strong shí huò qī strong
食貨七
lì dài shèng shuāi hù kǒu
歷代盛衰戶口
zhōu qín hàn hòu hàn wèi jìn sòng qí liáng chén hòu wèi běi qí hòu zhōu suí dà táng
(周 秦 漢 後漢 魏 晉 宋 齊 梁 陳 後魏 北齊 後周隋 大唐)
sān huáng yǐ qián shàng yǐ, mí kě dé ér xiáng yě. kǒng zǐ chēng yáo yuē dà zāi, shùn yuē jǐn shàn, yǔ yuē wú xián. yǐ sān shèng zhī dé, dì fāng bù guò shù qiān lǐ, gù jūn chén gē dé, hán qì zhī lèi, gè dé qí yí. yǔ píng shuǐ tǔ, wèi jiǔ zhōu, rén kǒu qiān sān bǎi wǔ shí wǔ wàn sān qiān jiǔ bǎi èr shí sān. tú shān zhī huì, zhū hóu chéng táng yú zhī shèng, zhí yù bó zhě wàn guó. nán nǚ gēng zhī, bù duó qí shí, gù gōng jiā yǒu sān shí nián zhī jī, sī jiā yǒu jiǔ nián zhī chǔ. jí qí shuāi yě, qì jì bù wù, xù yǒu yǒu qióng kǒng jiǎ zhī luàn, zāo jié xíng bào, zhū hóu xiāng jiān, dǎi tāng shòu mìng, qí néng cún zhě sān qiān yú guó, fāng yú tú shān, shí sǔn qí qī. qí hòu zhòu zuò yín nüè, hòu fù yǐ shí lù tái, dà liǎn yǐ jī jù qiáo, rén shù kǔ ér wú liáo, tiān xià qù zhī.
三皇以前尚矣,靡可得而詳也。孔子稱堯曰大哉,舜曰盡善,禹曰無閒。以三聖之德,地方不過數千里,故君臣歌德,含氣之類,各得其宜。禹平水土,為九州,人口千三百五十五萬三千九百二十三。塗山之會,諸侯承唐虞之盛,執玉帛者萬國。男女耕織,不奪其時,故公家有三十年之積,私家有九年之儲。及其衰也,棄稷不務,續有有窮、孔甲之亂,遭桀行暴,諸侯相兼,逮湯受命,其能存者三千餘國,方於塗山,十損其七。其後紂作淫虐,厚賦以實鹿台,大斂以積巨橋,人庶苦而無憀,天下去之。
zhōu wǔ wáng zhì shāng zhī zuì, wǎng yǒu dí yú wǒ shī, yī róng yī tiān xià dà dìng, chuí gǒng ér tiān xià zhì, dìng wǔ děng zhī fēng, fán qiān qī bǎi qī shí sān guó. yòu jiǎn tāng shí qiān sān bǎi guó, rén zhòng zhī sǔn yì rú zhī. zhōu gōng xiāng chéng wáng, zhì lǐ xíng cuò, rén kǒu qiān sān bǎi qī shí wàn sì qiān jiǔ bǎi èr shí sān, cǐ zhōu zhī jí shèng yě. jí zhāo wáng nán zhēng bù hái, mù wáng huāng mào, jiā yǐ yōu zhī luàn, píng wáng dōng qiān, sān shí yú nián. zhuāng wáng shí sān nián, qí huán gōng èr nián, wǔ qiān lǐ wài fēi tiān zǐ zhī yù. zì tài zǐ gōng hóu yǐ xià zhì yú shù rén, fán qiān yī bǎi bā shí sì wàn yī qiān jiǔ bǎi èr shí sān rén. qí hòu zhū hóu xiāng bìng, shàng yǒu qiān èr bǎi guó. chūn qiū èr bǎi sì shí èr nián zhī zhōng, shì jūn sān shí liù, wáng guó wǔ shí èr, zhū hóu gèng xiāng zhēng fá, bēn zǒu bù bǎo shè jì zhě, bù kě shèng shù. qí huán jiù qí nán, kǒng zǐ dìng qí wén, zhì yú zhàn guó, cún zhě shí yú. yú shì zòng héng duǎn zhǎng zhī shuō, xiāng duó yú shí, cán rén zhà lì zhī bīng, dòng yǐ wàn jì. yī què zhī bài, zhǎn shǒu èr shí sì wàn. zhǎng píng zhī zhàn, xuè liú piào lǔ. zhōu zhī liè guó, wéi qín chǔ yàn ér yǐ. qí jí sān jìn, jiē yǐ cuàn luàn. wèi suī dé cún, bù jué rú xiàn. yīn xiàn. rán kǎo sū zhāng zhī shuō, jì qín jí shān dōng liù guó róng zú, shàng yú wǔ bǎi yú wàn, tuī rén kǒu shù shàng dāng qiān yú wàn.
周武王致商之罪,罔有敵於我師,一戎衣天下大定,垂拱而天下治,定五等之封,凡千七百七十三國。又減湯時千三百國,人眾之損亦如之。周公相成王,致理刑措,人口千三百七十萬四千九百二十三,此周之極盛也。及昭王南征不還,穆王荒耄,加以幽之亂,平王東遷,三十餘年。莊王十三年,齊桓公二年,五千里外非天子之御。自太子公侯以下至於庶人,凡千一百八十四萬一千九百二十三人。其後諸侯相併,尚有千二百國。春秋二百四十二年之中,弒君三十六,亡國五十二,諸侯更相征伐,奔走不保社稷者,不可勝數。齊桓救其難,孔子定其文,至於戰國,存者十餘。於是縱橫短長之說,相奪於時,殘人詐力之兵,動以萬計。伊闕之敗,斬首二十四萬。長平之戰,血流漂鹵。周之列國,唯秦、楚、燕而已。齊及三晉,皆以篡亂。衛雖得存,不絕如線。(音線。)然考蘇、張之說,計秦及山東六國戎卒,尚逾五百餘萬,推人口數尚當千餘萬。
qín jiān zhū hóu, suǒ shā sān fēn jū èr, yóu yǐ yú lì běi zhú zhǎng chéng sì shí yú wàn, nán shù wǔ lǐng wǔ shí yú wàn, ē páng lí shān qī shí yú wàn. shí yú nián xián, bǎi xìng sǐ méi, xiāng zhǒng yú lù. chén xiàng yòu sì qí kù liè, xīn ān zhī kēng, èr shí yú wàn, péng chéng zhī zhàn, suī shuǐ bù liú.
