū, jiàng qí fù mǔ, fù rén wài chéng, bù néng èr tǒng ěr. chūn qiū zuǒ shì chuán yuē:' jì liè xū lái nì nǚ.' liè guó zūn tóng, nì zhě qiān bù gǎn zì chéng, gù yǐ zài fù mǔ zhī cí yán zhī, lǐ dí bì sān ràng zhī yì yě. jì gōng nì wáng hòu yú jì zhě, zhì zūn yǐ wú wài, cí wú suǒ qū, chéng yán yuē wáng hòu. jì jì jiāng guī yú jīng shī, zūn yǐ chéng, chēng jì jiāng, cóng jì, zi zūn bù jiā yú fù mǔ zhī míng wén yě. rú huáng hòu yú gōng tíng guān liáo zhī zhōng, lìng fù dú bài, wéi gǔ zhī dào, sī yì hé shī. hàn gāo wǔ rì yī zhāo tài shàng huáng, jiā lìng jī zǐ dào bù jǐn, yù wēi gǎn zhī, lìng tài shàng huáng yōng huì què xíng chēng chén. suī qù shèng jiǔ yuǎn, lǐ wén què rán, fù zǐ zhī yì, wǔ pǐn zhī cháng, bù yì zhī dào, níng wèi gōng sī yì jié? gōng tíng zé wèi chén, zài jiā zé wèi fù, shì wéi lǐ ér wú cháng yě. yán zi shì fù wú guì jiàn, yòu yún zi bù jué fù."
後漢獻帝皇后父、屯騎校尉不其亭侯伏完朝賀公庭，完拜如眾臣；及皇后在離宮，後拜如子禮。三公八座議："或以為，皇后天下之母也，完雖後父，不可令後獨拜於朝。或以為，當交拜，令後存人子之道，完不廢人臣之義。又子尊不加於父母，'雖為天王后，猶曰吾季姜'，欲令完猶行父法，後專奉子禮，公私之朝，後當獨拜。或以為，皇后至尊，父亦至親，交拜則父子無別，完拜則傷子道，後拜則損至尊，欲令公朝者完拜如眾臣，於公宮後拜如子。不知四者，何是正禮？"鄭玄議曰："四者不同，抑有由焉。天子所不臣者三，其一，後之父母也。天子尚不臣，況於後乎！春秋魯隱公二年，紀裂繻來逆女。冬，伯姬歸於紀。又桓八年，祭公來，遂逆王后於紀。九年，紀季姜歸於京師。或言逆女，或言逆王后，蓋義有所見也。女雖嫁為鄰國夫人，其尊無以加於父母；嫁於天子者，此雖己女，成言曰王后，明當時之尊，得加父母也。紀季姜歸於京師，更稱其字者，得行禮而戒之，其尊安可加父母耳。今不其亭侯在京師，禮事出入，宜從臣禮。若後息離宮，及歸寧父母，從子禮。"丞相徵事邴原駁曰："孝經云：'父子之道，天性也。'明王之章，先陳事父之孝。女子子出，降其父母，婦人外成，不能二統耳。春秋左氏傳曰：'紀裂繻來逆女。'列國尊同，逆者謙不敢自成，故以在父母之辭言之，禮敵必三讓之義也。祭公逆王后於紀者，至尊以無外，辭無所屈，成言曰王后。紀季姜歸於京師，尊已成，稱季姜，從紀，子尊不加於父母之明文也。如皇后於公庭官僚之中，令父獨拜，違古之道，斯義何施。漢高五日一朝太上皇，家令譏子道不盡，欲微感之，令太上皇擁篲卻行稱臣。雖去聖久遠，禮文闕然，父子之義，五品之常，不易之道，寧為公私易節？公庭則為臣，在家則為父，是違禮而無常也。言子事父無貴賤，又雲子不爵父。"

jìn wǔ dì tài kāng yuán nián, yáng huáng hòu qīn cán. yí zhù yuē:" huáng hòu chéng niǎn, qún chén jiē bài, ān chāng jūn píng lì. ān chāng jūn, yáng huáng hòu fù yě. zhì tán, xià niǎn, hòu nǎi bài ān chāng jūn. jí shēng tán, hòu nǎi wèi ān chāng jūn shè tà yú qí wèi. zhì hái, hòu fù bài."
晉武帝太康元年，楊皇后親蠶。儀注曰："皇后乘輦，群臣皆拜，安昌君平立。（安昌君，楊皇后父也。）至壇，下輦，後乃拜安昌君。及升壇，後乃為安昌君設榻於其位。至還，後復拜。"