秦兼諸侯,所殺三分居二,猶以餘力北築長城四十餘萬,南戍五嶺五十餘萬,阿房、驪山七十餘萬。十餘年閒,百姓死沒,相踵於路。陳、項又肆其酷烈,新安之坑,二十餘萬,彭城之戰,睢水不流。
hàn gāo dì dìng tiān xià, rén zhī sǐ shāng yì shù bǎi wàn, shì yǐ píng chéng zhī zú bù guò sān shí wàn, fāng zhī liù guó, shí fēn wú sān. xiào wén yǎn wǔ xiū wén, yǔ rén xiū xī, cháng yù zuò lù tái, zhào gōng jì zhī, zhí bǎi jīn, yuē: bǎi jīn, zhōng rén shí jiā zhī chǎn. wú fèng xiān dì gōng shì, cháng kǒng xiū zhī. nǎi zhǐ. xiào jǐng chéng píng, fù yì jiǎn shěng, sān shí ér shuì yī, rén rén zì ài. měi yǒu zhào mìng bān xià xiāng lǘ, chuí bái dài lǎo fú jí cè zhàng yǐ tīng zhī, sī yī jiàn tài píng. zhì wǔ dì yuán shòu zhōng, liù shí yú nián, rén zhòng dà zēng, tài cāng zhī sù hóng fǔ ér bù shí, dōu nèi zhī qián guàn xiǔ ér bù xiào. xiào wǔ dì chéng qí zī xù, nǎi lì bīng mǎ yǐ rǎng róng dí, kuò dì xiá guǎng, zhēng fá bù xiū, shí shù nián xián, tiān xià zhī zhòng, yì jiǎn bàn yǐ. mò nián zhuī huǐ, gù xià āi tòng zhī zhào, fēng chéng xiàng fù rén hóu. zhāo xuān zhī hòu, bà zhàn wù nóng, hù kǒu jiàn yì. yuán dì shí, gòng yǔ shàng shū yuē: gǔ zhě gōng nǚ bù guò jiǔ rén, mò mǎ bù guò bā pǐ. gāo zǔ xiào wén xiào jǐng huáng dì, xiū gǔ jié jiǎn, gōng nǚ bù guò shí yú, jiù mǎ bù guò bǎi yú pǐ. gù shí qí sān fú guān shū wù bù guò shí sì. fāng jīn qí sān fú guān zuò gōng gè shù qiān rén, suì fèi shù jù wàn. shǔ guǎng hàn zhǔ jīn yín qì, suì gè yòng wǔ bǎi wàn, sān gōng guān guān fèi wǔ qiān wàn, zhī shì yì rán. jiù mǎ shí sù jiāng wàn pǐ. bǎi xìng zhòng kùn, qǐng cóng shěng jiǎn. dì duō cǎi nà zhī. zhì xiào píng yuán shǐ èr nián, rén hù qiān èr bǎi èr shí sān wàn sān qiān, kǒu wǔ qiān jiǔ bǎi wǔ shí jiǔ wàn sì qiān jiǔ bǎi qī shí bā, cǐ hàn zhī jí shèng yě. jí wáng mǎng cuàn wèi, xù yǐ gēng shǐ chì méi zhī luàn, lǜ tǔ yí lí, shí cái èr sān.
漢高帝定天下,人之死傷亦數百萬,是以平城之卒不過三十萬,方之六國,十分無三。孝文偃武修文,與人休息,嘗欲作露台,召工計之,直百金,曰:「百金,中人十家之產。吾奉先帝宮室,常恐羞之。」乃止。孝景承平,賦役減省,三十而稅一,人人自愛。每有詔命頒下鄉閭,垂白戴老扶疾策杖以聽之,思一見太平。至武帝元狩中,六十餘年,人眾大增,太倉之粟紅腐而不食,都內之錢貫朽而不校。孝武帝乘其資稸,乃厲兵馬以攘戎狄,廓地遐廣,征伐不休,十數年閒,天下之眾,亦減半矣。末年追悔,故下哀痛之詔,封丞相富人侯。昭宣之後,罷戰務農,戶口漸益。(元帝時,貢禹上書曰:「古者宮女不過九人,秣馬不過八疋。高祖、孝文、孝景皇帝,修古節儉,宮女不過十餘,廄馬不過百餘疋。故時齊三服官輸物不過十笥。方今齊三服官作工各數千人,歲費數鉅萬。蜀廣漢主金銀器,歲各用五百萬,三工官官費五千萬,織室亦然。廄馬食粟將萬疋。百姓重困,請從省儉。」帝多採納之。)至孝平元始二年,人戶千二百二十三萬三千,口五千九百五十九萬四千九百七十八,此漢之極盛也。及王莽篡位,續以更始、赤眉之亂,率土遺黎,十才二三。
hòu hàn guāng wǔ jiàn wǔ zhōng, bīng gé jiàn xī. zhì zhōng yuán èr nián, hù sì bǎi èr shí qī wàn liù bǎi sān shí sì, kǒu èr qiān yī bǎi wàn qī qiān bā bǎi èr shí. míng zhāng zhī hòu, tiān xià wú shì, wù zài yǎng mín. zhì yú xiào hé, rén hù zī zhí. huán dì yǒng shòu sān nián, hù qiān liù shí qī wàn qī qiān jiǔ bǎi liù shí, kǒu wǔ qiān liù bǎi sì shí bā wàn liù qiān bā bǎi wǔ shí liù. líng dì zāo huáng jīn wèi kòu, xiàn dì yù dǒng zhuō chēng luàn, dà fén gōng miào, jié yù xī qiān, shì yǐ xìng píng jiàn ān zhī jì, hǎi nèi huāng cán, rén hù suǒ cún, shí wú yī èr.
後漢光武建武中,兵革漸息。至中元二年,戶四百二十七萬六百三十四,口二千一百萬七千八百二十。明、章之後,天下無事,務在養民。至於孝和,人戶滋殖。桓帝永壽三年,戶千六十七萬七千九百六十,口五千六百四十八萬六千八百五十六。靈帝遭黃巾為寇,獻帝遇董卓稱亂,大焚宮廟,劫御西遷,是以興平、建安之際,海內荒殘,人戶所存,十無一二。
wèi wǔ jù zhōng yuán, liú bèi gē bā shǔ, sūn quán jǐn yǒu jiāng dōng zhī dì. sān guó dǐng lì, zhàn zhēng bù xī. liú bèi zhāng wǔ yuán nián, yǒu hù èr shí wàn, nán nǚ kǒu jiǔ shí wàn. jí píng shǔ, dé hù èr shí bā wàn, kǒu jiǔ shí sì wàn, dài jiǎ jiāng shì shí wàn èr qiān, lì sì wàn, tōng jì hù jiǔ shí sì wàn sān qiān sì bǎi èr shí sān, kǒu wǔ bǎi sān shí qī wàn èr qiān bā bǎi bā shí yī. chú píng shǔ suǒ de, dāng shí wèi shì wéi yǒu hù liù shí liù wàn sān qiān sì bǎi èr shí sān, kǒu yǒu sì bǎi sì shí sān wàn èr qiān bā bǎi bā shí yī. sūn quán chì wū wǔ nián, yǒu hù wǔ shí èr wàn, nán nǚ kǒu èr bǎi sān shí wàn.
魏武據中原,劉備割巴蜀,孫權盡有江東之地。三國鼎立,戰爭不息。(劉備章武元年,有戶二十萬,男女口九十萬。)及平蜀,得戶二十八萬,口九十四萬,帶甲將士十萬二千,吏四萬,通計戶九十四萬三千四百二十三,口五百三十七萬二千八百八十一。除平蜀所得,當時魏氏唯有戶六十六萬三千四百二十三,口有四百四十三萬二千八百八十一。(孫權赤烏五年,有戶五十二萬,男女口二百三十萬。)
jìn wǔ dì tài kāng yuán nián, píng wú, shōu qí tú jí, hù wǔ shí sān wàn, lì sān wàn èr qiān, bīng èr shí sān wàn, nán nǚ kǒu èr bǎi sān shí wàn, hòu gōng wǔ qiān yú rén. jiǔ zhōu yōu tóng, dà dǐ biān hù èr bǎi sì shí wǔ wàn jiǔ qiān bā bǎi sì shí, kǒu qiān liù bǎi yī shí liù wàn sān qiān bā bǎi liù shí sān, cǐ jìn zhī jí shèng yě. shǔ liú chán yán xìng yuán nián, zé wèi cháng dào xiāng gōng jǐng yuán sì nián, suì cì guǐ wèi, shì suì wèi miè shǔ. zhì jìn wǔ dì tài kāng yuán nián, suì cì gēng zǐ, fán yī shí bā nián. hù zēng jiǔ shí bā wàn liù qiān sān bǎi bā shí yī, kǒu zēng bā bǎi sì shí jiǔ wàn jiǔ bǎi bā shí èr. zé dāng sān guó dǐng zhì zhī shí, tiān xià tōng jì hù bǎi sì shí qī wàn sān qiān sì bǎi sān shí sān, kǒu qī bǎi liù shí qī wàn èr qiān bā bǎi bā shí yī, yǐ fèng sān zhǔ, sī yǐ qín yǐ. hòu zhào shí lè, jù yǒu hé běi, chū wén wǔ guān shàng shū, qǐng yī liú bèi zài shǔ wèi wáng zài yè gù shì, wèi wáng jí cáo gōng, yǐ hé nèi wèi jí děng shí yī jùn, bìng qián zhào guó hé èr shí sì, hù èr shí jiǔ wàn wèi zhào guó. qián qín fú jiān miè qián yān mù róng wěi, rù yè, yuè qí míng jí, hù èr bǎi sì shí wǔ wàn bā qiān jiǔ bǎi liù shí jiǔ, kǒu jiǔ bǎi jiǔ shí bā wàn qī qiān jiǔ bǎi sān shí wǔ. xǐ guān dōng háo jié jí zhū zá yí shí wàn hù yú guān zhōng. píng yàn dìng shǔ zhī chēng, wěi dài zhī shèng yě. shí guān lǒng qīng yàn, bǎi xìng fēng lè, zì zhǎng ān zhì yú zhū zhōu, èr shí lǐ yī tíng, sì shí lǐ yī yì, lǚ xíng zhě qǔ gěi yú tú, gōng shāng zī fàn yú dào.