dōng jìn mù dì yǒng hé jiǔ nián, chǔ tài hòu jiàn fù, bó shì hú nè yì cóng hàn bǐng yuán yì. yòu àn wǔ dì yáng hòu gōng tíng zhī nèi, huáng hòu bài ān chāng jūn yě, zé gōng yáng chuán zi zūn bù jiā yú fù mǔ yān. bó shì xú chán yī zhèng xuán yì yuē:" chén wén chéng jūn zhī fǎ, dǎo yǐ zhōng xiào, lì dài tóng zhī. gù zhèng xuán yì, wáng tíng zhèng jūn chén zhī lǐ, sī dí quán fù zǐ zhī qīn, shì dà shùn zhī dào yě. àn xiān cháo yáng xuán zhī, yáng hòu zhī fù yě. gōng cháo zhī jìng, gōng bǐng chén jié hòu zhī guī níng, yì zhí zi lǐ. suī wú jì zhù, jīn zhāo shì bèi shí. ér xiān cán yí, nǎi tài kāng zhōng shì, zhì huì dì zhī dài, xuán zhī biàn zì bù kě tóng hàn dài. sì shuō zhī yì, lì dài chuí yí, cǐ lùn bù chéng, yóu lái shàng yǐ." zhōng shū jiān hé chōng yuē:" rú chán suǒ zhèng, kě chì yù shǐ, zuǒ jiāng jūn rù zài gōng tíng, zé xiū chén jìng huáng tài hòu guī níng zhī rì, zé quán zi lǐ. shēn shè nèi wài fèng xíng." tài hòu zhào:" diǎn lǐ wèi xiáng, qíng suǒ bù ān." sī tú cài mó yì:" fù zǐ zhě, tiān lún zhī jí zūn yě jūn chén zhě, rén jué zhī zhì jìng yě. xiān wáng zhī zhì, bù yǐ rén jué zhī guì, jiā yú tiān lún zhī zūn. jīng yuē' suī tiān zǐ, bì yǒu zūn yě'. yán yǒu fù yě. shì yǐ yú shùn hàn zǔ suī shēn wèi dì, fù wèi pǐ fū, jìng shì zhī lǐ, bù yì quǎn mǔ zhī zhōng, cǐ xiān shèng zhī yí fàn yě. zhèng xuán zhù lǐ, yán' zi shì fù, wú guì jiàn'. yòu yún' zi bù jué fù, xián bēi zhī yě'. jiā qí jué wèi, yóu suǒ bù gǎn, kuàng nǎi nán miàn ér shòu bài hū! jīn huáng tài hòu suī lín cháo, wáng zhě zhī fù, běn wú bài lǐ." hé chōng yòu zòu:" yī zhèng xuán yì, jūn chén, fù zǐ zhī dào cún yān. yàn wáng chēng chén yú wèi, dòu wǔ lù shàng shū yú hàn, yǐ xíng zhī jiù diǎn yě." yàn wáng, wèi fèi dì fù. dòu wǔ, hàn dòu hòu fù. tài hòu zhào:" jù suǒ qǐ jiù diǎn, chéng wú yǐ xiāng yì, rán cǐ shí suǒ sǒng jù bù níng zhě yě." hé chōng yǔ yǔ yì shū:" chǔ jiāng jūn hái cháo, zhí tài hòu lín cháo, shí yì chǔ hóu suī hòu fù, nǎi jìn chén yě, yí yòng zhèng yì. huò wèi chǔ shēng yí bù bài ěr, bù chēng chén, yàn wáng fēi bǐ yě. yòu wèi dòu wǔ suī shòu jué tài hòu, lù shàng shū shì, ér hàn wú bài wén wèi yí, gù kǒng dà yì guāi cuò. chǔ hóu jì bù bài, biàn shì yì xìng tài shàng huáng yě. cǐ wēi wēi, yì shù xìng bù gǎn ān." yì dá yuē:" zhōng gǔ yǐ shàng, wèi yǒu mǔ hòu lín cháo, nǚ zhǔ dāng yáng zhě yě, nǎi qǐ hàn ěr, suī huò quán yí, pū suǒ bù rán chù yě. dài zhǔ suī yǒu yòu méng, wàn jī jì yú zhǒng zǎi, wú yǐ kūn dé líng gān yǐ. dāng jīn hòu dé xián míng, chǔ hóu dǎng zhèng, de lìng cān èr ā héng, xiá ěr zhī xìng. yì zhě wèi yàn wáng bù zú wèi zhǔn, dòu wǔ wú bài wén, cǐ zhì bù chū xián shèng yě. wǔ jì shòu qí jué wèi, yì wú bù bài lǐ yě. zhèng jūn zhī yán, shì hé qíng lǐ. jīn tài hòu jì lín tiān wèi, chǔ hóu biàn shì rén chén, rén chén ér bù bài jūn wèi, shòu guān ér bù xún tiān zé, qiè suǒ wèi ān. ruò yù yuǎn zhǔn gǔ yì,' suī wèi tiān wáng hòu, yóu yuē wú jì jiāng', qín hàn yǐ qián shì bù yǔ jīn tóng. hàn jiā tài shàng huáng, tài shàng wèi jiàn chóng dài, jí shì zi wèi tiān zǐ fù wèi shàng zhě ěr, nǎi jiàn chóng hào wèi guān dì wáng wèi fēi yù yě. jīn chǔ hóu yóu lái jìn chén, bù kě dé zhǔn."
東晉穆帝永和九年，褚太后見父，博士胡訥議從漢邴原議。又按武帝楊後公庭之內，皇后拜安昌君也，則公羊傳子尊不加於父母焉。博士徐禪依鄭玄議曰："臣聞成均之法，導以忠孝，歷代同之。故鄭玄意，王庭正君臣之禮，私覿全父子之親，是大順之道也。按先朝羊玄之，羊後之父也。公朝之敬，躬秉臣節；後之歸寧，亦執子禮。雖無記注，今朝士備識。而先蠶儀，乃太康中事，至惠帝之代，玄之便自不可同漢代。四說之異，歷代垂疑，此論不成，由來尚矣。"中書監何充曰："如禪所正，可飭御史，左將軍入在公庭，則修臣敬；皇太后歸寧之日，則全子禮。申攝內外奉行。"太后詔："典禮未詳，情所不安。"司徒蔡謨議："父子者，天倫之極尊也；君臣者，人爵之至敬也。先王之制，不以人爵之貴，加於天倫之尊。經曰'雖天子，必有尊也'。言有父也。是以虞舜、漢祖雖身為帝，父為匹夫，敬事之禮，不異畎畝之中，此先聖之遺範也。鄭玄注禮，言'子事父，無貴賤'。又雲'子不爵父，嫌卑之也'。加其爵位，猶所不敢，況乃南面而受拜乎！今皇太后雖臨朝，王者之父，本無拜禮。"何充又奏："依鄭玄議，君臣，父子之道存焉。燕王稱臣於魏，竇武錄尚書於漢，已行之舊典也。"（燕王，魏廢帝父。竇武，漢竇後父。）太后詔："具所啟舊典，誠無以相易，然此實所悚懼不寧者也。"（何充與庾翼書："褚將軍還朝，值太后臨朝，時議褚侯雖後父，乃晉臣也，宜用鄭議。或謂褚生宜不拜耳，不稱臣，燕王非比也。又謂竇武雖受爵太后，錄尚書事，而漢無拜文為疑，故恐大義乖錯。褚侯既不拜，便是異姓太上皇也。此巍巍，亦庶姓不敢安。"翼答曰："中古以上，未有母后臨朝，女主當陽者也，乃起漢耳，雖或權宜，仆所不然處也。代主雖有幼蒙，萬機寄於冢宰，無以坤德陵乾矣。當今後德賢明，褚侯讜正，得令參貳阿衡，遐邇之幸。議者謂燕王不足為準，竇武無拜文，此制不出賢聖也。武既受其爵位，亦無不拜理也。鄭君之言，適合情禮。今太后既臨天位，褚侯便是人臣，人臣而不拜君位，受官而不循天則，竊所未安。若欲遠准古義，'雖為天王后，猶曰吾季姜'，秦漢以前事不與今同。漢加太上皇，太上未見崇戴，即是子為天子父為上者耳，乃見崇號位、冠帝王為非喻也。今褚侯由來晉臣，不可得准。"）

yǎng lǎo yú　 xià　 shāng　 zhōu　 hòu hàn　 wèi　 hòu wèi　 běi qí　 hòu zhōu　 dà táng
養老（虞　夏　商　周　後漢　魏　後魏　北齊　後周　大唐）

yú shì shēn yī ér yǎng lǎo, fán yǎng lǎo zhī fú, jiē qí shí wáng suǒ yǔ qún chén yàn zhī fú yě. yǒu yú shì zhì, shēn yī ér yǐ. kǒng yǐng dá yún:" rén jūn yǎng lǎo yǒu sì zhǒng: yī shì yǎng sān lǎo wǔ gēng èr shì zi sūn wèi guó sǐ nán, ér wáng yǎng sǐ zhě fù zǔ sān shì yǎng zhì shì zhī lǎo sì shì yǐn hù xiào nián yǎng shù rén zhī lǎo. sì dài jiē rán." yǎng guó lǎo yú shàng xiáng, yǎng shù lǎo yú xià xiáng, ér yòng yàn lǐ. xiáng, yǎng yě. shàng xiáng, yòu xué dà xué yě, zài xī jiāo. xià xiáng, zuǒ xué xiǎo xué yě, zài guó zhōng wáng gōng zhī dōng. qí lǐ shàng yǐ. xiàn yǎng qì tǐ ér bù qǐ yán, xiàn, fǎ yě. yǎng zhī wèi fǎ qí dé xíng, zì wǔ dì zé yǒu sī yě. yǒu shàn zé jì zhī, wèi dūn shǐ. dūn shǐ, shǐ dūn hòu zhě yě.
虞氏深衣而養老，（凡養老之服，皆其時王所與群臣燕之服也。有虞氏質，深衣而已。孔穎達云："人君養老有四種：一是養三老五更；二是子孫為國死難，而王養死者父祖；三是養致仕之老；四是引戶校年養庶人之老。四代皆然。"）養國老於上庠，養庶老於下庠，而用燕禮。（庠，養也。上庠，右學大學也，在西郊。下庠，左學小學也，在國中王宮之東。）其禮尚矣。憲養氣體而不乞言，（憲，法也。養之為法其德行，自五帝則有斯也。）有善則記之，為惇史。（惇史，史惇厚者也。）

xià shì yàn yī ér yǎng lǎo, gǎi yú zhì ér shàng hēi yī shang. yǎng guó lǎo yú dōng xù, yǎng shù lǎo yú xī xù, ér yòng xiǎng lǐ. dōng xù, dōng jiāo yě, yì tài xué, zài guó zhōng wáng gōng zhī dōng. xī xù zài xī jiāo.
夏氏燕衣而養老，（改虞制而尚黑衣裳。）養國老於東序，養庶老於西序，而用饗禮。（東序，東膠也，亦太學，在國中王宮之東。西序在西郊。）