晉武帝太康元年,平吳,收其圖籍,戶五十三萬,吏三萬二千,兵二十三萬,男女口二百三十萬,後宮五千餘人。九州攸同,大抵編戶二百四十五萬九千八百四十,口千六百一十六萬三千八百六十三,此晉之極盛也。(蜀劉禪炎興元年,則魏常道鄉公景元四年,歲次癸未,是歲魏滅蜀。至晉武帝太康元年,歲次庚子,凡一十八年。戶增九十八萬六千三百八十一,口增八百四十九萬九百八十二。則當三國鼎峙之時,天下通計戶百四十七萬三千四百三十三,口七百六十七萬二千八百八十一,以奉三主,斯以勤矣。後趙石勒,據有河北,初文武官上疏,請依劉備在蜀、魏王在鄴故事,魏王即曹公,以河內、魏、汲等十一郡,並前趙國合二十四,戶二十九萬為趙國。前秦苻堅滅前燕慕容暐,入鄴,閱其名籍,戶二百四十五萬八千九百六十九,口九百九十八萬七千九百三十五。徙關東豪傑及諸雜夷十萬戶於關中。平燕定蜀之稱,偽代之盛也。時關隴清晏,百姓豐樂,自長安至於諸州,二十里一亭,四十里一驛,旅行者取給於途,工商資販於道。)
sòng wǔ dì běi qǔ nán yàn, píng guǎng gù, nán yàn, mù róng chāo. guǎng gù, jí jīn běi hǎi jùn. xī miè hòu qín, píng guān luò, hòu qín, yáo hóng. zhǎng hé yǐ nán, jǐn wèi sòng yǒu. dì sù jié jiǎn, yǒu sī cháng zòu dōng xī táng shī jú jiǎo chuáng, yòng yín tú dīng, dì yǐ wèi fèi, shǐ yòng zhí jiǎo chuáng, dīng yòng tiě. gōng zhǔ chū shì, qiǎn sòng bù guò èr shí wàn, wú jǐn xiù jīn yù zhī fèi. wén dì lì jīng lín rén, jiāng zuǒ shù dài dì wáng mò jí, suǒ yǐ chēng yuán jiā zhī lǐ, bǐ qián hàn zhī wén jǐng yān. jì ér guó fù bīng jiàng, gèng wù jīng lüè. yuán jiā èr shí qī nián, hòu wèi zhǔ tài wǔ dì yǐ shù shí wàn zhòng nán fá, hé shàng tún shù, xiāng cì fù bài. wèi shī zhì guā bù ér hái. sòng zhī cái lì, zì cǐ shuāi hào. jīn àn běn shǐ, xiào wǔ dà míng bā nián, hù jiǔ shí wàn liù qiān bā bǎi qī shí, kǒu sì bǎi liù shí bā wàn wǔ qiān wǔ bǎi yī.
宋武帝北取南燕,平廣固,(南燕,慕容超。廣固,即今北海郡。)西滅後秦,平關洛,(後秦,姚泓。)長河以南,盡為宋有。帝素節儉,有司嘗奏東西堂施局腳床,用銀塗釘,帝以為費,使用直腳床,釘用鐵。公主出適,遣送不過二十萬,無錦繡金玉之費。文帝勵精臨人,江左數代帝王莫及,所以稱元嘉之理,比前漢之文、景焉。既而國富兵彊,更務經略。元嘉二十七年,後魏主太武帝以數十萬眾南伐,河上屯戍,相次覆敗。魏師至瓜步而還。宋之財力,自此衰耗。今按本史,孝武大明八年,戶九十萬六千八百七十,口四百六十八萬五千五百一。
qí shì liù wáng, nián dài duǎn cù, qí hù kǒu wèi xiáng.
齊氏六王,年代短促,其戶口未詳。
liáng wǔ zhī chū, yì chēng wèi lǐ, jí jīng huá hào jié, tān dì yāo gōng, hóu jǐng nì luàn, jìng yǐ yōu bì. yuán dì cǎn nüè, gǔ ròu xiāng cán, cái jí sān nián, biàn zhì fù miè, fén jí yì tóng huī jìn. hù kǒu bù néng xiáng jiū.
梁武之初,亦稱為理,及精華耗竭,貪地邀功,侯景逆亂,竟以幽斃。元帝慘虐,骨肉相殘,才及三年,便至覆滅,墳籍亦同灰燼。戶口不能詳究。
chén wǔ dì, jīng zhōu zhī xī, jì fēi wǒ yǒu, huái féi zhī nèi, lì bù néng jiā. xuān dì qín xù rén yǐn, shí chēng lìng zhǔ, yuè qí běn shǐ, hù liù shí wàn. ér mò nián qióng bīng dú wǔ, yuǎn shì jīng lüè, wú míng chè quán jūn zhǐ lún bù fǎn, ruì zú lì qì, cóng cǐ jiān yān. zhì hòu zhǔ miè wáng zhī shí, suí jiā suǒ shōu hù wǔ shí wàn, kǒu èr bǎi wàn.