yīn rén gǎo yī ér yǎng lǎo, yīn shàng bái ér gǎo yī shang. yǎng guó lǎo yú yòu xué, yǎng shù lǎo yú zuǒ xué, ér yòng shí lǐ. shí yīn sì. xià tóng.
殷人縞衣而養老，（殷尚白而縞衣裳。）養國老於右學，養庶老於左學，而用食禮。（食音嗣。下同。）

zhōu zhì, xuán yī ér yǎng lǎo, xuán yī sù shang. yǎng guó lǎo yú dōng jiāo, jiāo zhī yán jiū yě. yǎng shù lǎo yú yú xiáng, yú xiáng zài guó zhī xī jiāo, jiē xué míng yě. yì zhě, sì dài xiāng biàn ěr. huò shàng xī, huò shàng dōng, huò guì zài guó, huò guì zài jiāo. zhōu zhī xiǎo xué, wèi yǒu yú shì zhī xiáng zhì, shì yǐ míng yú xiáng yún. qí lì xiāng xué yì rú zhī. jiān yòng yú yàn xià xiǎng yīn shí zhī lǐ. jiān yòng zhī, bèi yīn yáng yě. fán yǐn yǎng yáng qì, fán shí yǎng yīn qì yáng yòng chūn xià, yīn yòng qiū dōng. xià guān luó shì zhòng chūn luó chūn niǎo, xiàn jiū yǐ yǎng guó lǎo. chūn niǎo, zhé ér shǐ chū zhě. shì shí yīng huà wèi jiū. jiū yǔ chūn niǎo biàn jiù wèi xīn, yí yǐ yǎng lǎo zhù shēng qì yě. yuè lìng: zhòng qiū, tiān zǐ" yǎng shuāi lǎo, shòu jǐ zhàng, xíng mí zhōu yǐn shí". xíng yóu cì yě. wǔ shí yǎng yú xiāng, liù shí yǎng yú guó, qī shí yǎng yú xué, dá yú zhū hóu. tiān zǐ zhū hóu yǎng lǎo tóng yě. bā shí bài jūn mìng, yī zuò zài zhì, jiǔ shí shǐ rén shòu. mìng wèi jūn bù qīn xiǎng shí, bì yǐ qí lǐ zhì zhī. fán sān wáng yǎng lǎo, jiē yǐn nián. yǐ ér yǐn hù xiào nián, dāng xíng fù chú yě. lǎo rén zhòng duō, fēi xián zhě bù kě jiē yǎng. qǐ yán hé yǔ zhī lǐ, jiē xiǎo lè zhèng zhào zhī yú dōng xù. qǐ yán, yǎng lǎo rén zhī xián zhě, yīn cóng qǐ shàn yán kě xíng zhě yě. hé yǔ, wèi xiāng shè xiāng yǐn jiǔ dà shè yàn shè zhī shǔ yě. xiāng shè jì yuē:" gǔ zhě yú lǚ yě yǔ." fán dà hé lè, bì suì yǎng lǎo. dà hé lè wèi chūn rù xué shì cài hé wǔ, qiū bān xué hé shēng. yú shì shí yě, tiān zǐ zé shì xué yān. suì yǎng lǎo zhě, wèi yòng qí míng rì yě. tiān zǐ shì xué, dà xīn gǔ zhēng, suǒ yǐ jǐng zhòng yě. zǎo mèi shuǎng jī gǔ, yǐ zhào zhòng. jǐng yóu qǐ yě. zhōu lǐ:" fán yòng lè, dà xū yǐ gǔ zhēng xué shì." zhòng zhì, rán hòu tiān zǐ zhì, nǎi mìng yǒu sī xíng shì, xìng zhì jié, jì xiān shī xiān shèng yān. xìng yóu jǔ yě. zhì, cháng yě. jié yóu lǐ yě. shǐ yǒu sī shè qí shì, jǔ cháng lǐ jì xiān shī xiān shèng. bù qīn jì zhī zhě, shì xué guān lǐ ěr, fēi wèi bǐ bào yě. yǒu sī zú shì fǎn mìng. gào jì bì yě. jì bì, tiān zǐ nǎi rù. shǐ zhī yǎng yě, yòu zhī yǎng lǎo zhī chù. fán dà hé lè, bì suì yǎng lǎo, shì yǐ wǎng yān. yán shǐ, shǐ lì xué yě. shì dōng xù, shì diàn yú xiān lǎo, qīn diàn zhī zhě, jǐ suǒ yǒu shì yě. yǎng lǎo dōng xù, zé shì shì xué yú shàng xiáng. suì shè sān lǎo wǔ gēng qún lǎo zhī xí wèi yān. sān lǎo wǔ gēng gè yī rén yě. jiē nián lǎo gèng shì zhì shì zhě yě, néng gèng zhī sān dé wǔ shì yě. tiān zǐ yǐ fù xiōng yǎng zhī, shì tiān xià zhī xiào tì yě. míng yǐ sān wǔ zhě, qǔ xiàng sān chén wǔ xīng, tiān suǒ yīn yǐ zhào míng tiān xià zhě. sān lǎo rú bīn, wǔ gēng rú jiè, qún lǎo rú zhòng bīn yě. shì zhuàn shěng lǐ, yǎng lǎo zhī zhēn jù, qīn shì qí suǒ yǒu. suì fā yǒng yān, tuì xiū zhī, yǐ xiào yǎng yě. fā yǒng wèi yǐ lè nà zhī. tuì xiū zhī wèi jì yíng ér rù, xiàn zhī yǐ lǐ, xiàn bì ér lè què. fǎn, dēng gē qīng miào. fǎn wèi xiàn qún lǎo bì, jiē shēng jiù xí yě. fǎn jiù xí, nǎi xí gōng yú xī jiē shàng, gē qīng miào yǐ lè zhī. jì gē ér yǔ, yǐ chéng zhī yě. yán fù zǐ jūn chén zhǎng yòu zhī dào. yǔ, tán shuō yě. gē bèi ér lǚ, lǚ ér shuō fù zǐ jūn chén zhǎng yòu zhī dào. xià guǎn xiàng, wǔ dà wǔ. xiàng zhōu wǔ wáng fá zhòu zhī lè yě. yǒu sī gào yǐ lè què, què, zhōng yě. wáng nǎi mìng gōng hóu bó zǐ nán jí qún lì yuē:" fǎn yǎng lǎo yú dōng xù." zhōng zhī yǐ rén yě. qún lì, xiāng suì zhī guān. wáng yú yàn zhī mò, ér mìng zhū hóu shí cháo huì zài cǐ zhě, gè fǎn yǎng lǎo rú cǐ lǐ, shì zhōng qí rén xīn. shí sān lǎo wǔ gēng, tiān zǐ tǎn ér gē shēng, zhí jiàng ér kuì, zhí jué ér yìn, miǎn ér zǒng gàn, suǒ yǐ jiào zhū hóu zhī tì yě. miǎn ér zǒng gàn, qīn zài wǔ wèi yě. sān zhě, dào chéng yú sān, wèi tiān dì rén yě. lǎo zhě, jiù yě, shòu yě. shī yún" fāng shū yuán lǎo", shū chēng wú yí gǒu lǎo zhī yán, zé wǎng suǒ qiān. wǔ zhě, xùn yú wǔ pǐn. gèng zhě, gèng yě, wǔ dài zhǎng zi gèng xiāng dài, yán qí néng yǐ shàn dào gǎi gèng jǐ yě. gù sān lǎo wǔ gēng jiē qǔ yǒu dào, qī nán nǚ wán jù zhě wèi zhī. zhèng xuán yuē:" lǎo gèng, hù yán zhī ěr, jiē lǎo rén gèng zhī sān dé wǔ shì zhě yě." cài yōng yuē:" gèng dāng wèi sǒu."
周制，玄衣而養老，（玄衣素裳。）養國老於東膠，（膠之言糾也。）養庶老於虞庠，虞庠在國之西郊，（皆學名也。異者，四代相變耳。或上西，或上東，或貴在國，或貴在郊。周之小學，為有虞氏之庠制，是以名虞庠雲。其立鄉學亦如之。）兼用虞燕夏饗殷食之禮。（兼用之，備陰陽也。凡飲養陽氣，凡食養陰氣；陽用春夏，陰用秋冬。）夏官羅氏仲春羅春鳥，獻鳩以養國老。（春鳥，蟄而始出者。是時鷹化為鳩。鳩與春鳥變舊為新，宜以養老助生氣也。）月令：仲秋，天子"養衰老，授几杖，行糜粥飲食"。（行猶賜也。）五十養於鄉，六十養於國，七十養於學，達於諸侯。（天子諸侯養老同也。）八十拜君命，一坐再至，九十使人受。（命謂君不親饗食，必以其禮致之。）凡三王養老，皆引年。（已而引戶校年，當行復除也。老人眾多，非賢者不可皆養。）乞言合語之禮，皆小樂正詔之於東序。（乞言，養老人之賢者，因從乞善言可行者也。合語，謂鄉射、鄉飲酒、大射、燕射之屬也。鄉射記曰："古者於旅也語。"）凡大合樂，必遂養老。（大合樂謂春入學釋菜）（合舞，秋頒學合聲。於是時也，天子則視學焉。遂養老者，謂用其明日也。）天子視學，大昕鼓徵，所以警眾也。（早昧爽擊鼓，以召眾。警猶起也。周禮："凡用樂，大胥以鼓徵學士。"）眾至，然後天子至，乃命有司行事，興秩節，祭先師先聖焉。（興猶舉也。秩，常也。節猶禮也。使有司攝其事，舉常禮祭先師先聖。不親祭之者，視學觀禮耳，非為彼報也。）有司卒事反命。（告祭畢也。祭畢，天子乃入。）始之養也，（又之養老之處。凡大合樂，必遂養老，是以往焉。言始，始立學也。）適東序，釋奠於先老，（親奠之者，己所有事也。養老東序，則是視學於上庠。）遂設三老五更群老之席位焉。（三老五更各一人也。皆年老更事致仕者也，能更知三德五事也。天子以父兄養之，示天下之孝悌也。名以三五者，取象三辰五星，天所因以照明天下者。三老如賓，五更如介，群老如眾賓也。）適饌省醴，養老之珍具，（親視其所有。）遂發詠焉，退脩之，以孝養也。（發詠謂以樂納之。退修之謂既迎而入，獻之以醴，獻畢而樂闋。）反，登歌清廟。（反謂獻群老畢，皆升就席也。反就席，乃席工於西階上，歌清廟以樂之。）既歌而語，以成之也。言父子君臣長幼之道。（語，談說也。歌備而旅，旅而說父子君臣長幼之道。）下管象，舞大武。（象周武王伐紂之樂也。）有司告以樂闋，（闋，終也。）王乃命公侯伯子男及群吏曰："反養老於東序。"終之以仁也。（群吏，鄉遂之官。王於燕之末，而命諸侯時朝會在此者，各反養老如此禮，是終其仁心。）食三老五更，天子袒而割牲，執醬而饋，執爵而酳，冕而總干，所以教諸侯之悌也。（冕而總干，親在舞位也。三者，道成於三，謂天地人也。老者，舊也，壽也。詩云"方叔元老"，書稱無遺耇老之言，則罔所愆。五者，訓於五品。更者，更也，五代長子更相代，言其能以善道改更己也。故三老五更皆取有道，妻、男女完具者為之。鄭玄曰："老、更，互言之耳，皆老人更知三德五事者也。"蔡邕曰："更當為叟。"）