陳武帝,荊州之西,既非我有,淮肥之內,力不能加。宣帝勤恤人隱,時稱令主,閱其本史,戶六十萬。而末年窮兵黷武,遠事經略,吳明徹全軍只輪不返,銳卒利器,從此殲焉。至後主滅亡之時,隋家所收戶五十萬,口二百萬。
hòu wèi qǐ zì yīn shān, jǐn yǒu zhōng xià. xiào wén qiān dōu hé luò, dìng lǐ chóng rú. míng dì zhèng guāng yǐ qián, shí wéi quán shèng, hù kǒu zhī shù, bǐ fū jìn tài kāng bèi ér yú yǐ. àn jìn wǔ dì tài kāng yuán nián píng wú hòu, dà fán hù èr bǎi sì shí wǔ wàn jiǔ qiān bā bǎi, kǒu qiān liù bǎi yī shí liù wàn sān qiān bā bǎi liù shí sān. jīn yún bèi ér yú zhě, shì qí shèng shí zé hù yǒu zhì wǔ bǎi yú wàn yǐ. jí ěr zhū zhī luàn, zhèng yí chén xià, huò fèi huò lì, shén yú yì qí, suì fēn wèi dōng xī èr guó, jiē quán chén shàn mìng, zhàn zhēng bù xī, rén hù liú lí, guān sī wén bù, yòu duō sàn qì. jīn àn jiù shǐ, hù sān bǎi sān shí qī wàn wǔ qiān sān bǎi liù shí bā. qí shí yǐ zhēng fá bù xī, wéi hé běi sān shù dà jùn, duō qiān hù yǐ xià, fù tōng xīn fù zhī jùn, xiǎo zhě hù cái èr shí, kǒu bǎi ér yǐ.
後魏起自陰山,盡有中夏。孝文遷都河洛,定禮崇儒。明帝正光以前,時惟全盛,戶口之數,比夫晉太康倍而餘矣。(按晉武帝太康元年平吳後,大凡戶二百四十五萬九千八百,口千六百一十六萬三千八百六十三。今雲倍而餘者,是其盛時則戶有至五百餘萬矣。)及爾朱之亂,政移臣下,或廢或立,甚於弈棋,遂分為東西二國,皆權臣擅命,戰爭不息,人戶流離,官司文簿,又多散棄。今按舊史,戶三百三十七萬五千三百六十八。(其時以征伐不息,唯河北三數大郡,多千戶以下,復通新附之郡,小者戶才二十,口百而已。)
běi qí chéng wèi mò sàng luàn, yǔ zhōu rén kàng héng, suī kāi tà huái nán, ér jùn xiàn biǎn xiǎo. wén xuān shòu chán, xìng duō bào nüè, ér néng wěi zhèng zǎi fǔ yáng zūn yàn, shí shù nián xián, yì chēng wèi lǐ. gù qí shí yǐ wèi zhǔ hūn yú shàng, zhèng qīng yú xià. jí wǔ chéng hòu zhǔ, jù shì pì wáng. zhì chóng guó huì gǎi zhī huà sān nián, wèi zhōu shī suǒ miè. yǒu hù sān bǎi sān wàn èr qiān wǔ bǎi èr shí bā, kǒu èr qiān wàn liù qiān bā bǎi bā shí.
北齊承魏末喪亂,與周人抗衡,雖開拓淮南,而郡縣褊小。文宣受禪,性多暴虐,而能委政宰輔楊遵彥,十數年閒,亦稱為理。故其時以為主昏於上,政清於下。及武成、後主,俱是僻王。至崇(國諱改之)化三年,為周師所滅。有戶三百三萬二千五百二十八,口二千萬六千八百八十。
hòu zhōu mǐn míng èr dì, zhǔ jì ér yǐ, jù yǐ shì bēng. wǔ dì zhū lù quán chén, zhū yǔ wén hù. fāng lǎn shù zhèng, gōng jiǎn jié yòng, kǎo hé míng shí, wǔ liù nián nèi, píng dàng yàn qí. miè gāo qí. sì zǐ hūn nüè, wáng bù xuán zhǒng. àn dà xiàng zhōng, yǒu hù sān bǎi wǔ shí jiǔ wàn, kǒu jiǔ bǎi wàn jiǔ qiān liù bǎi sì.
後周閔、明二帝,主祭而已,俱以弒崩。武帝誅戮權臣,(誅宇文護。)方覽庶政,躬儉節用,考覈名實,五六年內,平盪燕齊。(滅高齊。)嗣子昏虐,亡不旋踵。按大象中,有戶三百五十九萬,口九百萬九千六百四。
suí wén dì shǐ yǐ wài qī, suì shòu tuō gū, bù yú shù nián, biàn xiǎng dà wèi, kè qín lǐ dào, kè jiǎn zī fèi. zhì yú liù gōng zhī nèi, cháng fú huàn zhuó zhī yī, gōng yù gù bì, suí lìng bǔ yòng, fēi xiǎng yàn, suǒ shí bù guò yī ròu. yǒu sī cháng jìn gān jiāng, yòng bù dài shèng, dì yǐ wèi fèi, dà jiā qiǎn zé. hòu jìn xiāng yào, fù yǐ zhān dài shèng, yīn chī suǒ sī, yǐ wèi hòu jiè. qí shí yǔ nèi chēng lǐ, cāng kù yíng yì. zhì kāi huáng jiǔ nián píng chén, dì qīn yú zhū què mén láo shī xíng shǎng, zì mén wài liè bù bó zhī jī, dá yú nán guō, yǐ cì bān gěi, suǒ fèi sān bǎi yú wàn duàn, ér bù jiā fù yú rén. yáng dì dà yè wǔ nián, hù bā bǎi jiǔ shí wàn qī qiān wǔ bǎi sān shí liù, kǒu sì qiān liù bǎi yī wàn jiǔ qiān jiǔ bǎi wǔ shí liù, cǐ suí zhī jí shèng yě. hòu zhōu jìng dì mò shòu suí chán, yǒu hù sān bǎi jiǔ shí jiǔ wàn jiǔ qiān liù bǎi sì. zhì kāi huáng jiǔ nián píng chén, dé hù wǔ shí wàn, jí shì cái èr shí liù qī nián, zhí zēng sì bǎi bā shí wàn qī qiān jiǔ bǎi sān shí èr. chéng qí quán shí, suì zì huāng yín. dēng jí zhī chū, jí jiàn luò yì, měi yuè yì dīng èr bǎi wàn rén. dǎo luò zhì hé jí huái, yòu yǐn qìn shuǐ dá hé běi, tōng zhuō jùn, zhú zhǎng chéng dōng xī qiān yú lǐ, jiē zhēng bǎi wàn yú rén. dīng nán bù chōng, yǐ fù rén jiān, yì ér sǐ zhě dà bàn. jí qīn zhēng tǔ gǔ hún, zhù jūn qīng hǎi, yù yǔ xuě, shì zú sǐ zhě shí èr sān. yòu sān jià dōng zhēng liáo zé, jiē xìng bǎi yú wàn zhòng, kuì yùn zhě bèi zhī. yòu nì zhēng shù nián zhī fù, qióng chǐ jí shē, jǔ tiān xià zhī rén, shí fēn jiǔ wèi dào zéi. shēn sàng guó miè, shí zì qǔ zhī, gài zī wǒ táng zhī sù yǒu tiān xià yě.