hòu hàn míng dì yǒng píng èr nián sān yuè, yǐ lǐ gōng wèi sān lǎo, huán róng wèi wǔ gēng, shuài qún chén yǎng yú bì yōng. yuè lìng zhāng jù yuē:" sān lǎo, guó lǎo yě. wǔ gēng, shù lǎo yě." yīng shào hàn guān yí yuē:" sān lǎo wǔ gēng, sān dài suǒ zūn. ān chē ruǎn lún, sòng yíng zhì jiā, tiān zǐ dú bài yú píng." dèng chén yuē:" hàn zhí yǐ yī gōng wèi sān lǎo, wǔ gēng wú cháng." xiān jí rì, sī tú shàng tài fù ruò jiǎng shī gù sān gōng rén míng, yòng qí dé xíng nián qí gāo zhě yī rén wèi sān lǎo, cì yī rén wèi wǔ gēng yě. lú zhí yuē:" xuǎn sān gōng lǎo zhě wèi sān lǎo, qīng dài fū zhōng lǎo zhě wèi wǔ gēng yě." jiē fú dōu zhù dà páo dān yī, zào yuán lǐng xiù zhōng yī, guān jìn xián, fú yù zhàng. wǔ gēng yì rú zhī, bù zhàng. jiē zhāi yú tài xué jiǎng táng. qí rì, chéng yú xiān dào bì yōng lǐ diàn, yù zuò dōng xiāng, qiǎn shǐ zhě ān chē ruǎn lún yíng sān lǎo wǔ gēng. tiān zǐ yíng yú mén píng, jiāo lǐ, dào zì zuò jiē, sān lǎo shēng zì bīn jiē. zhì jiē, tiān zǐ yī rú lǐ. sān lǎo shēng, dōng miàn, sān gōng shè jǐ, jiǔ qīng zhèng lǚ, tiān zǐ qīn tǎn gē shēng, zhí jiàng ér kuì, zhí jué ér yìn, zhù gěng zài qián, zhù yì zài hòu. wǔ gēng nán miàn, sān gōng jìn gōng lǐ, yì rú zhī. qiào zhōu wǔ jīng rán fǒu yuē:" hàn chū huò yún sān lǎo dá tiān zǐ bài, zāo wáng mǎng luàn, fǎ dù cán quē. hàn zhōng xìng, dìng lǐ yí, qún chén yù lìng sān lǎo dá bài. chéng mén xiào wèi dǒng jūn bó yún:' suǒ yǐ yǎng sān lǎo, yǐ jiào shì fù mǔ zhī dào yě. ruò dá bài, shì shǐ tiān xià dá zi bài yě.'" qiào zhōu lùn yuē:" lǐ, shī fú shàng fú, yóu yǐ fēi qīn zhī gù dá zi bài, shì jiàn yì guó jūn, yì dá shì bài, shì jiē bù dé shì yóu zi yě." yú xǐ yuē:" hàn yí, yú mén píng jiāo lǐ, jiāo lǐ jí dá bài yǐ. zhōng xìng miù cóng jūn yí, hòu yǐ gé zhī, shén dé lǐ yì." míng rì jiē yì què xiè ēn, yǐ jiàn lǐ yù tài zūn zhe gù yě. hé dì yǐ lǔ pī wèi sān lǎo, ān dì yì yǐ lǔ pī wèi sān lǎo, yòu yǐ lǐ chōng wèi sān lǎo. yuán chū sì nián, zhào yuē:" yuè lìng zhòng qiū,' yǎng shuāi lǎo, shòu jǐ zhàng, xíng mí zhōu'. fāng jīn bā yuè, àn bǐ zhī shí, jùn xiàn duō bù fèng xíng, suī yǒu mí zhōu, kāng bǐ ní tǔ xiāng bàn, bù kě yǐn shí." àn cǐ zhào, hàn dài yóu yī yuè lìng shī zhèng shì. líng dì yǐ yuán féng wèi sān lǎo, cì yǐ yù zhàng. yù zhàng zhǎng jiǔ chǐ, duān yǐ jiū wèi shì, jiū zhě bù yàn zhī niǎo, yù lǎo rén zhī bù yàn yě.
後漢明帝永平二年三月，以李躬為三老，桓榮為五更，帥群臣養於辟雍。（月令章句曰："三老，國老也。五更，庶老也。"應劭漢官儀曰："三老、五更，三代所尊。安車軟輪，送迎至家，天子獨拜於屏。"鄧辰曰："漢直以一公為三老，五更無常。"）先吉日，司徒上太傅若講師故三公人名，用其德行年耆高者一人為三老，次一人為五更也。（盧植曰："選三公老者為三老，卿大夫中老者為五更也。"）皆服都紵大袍單衣，皂緣領袖中衣，冠進賢，扶玉杖。五更亦如之，不杖。皆齋於太學講堂。其日，乘輿先到辟雍禮殿，御坐東廂，遣使者安車軟輪迎三老、五更。天子迎於門屏，交禮，道自阼階，三老升自賓階。至階，天子揖如禮。三老升，東面，三公設幾，九卿正履，天子親袒割牲，執醬而饋，執爵而酳，祝鯁在前，祝饐在後。五更南面，三公進供禮，亦如之。（譙周五經然否曰："漢初或雲三老答天子拜，遭王莽亂，法度殘缺。漢中興，定禮儀，群臣欲令三老答拜。城門校尉董鈞駁云：'所以養三老，以教事父母之道也。若答拜，是使天下答子拜也。'"譙周論曰："禮，屍服上服，猶以非親之故答子拜，士見異國君，亦答士拜，是皆不得視猶子也。"虞喜曰："漢儀，於門屏交禮，交禮即答拜矣。中興謬從鈞儀，後已革之，甚得禮意。"）明日皆詣闕謝恩，以見禮遇太尊著故也。和帝以魯丕為三老，安帝亦以魯丕為三老，又以李充為三老。元初四年，詔曰："月令仲秋，'養衰老，授几杖，行糜粥'。方今八月，按比之時，郡縣多不奉行，雖有糜粥，糠粃泥土相半，不可飲食。"（按此詔，漢代猶依月令施政事。）靈帝以袁逢為三老，賜以玉杖。（玉杖長九尺，端以鳩為飾，鳩者不咽之鳥，欲老人之不咽也。）

wèi gāo guì xiāng gōng gān lù èr nián, tiān zǐ qīn shuài qún sī xíng yǎng lǎo zhī lǐ yú tài xué, mìng wáng xiáng wèi sān lǎo, zhèng xiǎo tóng wèi wǔ gēng. xiáng nán miàn, jǐ zhàng, yǐ shī dào zì jū. tiān zǐ běi miàn, qǐ yán. xiáng chén míng wáng shèng dì jūn chén zhèng huà zhī yào yǐ xùn zhī, wén zhě mò bù dǐ lì.
魏高貴鄉公甘露二年，天子親帥群司行養老之禮於太學，命王祥為三老，鄭小同為五更。祥南面，几杖，以師道自居。天子北面，乞言。祥陳明王聖帝君臣政化之要以訓之，聞者莫不砥礪。

hòu wèi xiào wén dì tài hé shí liù nián, zhào yǐ qián sī tú wèi yuán wèi sān lǎo, qián dà hóng lú qīng yóu míng gēn wèi wǔ gēng. yú míng táng shè guó lǎo wèi shù lǎo wèi yú jiē xià. huáng dì zài bài sān lǎo, qīn tǎn gē shēng, zhí jiàng ér kuì, zhí jué ér yìn yú wǔ gēng xíng sù bài zhī lǐ cì guó lǎo shù lǎo yī fú yǒu chà. jì ér sān lǎo yán yuē:" zì gǔ rén suǒ chóng, mò zhòng yú xiào shùn. rán wǔ xiào liù shùn, tiān xià zhī suǒ xiān. yuàn bì xià zhòng zhī, yǐ huà sì fāng." dì yuē:" xiào shùn zhī dào, tiān dì zhī jīng, jīn chéng sān lǎo míng yán, míng zhī zhèn huái." wǔ gēng yán yuē:" fū zhì xiào tōng líng, zhì shùn gǎn yōu, gù jīng yún' xiào tì zhī zhì, tōng yú shén míng, guāng yú sì hǎi'. yuàn bì xià niàn zhī, yǐ jì lí shù." dì yuē:" wǔ gēng zhù sān lǎo yǐ yán zhì fàn, fū zhǎn dé yīn. dāng kè jǐ fù lǐ, yǐ xíng lái shòu." lǐ bì, nǎi cì bù wǎn yī chéng. zhào yuē:" sān lǎo kě gěi shàng gōng zhī lù, wǔ gēng kě shí yuán qīng zhī fèng, gōng yǎng zhī wèi, yì tóng qí lì."
後魏孝文帝太和十六年，詔以前司徒尉元為三老，前大鴻臚卿游明根為五更。於明堂設國老位、庶老位於階下。皇帝再拜三老，親袒割牲，執醬而饋，執爵而酳；於五更行肅拜之禮；賜國老、庶老衣服有差。既而三老言曰："自古人所崇，莫重於孝順。然五孝六順，天下之所先。願陛下重之，以化四方。"帝曰："孝順之道，天地之經，今承三老明言，銘之朕懷。"五更言曰："夫至孝通靈，至順感幽，故經雲'孝悌之至，通於神明，光於四海'。願陛下念之，以濟黎庶。"帝曰："五更助三老以言至范，敷展德音。當克己復禮，以行來授。"禮畢，乃賜步輓一乘。詔曰："三老可給上公之祿，五更可食元卿之俸，供養之味，亦同其例。"

běi qí zhì, zhòng chūn lìng chén, chén yǎng lǎo lǐ. xiān yī rì, sān lǎo wǔ gēng zhāi yú guó xué. huáng dì jìn xián guān, xuán shā páo, zhì bì yōng, rù zǒng zhāng táng. liè gōng xuán. wáng gōng yǐ xià jí guó lǎo shù lǎo gè dìng wèi. sī tú yǐ yǔ yí wǔ bì ān chē, yíng sān lǎo wǔ gēng yú guó xué. bìng jìn xián guān, xuán fú, hēi xì, sù dài. guó zi shēng hēi jiè zé, qīng jīn, dān yī, chéng mǎ cóng yǐ zhì. huáng dì shì jiàn, zhí tǐng, yíng yú mén nèi. sān lǎo zhì mén, wǔ gēng qù mén shí bù, jiē jiàng chē yǐ rù. huáng dì bài, sān lǎo wǔ gēng shè qí dá bài. huáng dì yī jìn, sān lǎo zài qián, wǔ gēng zài hòu, shēng zì yòu jiē, jiù yán. sān lǎo zuò, wǔ gēng lì. huáng dì shēng táng, běi miàn. gōng qīng shēng zì zuǒ jiē, běi miàn. sān gōng shòu jǐ zhàng, qīng zhèng lǚ, guó lǎo shù lǎo gè jiù wèi. huáng dì bài sān lǎo, qún chén jiē bài. bù bài wǔ gēng. nǎi zuò. huáng dì xī miàn, sù bài wǔ gēng. jìn zhēn xiū jiǔ shí, qīn tǎn gē shēng, zhí jiàng yǐ kuì, zhí jué ér yìn. yǐ cì jìn wǔ gēng. yòu shè jiǔ yǐ yú guó lǎo shù lǎo. huáng dì shēng yù zuò, sān lǎo nǎi lùn wǔ xiào liù shùn, diǎn xùn dà gāng. huáng dì xū gōng qǐng shòu, lǐ bì ér hái. yòu dū xià jí wài zhōu rén nián qī shí yǐ shàng, cì jiū zhàng huáng mào. yǒu chì zé gěi, bù wèi cháng yě.
北齊制，仲春令辰，陳養老禮。先一日，三老五更齋於國學。皇帝進賢冠，玄紗袍，至辟雍，入總章堂。列宮懸。王公以下及國老庶老各定位。司徒以羽儀武賁安車，迎三老五更於國學。並進賢冠，玄服，黑舄，素帶。國子生黑介幘，青衿，單衣，乘馬從以至。皇帝釋劍，執珽，迎於門內。三老至門，五更去門十步，皆降車以入。皇帝拜，三老五更攝齊答拜。皇帝揖進，三老在前，五更在後，升自右階，就筵。三老坐，五更立。皇帝升堂，北面。公卿升自左階，北面。三公授几杖，卿正履，國老庶老各就位。皇帝拜三老，群臣皆拜。不拜五更。乃坐。皇帝西面，肅拜五更。進珍羞酒食，親袒割牲，執醬以饋，執爵而酳。以次進五更。又設酒酏於國老庶老。皇帝升御坐，三老乃論五孝六順，典訓大綱。皇帝虛躬請受，禮畢而還。又都下及外州人年七十以上，賜鳩杖黃帽。（有敕則給，不為常也。）