隋文帝始以外戚,遂受託孤,不逾數年,便享大位,克勤理道,克儉資費。至於六宮之內,常服浣濯之衣,供御故弊,隨令補用,非享燕,所食不過一肉。有司嘗進乾姜,用布袋盛,帝以為費,大加譴責。後進香藥,復以氈袋盛,因笞所司,以為後誡。其時宇內稱理,倉庫盈溢。至開皇九年平陳,帝親於朱雀門勞師行賞,自門外列布帛之積,達於南郭,以次頒給,所費三百餘萬段,而不加賦於人。煬帝大業五年,戶八百九十萬七千五百三十六,口四千六百一萬九千九百五十六,此隋之極盛也。(後周靜帝末授隋禪,有戶三百九十九萬九千六百四。至開皇九年平陳,得戶五十萬,及是才二十六七年,直增四百八十萬七千九百三十二。)承其全實,遂恣荒淫。登極之初,即建洛邑,每月役丁二百萬人。導洛至河及淮,又引沁水達河北,通涿郡,築長城東西千餘里,皆徵百萬餘人。丁男不充,以婦人兼,役而死者大半。及親征吐谷渾,駐軍青海,遇雨雪,士卒死者十二三。又三駕東征遼澤,皆興百餘萬眾,餽運者倍之。又逆徵數年之賦,窮侈極奢,舉天下之人,十分九為盜賊。身喪國滅,實自取之,蓋資我唐之速有天下也。
dà táng zhēn guān hù bù mǎn sān bǎi wàn. sān nián, hù bù zòu, zhōng guó rén yīn sài wài lái guī jí tū jué qián hòu jiàng fù kāi sì yí wèi zhōu xiàn, huò nán nǚ yī bǎi èr shí yú wàn kǒu. shí sì nián, hóu jūn jí pò gāo chāng, dé sān jùn wǔ xiàn èr shí èr chéng, hù bā qiān sì shí liù, kǒu sān wàn qī qiān sān shí yī, mǎ sì qiān sān bǎi pǐ.
大唐貞觀戶不滿三百萬。三年,戶部奏,中國人因塞外來歸及突厥前後降附開四夷為州縣,獲男女一百二十餘萬口。十四年,侯君集破高昌,得三郡、五縣、二十二城,戶八千四十六,口三萬七千三十一,馬四千三百匹。
yǒng huī sān nián, hù bù shàng shū gāo lǚ xíng zòu: qù nián jìn hù yī shí wǔ wàn. gāo zōng yǐ tiān xià jìn hù jì duō, wèi wú jì yuē: bǐ lái guó jiā wú shì, hù kǒu shāo duō, sān èr shí nián, zú kān yīn shí. yīn wèn suí yǒu jǐ hù, jīn yǒu jǐ hù. lǚ xíng zòu: suí dà yè zhōng hù bā bǎi qī shí wàn, jīn hù sān bǎi bā shí wàn. yǒng huī qù dà yè mò sān shí liù nián.
永徽三年,戶部尚書高履行奏:「去年進戶一十五萬。」高宗以天下進戶既多,謂無忌曰:「比來國家無事,戶口稍多,三二十年,足堪殷實。」因問隋有幾戶,今有幾戶。履行奏:」隋大業中戶八百七十萬,今戶三百八十萬。」(永徽去大業末三十六年。)
xiǎn qìng èr nián shí yuè, shàng xìng xǔ rǔ zhōu, wèn zhōng shū lìng dù zhèng lún yuē: cǐ xián tián dì jí kuān, bǎi xìng tài shǎo. yīn yòu wèn suí yǒu jǐ hù. zhèng lún zòu: dà yè chū yǒu bā bǎi yú wàn hù, mò nián lí luàn, zhì wǔ dé yǒu èr bǎi yú wàn hù.
顯慶二年十月,上幸許、汝州,問中書令杜正倫曰:「此閒田地極寬,百姓太少。」因又問隋有幾戶。正倫奏:「大業初有八百餘萬戶,末年離亂,至武德有二百餘萬戶。」
zǒng zhāng yuán nián shí yuè, sī kōng lǐ jī pò gāo lì guó, lǔ qí wáng, xià chéng bǎi qī shí, hù liù shí jiǔ wàn qī qiān èr bǎi. èr nián, xǐ gāo lì mín sān wàn, pèi jiāng huái yǐ nán shān nán jīng xī.