hòu zhōu wǔ dì bǎo dìng sān nián, zhào yǐ tài fù yàn guó gōng yú jǐn wèi sān lǎo, cì yán nián zhàng. huáng dì xìng tài xué yǐ shí zhī. sān lǎo rù mén, huáng dì yíng bài mén píng zhī jiān, sān lǎo dá bài. shè sān lǎo xí yú zhōng yíng, nán xiàng. tài shī jìn guó gōng yǔ wén hù shēng jiē, shè jǐ yú xí. sān lǎo shēng xí, nán miàn píng jǐ ér zuò. dà sī kòu chǔ guó gōng dòu lú níng shēng jiē, zhèng xì. huáng dì shēng, lì yú fǔ yǐ zhī qián, xī miàn. yǒu sī jìn zhuàn, huáng dì guì shè jiàng dòu, qīn tǎn gē shēng. sān lǎo shí qì, huáng dì yòu qīn guì shòu jué yǐ yìn, chè qù. huáng dì běi miàn lì, fǎng dào, sān lǎo nǎi qǐ, lì yú xí hòu. huáng dì yuē:" wěi dāng tiān xià zhòng rèn, zì wéi bù cái, bù zhī zhèng lǐ zhī yào, gōng qí huì zhī." sān lǎo dá yuē:" mù cóng shéng zé zhèng, hòu cóng jiàn zé shèng. zì gǔ míng wáng shèng zhǔ, jiē xū xīn nà jiàn, yǐ zhī dé shī, tiān xià nǎi ān. wéi bì xià niàn zhī." yòu yuē:" wèi guó zhī běn, zài hu zhōng xìn, shì yǐ gǔ rén yún:' qù shí qù bīng, xìn bù kě shī.' guó jiā xìng fèi, zài yú shǎng fá. ruò yǒu gōng bì shǎng, yǒu zuì bì fá, zé wèi shàn zhě rì yì, wèi è zhě rì zhǐ ruò yǒu gōng bù shǎng, yǒu zuì bù fá, zé tiān xià shàn è bù fēn, xià rén wú suǒ cuò shǒu zú." yòu yuē:" yán xíng zhě, lì shēn zhī běn, yán chū xíng suí, chéng yí xiāng gù. bì xià sān sī ér yán, jiǔ lǜ ér xíng, ruò bù sī bù lǜ, bì yǒu guò shī. tiān zǐ zhī guò, shì wú dà xiǎo, rú rì yuè zhī shí, mò bù zhī zhě, yuàn bì xià shèn zhī." sān lǎo yán bì, huáng dì zài bài shòu zhī, sān lǎo dá bài. lǐ chéng ér chū.
後周武帝保定三年，詔以太傅燕國公于謹為三老，賜延年杖。皇帝幸太學以食之。三老入門，皇帝迎拜門屏之間，三老答拜。設三老席於中楹，南向。太師晉國公宇文護升階，設幾於席。三老升席，南面憑几而坐。大司寇楚國公豆盧寧升階，正舄。皇帝升，立於斧扆之前，西面。有司進饌，皇帝跪設醬豆，親袒割牲。三老食訖，皇帝又親跪授爵以酳，撤去。皇帝北面立，訪道，三老乃起，立於席後。皇帝曰："猥當天下重任，自惟不才，不知政理之要，公其誨之。"三老答曰："木從繩則正，後從諫則聖。自古明王聖主，皆虛心納諫，以知得失，天下乃安。惟陛下念之。"又曰："為國之本，在乎忠信，是以古人云：'去食去兵，信不可失。'國家興廢，在於賞罰。若有功必賞，有罪必罰，則為善者日益，為惡者日止；若有功不賞，有罪不罰，則天下善惡不分，下人無所措手足。"又曰："言行者，立身之本，言出行隨，誠宜相顧。陛下三思而言，九慮而行，若不思不慮，必有過失。天子之過，事無大小，如日月之蝕，莫不知者，願陛下慎之。"三老言畢，皇帝再拜受之，三老答拜。禮成而出。

dà táng zhì, zhòng qiū jí chén, huáng dì qīn yǎng sān lǎo wǔ gēng yú tài xué. suǒ sī xiān zòu dìng, sān shī sān gōng zhì shì zhě, yòng qí dé xíng jí nián gāo zhě yī rén wèi sān lǎo, cì yī rén wèi wǔ gēng. shè sān lǎo zuò yú xī yíng zhī dōng, jìn běi nán xiàng. shè wǔ gēng zuò yú xī jiē shàng, dōng xiàng. shè guó lǎo sān rén zuò yú sān lǎo zuò xī, jù bù shǔ yān. shè zhòng guó lǎo zuò yú táng xià xī jiē zhī xī, dōng miàn běi shàng. wǔ pǐn yǐ shàng zhì shì zhě wèi guó lǎo, liù pǐn yǐ xià zhì shì zhě wèi shù lǎo.
大唐制，仲秋吉辰，皇帝親養三老五更於太學。所司先奏定，三師、三公致仕者，用其德行及年高者一人為三老，次一人為五更。設三老座於西楹之東，近北南向。設五更座於西階上，東向。設國老三人座於三老座西，俱不屬焉。設眾國老座於堂下西階之西，東面北上。（五品以上致仕者為國老，六品以下致仕者為庶老。）

tiān bǎo bā zài rùn liù yuè zhì, qí tiān xià bǎi xìng, zhàng fū qī shí wǔ yǐ shàng, fù rén qī shí yǐ shàng, yí gè gěi zhōng nán yī rén chōng shì, réng rèn zì jiǎn zé zhì bā shí yǐ shàng, yī cháng shì chù fēn. yú bìng rú kāi yuán lǐ.
天寶八載閏六月制，其天下百姓，丈夫七十五以上，婦人七十以上，宜各給中男一人充侍，仍任自簡擇；至八十以上，依常式處分。餘並如開元禮。

tiān zǐ bài jìng bǎo fù tài zǐ jí zhū wáng jiàn shī lǐ fù hàn　 jìn　 dà táng
天子拜敬保傅（太子及諸王見師禮附○ 漢　晉　大唐）

hàn zhāng yǔ cháng wèi chéng dì shī, dì zūn chǒng zhī. yǔ měi jí, zhé yǐ qǐ jū wén. wèi qí shí yǐn qǐn wò zhī zēng sǔn yě. dì zì lín wèn zhī, qīn bài yǔ chuáng xià, yǔ dùn shǒu xiè ēn, yīn guī chéng yán:" lǎo chén yǒu sì nán yī nǚ, ài nǚ shén yú nán, yuǎn jià wèi zhāng yē tài shǒu xiāo xián qī, bù shèng fù zǐ sī qíng, sī yǔ xiāng jìn." dì jí shí xǐ xián wèi hóng nóng tài shǒu. yòu yǔ xiǎo zi wèi yǒu guān, dì lín hòu yǔ, yǔ shù shì zhī, dì jí yǔ chuáng xià bài wèi huáng mén láng, gěi shì zhōng.
漢張禹嘗為成帝師，帝尊寵之。禹每疾，輒以起居聞。（謂其食飲寢臥之增損也。）帝自臨問之，親拜禹床下，禹頓首謝恩，因歸誠言："老臣有四男一女，愛女甚於男，遠嫁為張掖太守蕭咸妻，不勝父子私情，思與相近。"帝即時徙咸為弘農太守。又禹小子未有官，帝臨候禹，禹數視之，帝即禹床下拜為黃門郎，給事中。

jìn chéng dì zhào yuē:" qū líng gōng děng, xuān lì qián cháo, zhì xūn huáng jiā, yǐ dé yì yōu hóng, jiān bǎo fù zhèn gōng. zhèn zāo jiā bù zào, yǎn zài āi jiù, bǐng xùn wèi jiū, wù shì qióng gǎn. qí yī zūn xiān dì zūn chóng shī fù zhī jiào, bài jìng jiā jiù, yǐ míng chóng dé, yǒng fèng yí fàn." shàng shū lìng biàn kǔn děng zòu yuē:" chén lì guān jì jí lǐ jīng, wú bài chén zhī zhì. wéi hàn chéng dì bài zhāng yǔ, yōng zhǔ fán chén, bù zú wèi guǐ. huò shuō shī chén yǒu chén, shī mó qí dào, yòu wèi shì qí bài yě. zhì yú xiān dì zhī bài sī tú dǎo, tè yǐ yuán huáng dì xìng zì fān guó, bù yī zhī jiāo, bài zài rén chén zhī rì, gù lǜ ér bù gǎi. bì xià zūn shùn xiān diǎn, fú yīng lǐ zhōng, bù yí jiàng nán miàn zhī zūn, bài běi miàn zhī chén. dà jiào yǒu wéi, míng tǐ bù shùn, shì yīng gǎi zhèng." tài hòu zhào:" zūn shī zhòng dào, dì wáng zhī suǒ yí wù, kuàng tóng yòu fāng lài shī xùn zhī chéng. yí lìng yī zūn xiān dì chóng xián zhī lǐ." kǔn yòu zòu:" chén kǎo xiān diǎn zhī jí, wú guò yú zhōu gōng, ér zhōu shǐ wú bài jìng zhī lǐ. lǐ jì chēng' wáng zhě rù xué, gōng bài sān lǎo'. cǐ yī zhāo zhī jìng, yóu zi guān ér mǔ bài zhī, qǐ kě zhōng shēn xíng yān." tài hòu zhào:" xū dì chéng rén, gèng xiáng shī fù zhī lǐ."
晉成帝詔曰："曲陵公等，宣力前朝，致勛皇家，以德義優弘，兼保傅朕躬。朕遭家不造，奄在哀疚，稟訓未究，悟事窮感。其一遵先帝尊崇師傅之教，拜敬加舊，以明崇德，永奉遺範。"尚書令卞壼等奏曰："臣歷觀紀籍禮經，無拜臣之制。唯漢成帝拜張禹，庸主凡臣，不足為軌。或說師臣友臣，師模其道，又未是其拜也。至於先帝之拜司徒導，特以元皇帝興自藩國，布衣之交，拜在人臣之日，故率而不改。陛下尊順先典，伏膺禮中，不宜降南面之尊，拜北面之臣。大教有違，名體不順，事應改正。"太后詔："尊師重道，帝王之所宜務，況童幼方賴師訓之成。宜令一遵先帝崇賢之禮。"壼又奏："臣考先典之極，無過於周公，而周史無拜敬之禮。禮記稱'王者入學，躬拜三老'。此一朝之敬，猶子冠而母拜之，豈可終身行焉。"太后詔："須帝成人，更詳師傅之禮。"

dà táng zhēn guān shí yī nián, tài zōng yǔ wèi wáng tài yuē:" lǐ bù shàng shū jiān wèi wáng shī wáng guī. rǔ zhī shì shī, rú shì wǒ yě." tài měi xiān bài guī, guī yì yǐ shī dào zì jū, wù yì shàn zhī. shí qī nián, zhào lìng zhuàn sān shī yí zhù. tài zǐ chū diàn mén yíng, xiān bài, sān bài dá bài. měi mén ràng. sān shī zuò, tài zǐ nǎi zuò. yǔ sān shī shū, qián míng huáng kǒng, hòu míng huáng kǒng zài bài.
大唐貞觀十一年，太宗語魏王泰曰："禮部尚書兼魏王師王珪。汝之事師，如事我也。"泰每先拜珪，珪亦以師道自居，物議善之。十七年，詔令撰三師儀注。太子出殿門迎，先拜，三拜答拜。每門讓。三師坐，太子乃坐。與三師書，前名惶恐，後名惶恐再拜。

zhū wáng gōng zhǔ jìng gū shū dà táng
諸王公主敬姑叔（大唐）

dà táng shén lóng yuán nián, zhì yuē:" jìn dài yǐ lái, hǎn zūn guǐ dù. wáng jí gōng zhǔ, qū zhì sī qíng, gū shū zhī zūn, bài yú zǐ zhí, wéi fǎ bèi lǐ, qíng yòng cè rán. zì jīn yǐ hòu, yí cóng gé bì, xuān gào zōng shǔ, zhī zhèn yì yān." xiān shì, zhū wáng jí gōng zhǔ, jiē yǐ qīn wèi guì, tiān zǐ zhī zǐ jiàn zhū gū shū, gū shū xiān bài, ruò zhì shū zé chēng wèi qǐ shì. dì zhì yù dūn xù qīn zú, gù xià zhì yǐ gé sī sú.
大唐神龍元年，制曰："近代以來，罕遵軌度。王及公主，曲致私情，姑叔之尊，拜於子侄，違法背禮，情用惻然。自今以後，宜從革弊，宣告宗屬，知朕意焉。"先是，諸王及公主，皆以親為貴，天子之子見諸姑叔，姑叔先拜，若致書則稱為啟事。帝志欲敦序親族，故下制以革斯俗。

qún chén zhì jìng tài hòu fù jìn
群臣致敬太后父（晉）

jìn dèng jiān jūn jiào chū yuán lì yáng shū, cān zuǒ gāng jì yì wèi chǔ tài hòu fù zuǒ jiāng jūn shī jìng, bù tóng. sī mǎ huáng zhěng yì:" fū zǐ yǒu yún:' bì yě zhèng míng hū!' wáng zhě xiàng tiān, hòu zhě fǎ dì, wèi zhào shù fù mǔ, zūn mò dà yān, hòu mò zhòng yān. ruò yǐ hòu zūn yí jìng yú qīn, yú hòu fù yě biàn yīng yǒu jìng, cuò zhī lǐ diǎn, xiān wú zī bǐ. jīn huáng tài hòu lín tǒng cháo zhèng, yǐ zhǔ shàng fù yú chūn qiū ěr, gù shì běn zūn zhī zūn, wú fù yì yě. qiě zhū hóu wèi guó fān hàn, běi miàn qǐ shǒu, qǐ kě dé tuī chóng wèi tài shàng xié? xún míng dìng yì, wèi bù yīng shī jìng yě."
晉鄧監軍教出袁歷陽書，參佐綱紀議為褚太后父左將軍施敬，不同。司馬黃整議："夫子有云：'必也正名乎！'王者象天，後者法地，為兆庶父母，尊莫大焉，厚莫重焉。若以後尊宜敬於親，於後父也便應有敬，錯之禮典，先無茲比。今皇太后臨統朝政，以主上富於春秋耳，故是本尊之尊，無復異也。且諸侯為國藩翰，北面稽首，豈可得推崇為太上邪？尋名定義，謂不應施敬也。"