總章元年十月,司空李勣破高麗國,虜其王,下城百七十,戶六十九萬七千二百。二年,徙高麗民三萬,配江淮以南、山南、京西。
chū, zì zhēn guān yǐ hòu, tài zōng lì jīng wèi lǐ, zhì bā nián jiǔ nián, pín zhì fēng rěn, mǐ dòu sì wǔ qián, mǎ niú bù yě, wài hù dòng zé shù yuè bù bì. zhì shí wǔ nián, mǐ měi dòu zhí liǎng qián. lín dé sān nián, mǐ měi dòu zhí wǔ wén. yǒng chún yuán nián, jīng shī dà yǔ, jī huāng, mǐ měi dòu sì bǎi qián, jiā yǐ jí yì, sǐ zhě shén zhòng.
初,自貞觀以後,太宗勵精為理,至八年、九年,頻至豐稔,米斗四五錢,馬牛布野,外戶動則數月不閉。至十五年,米每斗值兩錢。麟德三年,米每斗直五文。永淳元年,京師大雨,饑荒,米每斗四百錢,加以疾疫,死者甚眾。
wǔ tài hòu xiào hé cháo, tài píng gōng zhǔ wǔ sān sī bèi nì shù rén, zì qíng shē zòng, zào wǎng jí sì tài píng guān xiāng shān sì zhāo chéng sì, suì shǐ nóng gōng xū fèi, fǔ kù kōng jié yǐ.
武太后、孝和朝,太平公主、武三思、悖逆庶人,恣情奢縱,造罔極寺、太平觀、香山寺、昭成寺,遂使農功虛費,府庫空竭矣。
ruì zōng jǐng yún chū, yòu zào jīn xiān yù zhēn èr guān, bǔ què xīn tì fǒu shàng shū jí jiàn, bù cóng. èr nián, jiān chá yù shǐ hán wǎn chén shí zhèng shàng shū yuē: chén qiè wén yǒng chún zhī chū, yǐn yuán zhēn rèn qí zhōu yōng xiàn lìng, jiè nèi fù rén xiū lù, yù shǐ dàn miǎn zhī. qǐng nián fù rén yì, xiū píng dào lù, gài qí cháng yě. diào lù zhī jì, liú xiàn rèn huái zhōu hé nèi xiàn wèi, fù sī lì zài jīng shēn wáng, xuǎn rén yǒu tōng suǒ què zhě, yú shí xuǎn sī yǐ míng jiào suǒ bù róng, qǐng zhě yǐ wèi jiàn jī hòu rén yǐ. qǐng nián guó jiā hé shì, suǒ yóu yǐ kè bō wèi gōng, suī yǐ hé shì wèi míng, ér shí yì duó qí jià, shū bù zhī mín zú guān shú yǔ bù zú yǐ. wǎng nián liǎng jīng jí tiān xià zhōu xiàn, xué shēng zuǒ shǐ lǐ zhèng fāng zhèng měi yī yuán què, xiān nǐ zhě zhé shí rén qǐng nián chāi rén yǐ chōng, yóu zhì wáng yì. wǎng nián xuǎn sī cóng róng ān xián, ér yǐ lǐ shù jiàn dài qǐng nián xuǎn sī wú fù nǎng shí jiē yǐn, dàn rú chóu dí gū dào ěr. wǎng nián xiào guān jiāo tì zhě, bì chǔ xù shí wù yǐ dài zhī qǐng nián tì rén, bì xuān jìng wèi xì, hù zhí shěng fú, fēn rán bù yǐ. wǎng nián zhào mù zhī tú, rén bǎi qí yǒng, zhēng yǐ zì xiào qǐng nián chà diǎn lēi qiǎn, táo wáng xiāng jì. ruò cǐ zhě, chén cū yán zhī, bù kě shèng shù. jí zhī zhèng lìng fēng huà, jiàn yǐ bì yě.
睿宗景雲初,又造金仙、玉真二觀,補闕辛替否上書極諫,不從。二年,監察御史韓琬陳時政上疏曰:「臣竊聞永淳之初,尹元貞任岐州雍縣令,界內婦人修路,御史彈免之。頃年婦人役,修平道路,蓋其常也。調露之際,劉憲任懷州河內縣尉,父思立在京身亡,選人有通索闕者,於時選司以名教所不容,頃者以為見譏後人矣。頃年國家和市,所由以刻剝為公,雖以和市為名,而實抑奪其價,殊不知民足官孰與不足矣。往年兩京及天下州縣,學生、佐史、里正、坊正每一員闕,先擬者輒十人;頃年差人以充,猶致亡逸。往年選司從容安閒,而以禮數見待;頃年選司無復曩時接引,但如仇敵估道爾。往年效官交替者,必儲蓄什物以待之;頃年替人,必諠競為隙,互執省符,紛然不已。往年召募之徒,人百其勇,爭以自效;頃年差點勒遣,逃亡相繼。若此者,臣粗言之,不可勝數。即知政令風化,漸已弊也。」
kāi yuán sì nián, shān dōng zhū zhōu dà huáng. zǐ wēi lìng yáo chóng zòu yán: chén wén máo shī yún bǐng bǐ máo zéi, yǐ fù yán huǒ. yòu hàn guāng wǔ zhào yuē:' miǎn shùn shí zhèng, quàn dū nóng sāng, qù bǐ míng yù, yǐ jí máo zéi.' cǐ bìng chú huáng zhī yì yě. yòu huáng jì jiě fēi, yè bì tóu huǒ, chén qǐng qiè lēi suǒ zài yè zhōng shè huǒ, huǒ biān jué dà kēng, qiě fén qiě yì, chú zhī kě jǐn. nǎi qiǎn shǐ fēn dào qū chú yì mái, cháo chén duō yán bù kě. xuán zōng