qún chén shì zuò tài zǐ hòu lái
群臣侍坐太子後來

bìng gōng qīng zhì jìng tài zǐ dōng gōng chén shàng jiān shū jiàn gōng qīng yí bǎi guān shàng biǎo bù chēng qí míng fù jìn　 dà táng
（並公卿致敬太子、東宮臣上箋疏、見公卿儀、百官上表不稱其名附○ 晉　大唐）

jìn zhì, huáng dì huì gōng qīng, zuò wèi dìng, tài zǐ hòu zhì, sūn yù yǐ wèi qún chén bù yīng qǐ. lǐ yuē' fù zài sī wèi zi, jūn zài sī wèi chén'.' shì zuò yú suǒ zūn, jiàn tóng děng bù qǐ'. jiē yǐ wèi zūn wú èr shàng, gù yǒu suǒ yàn zhī yì yě. xī wèi wǎn bù yīng hàn jǐng zhī zhào, shì zhī zhèng gōng mén zhī fǎ, míng tài zǐ shì tóng yú qún chén, qún chén yì tǒng yī yú suǒ shì. yīng yī tóng děng bù qǐ zhī lǐ. míng dì tài níng sān nián, zhào yuē:" hàn wèi yǐ lái, zūn chóng chǔ èr, shǐ guān shǔ chēng chén, cháo chén xián bài, cǐ shén wú wèi. jīn tài zǐ yǎn yòu chōng zhī nián, biàn chén xiān dá, jiāng jīn suǒ xí jiàn, wèi zhī zì rán, cǐ qǐ kě yǐ jiào zhī xié!" lìng nèi wài tōng yì. shàng shū lìng biàn kǔn yì yǐ wèi:" chūn qiū wáng tài zǐ bù huì méng, lǐ tóng yú jūn, jiē suǒ yǐ zhòng chǔ èr, yì zhèng dí. gǒu fèng zhī rú jūn, bù dé bù bài yǐ. tài zǐ ruò cún qiān chōng, gù yí dá bài. chén yǐ wèi huáng tài zǐ zhī lì, jiāo gào tiān dì, zhèng wèi chǔ gōng, qǐ dé tóng zhī huáng zǐ yī ràng ér yǐ. wèi yí jī zé hàn wèi, hé cháo tóng bài." cóng zhī. xú miǎo yún:" dōng gōng chén shàng biǎo tiān cháo, jì yòng huáng zhǐ, shàng tài zǐ shū, zé yòng bái zhǐ yě. běi rén yǒu zuò fú hóng guān shǔ zhě, yún' dōng gōng chén shàng shū yú tài zǐ yòng bái zhǐ, tài zǐ dá zhī yòng huáng zhǐ. cháo shì lǜ cháng jiān shàng xià sǐ zuì, tài zǐ dá zhī xìng bái, yì yǒu huáng kǒng.' cǐ shì dé zhòng cháo jiù fǎ."
晉制，皇帝會公卿，座位定，太子後至，孫毓以為群臣不應起。禮曰'父在斯為子，君在斯為臣'。'侍坐於所尊，見同等不起'。皆以為尊無二上，故有所厭之義也。昔衛綰不應漢景之召，釋之正公門之法，明太子事同於群臣，群臣亦統一於所事。應依同等不起之禮。明帝太寧三年，詔曰："漢魏以來，尊崇儲貳，使官屬稱臣，朝臣咸拜，此甚無謂。今太子衍幼沖之年，便臣先達，將今所習見，謂之自然，此豈可以教之邪！"令內外通議。尚書令卞壼議以為："春秋王太子不會盟，禮同於君，皆所以重儲貳，異正嫡。苟奉之如君，不得不拜矣。太子若存謙沖，故宜答拜。臣以為皇太子之立，郊告天地，正位儲宮，豈得同之皇子揖讓而已。謂宜稽則漢魏，闔朝同拜。"從之。（徐邈云："東宮臣上表天朝，既用黃紙，上太子疏，則用白紙也。北人有作苻宏官屬者，雲'東宮臣上疏於太子用白紙，太子答之用黃紙。朝士率常箋上下死罪，太子答之姓白，亦有惶恐。'此似得中朝舊法。"）

dà táng wǔ tài hòu zhǎng ān èr nián, zuǒ shù zǐ wáng fāng qìng shàng yán:" jǐn àn shǐ jí suǒ zài, rén chén yǔ rén yán jí shàng biǎo, wèi yǒu chēng huáng tài zǐ míng zhě, dāng wèi tài zǐ huáng chǔ, qí míng zūn zhòng, bù gǎn zhǐ chì. jǐn àn jìn shàng shū pú shè shān tāo qǐ shì, chēng huáng tài zǐ ér bù yán míng. tāo zhōng cháo míng shì, bì xiáng diǎn gù. cháo guān shàng lǐ rú cǐ, gōng chén huì zé bù yí. jīn dōng gōng diàn jí mén míng, jiē yǒu chù fàn, lín shì lùn yì, huí bì shén nán. xiào jìng huáng dì wèi tài zǐ shí, gǎi hóng jiào mén wèi chóng jiào mén, pèi wáng wèi huáng tài zǐ, gǎi chóng xián guǎn wèi chóng wén guǎn, jiē bì míng huì. cǐ jí chéng lì, zú wèi guǐ mó." yú shì yī qiè gǎi zhī., wèi yǒu chēng huáng tài zǐ míng zhě, dāng wèi tài zǐ huáng chǔ, qí míng zūn zhòng, bù gǎn zhǐ chì. jǐn àn jìn shàng shū pú shè shān tāo qǐ shì, chēng huáng tài zǐ ér bù yán míng. tāo zhōng cháo míng shì, bì xiáng diǎn gù. cháo guān shàng lǐ rú cǐ, gōng chén huì zé bù yí. jīn dōng gōng diàn jí mén míng, jiē yǒu chù fàn, lín shì lùn yì, huí bì shén nán. xiào jìng huáng dì wèi tài zǐ shí, gǎi hóng jiào mén wèi chóng jiào mén, pèi wáng wèi huáng tài zǐ, gǎi chóng xián guǎn wèi chóng wén guǎn, jiē bì míng huì. cǐ jí chéng lì, zú wèi guǐ mó." yú shì yī qiè gǎi zhī.
大唐武太后長安二年，左庶子王方慶上言："謹按史籍所載，人臣與人言及上表，未有稱皇太子名者，當為太子皇儲，其名尊重，不敢指斥。謹按晉尚書僕射山濤啟事，稱皇太子而不言名。濤中朝名士，必詳典故。朝官尚禮如此，宮臣諱則不疑。今東宮殿及門名，皆有觸犯，臨事論議，迴避甚難。孝敬皇帝為太子時，改弘教門為崇教門，沛王為皇太子，改崇賢館為崇文館，皆避名諱。此即成例，足為軌模。"於是一切改之。，未有稱皇太子名者，當為太子皇儲，其名尊重，不敢指斥。謹按晉尚書僕射山濤啟事，稱皇太子而不言名。濤中朝名士，必詳典故。朝官尚禮如此，宮臣諱則不疑。今東宮殿及門名，皆有觸犯，臨事論議，迴避甚難。孝敬皇帝為太子時，改弘教門為崇教門，沛王為皇太子，改崇賢館為崇文館，皆避名諱。此即成例，足為軌模。"於是一切改之。