yǐ wèn chóng, chóng duì yuē: cháng rén zhí wén, bù shí tōng biàn. fán shì yǒu wéi jīng ér hé dào zhě, yì yǒu fǎn dào ér shì quán zhě. wèi shí shān dōng yǒu huáng shāng jià, yuán xiǎo rěn bù chú, suì shǐ miáo jià zǒng jǐn, rén zhì xiāng shí. hòu qín shí yǒu huáng, hé jià jí mù cǎo jù jǐn, niú mǎ zhì xiāng dàn máo wěi. jīn shān dōng huáng chóng, suǒ zài chōng mǎn, tǎng bù jiù qí shōu huò, bǎi xìng qǐ miǎn liú lí, shì shǔ ān wēi, bù kě jiāo zhù. zòng shǐ chú zhī bù jǐn, yóu shèng yǎng yǐ chéng zāi. ruò qū zhú bù dé, chén zài shēn guān jué, bìng qǐng xuē chú. xuán zōng xǔ zhī. huáng mén jiān lú huái shèn wèi chóng yuē: huáng shì tiān zāi, qǐ kě zhì yǐ rén shì. wài yì jí jí, xián yǐ wèi shā chóng tài duō, yǒu shāng hé qì, yóu kě tíng bà. chóng yuē: chǔ wáng tūn zhì, jué jí yòng chōu. shū áo duàn shé, qí fú nǎi jiàng. zhào xuān zi zhì xián yě, hèn yòng qí quǎn. kǒng xuān fù jiāng shèng yě, bù ài qí yáng. jiē zhì zài ān rén, sī bù shī lǐ. jīn jì jiù rén shā chóng, tiān dào gù yīng zhù shùn. ruò yīn cǐ zhì huò, chóng qǐng yǐ shēn dāng zhī. huái shèn gèng bù néng dá. chóng lìng mái yì zhī, lěi yuè fāng jǐn. qí hòu jiàn fēng shú.
開元四年,山東諸州大蝗。紫微令姚崇奏言:「臣聞毛詩云『秉彼蟊賊,以付炎火。』又漢光武詔曰:'勉順時政,勸督農桑,去彼螟蜮,以及蟊賊。'此並除蝗之義也。又蝗既解飛,夜必投火,臣請切勒所在夜中設火,火邊掘大坑,且焚且瘞,除之可盡。」乃遣使分道驅除瘞埋,朝臣多言不可。玄宗以問崇,崇對曰:「常人執文,不識通變。凡事有違經而合道者,亦有反道而適權者。魏時山東有蝗傷稼,緣小忍不除,遂使苗稼總盡,人至相食。後秦時有蝗,禾稼及木草俱盡,牛馬至相啖毛尾。今山東蝗蟲,所在充滿,儻不救其收穫,百姓豈免流離,事屬安危,不可膠柱。縱使除之不盡,猶勝養以成災。若驅逐不得,臣在身官爵,並請削除。」玄宗許之。黃門監盧懷慎謂崇曰:「蝗是天災,豈可制以人事。外議籍籍,咸以為殺蟲太多,有傷和氣,猶可停罷。」崇曰:」楚王吞蛭,厥疾用瘳。叔敖斷蛇,其福乃降。趙宣子至賢也,恨用其犬。孔宣父將聖也,不愛其羊。皆志在安人,思不失禮。今既救人殺蟲,天道固應助順。若因此致禍,崇請以身當之。」懷慎更不能答。崇令埋瘞之,累月方盡。其後漸豐熟。
bā nián, tiān xià hù kǒu táo wáng, sè yì wěi làn, cháo tíng shēn yǐ wèi huàn.
八年,天下戶口逃亡,色役偽濫,朝廷深以為患。
jiǔ nián zhēng yuè, jiān chá yù shǐ yǔ wén róng chén pián yí, zòu qǐng jiǎn chá wěi làn jiān táo hù jí jí wài shèng tián. yú shì lìng róng chōng shǐ tuī jù, huò wěi xūn jí zhū sè yì shén zhòng, tè jiā cháo sàn dài fū, zài qiān bīng bù yuán wài jiān shì yù shǐ. róng suì zòu zhì quàn nóng pàn guān, zhǎng ān wèi péi kuān děng èr shí jiǔ rén, bìng shè yù shǐ fēn wǎng tiān xià. mù róng xún wáng bīng zhāng jūn sòng xī yù sòng xún wéi qià xuē kǎn qiáo mèng sōng wáng yòu xú chǔ bì xú è péi kuān cuī xī yì biān chōng jì bān jǐng qiàn guō tíng qiàn yuán jiāng mào liú rì zhèng wáng dào yú rú qīng wáng zhōng yì hé qiān lǐ liáng xūn lú yí kù dí lǚ wēn jiǎ jìn lǐ dēng shèng yì děng, jiē zhī míng shì. pàn guān dé rén, yú cǐ wèi shèng, qí hòu duō zhì xiǎn zhì. suǒ zài jiǎn zé tián chóu, zhāo xié hù kǒu. qí xīn fù kè hù, zé miǎn qí liù nián fù diào, dàn qīng shuì rù guān. yáng dí xiàn wèi huáng fǔ jǐng zuǒ shí yí yáng xiàng rú bìng shàng shū, shèng chén fán rǎo bù biàn. kuān děng jiē dāng shí cái yàn, shǐ hái, dé hù bā shí yú wàn, tián yì chēng shì. jǐng suì biǎn wèi qú zhōu yíng chuān wèi. róng bài yù shǐ zhōng chéng.
九年正月,監察御史宇文融陳便宜,奏請檢察偽濫兼逃戶及籍外賸田。於是令融充使推句,獲偽勛及諸色役甚眾,特加朝散大夫,再遷兵部員外兼侍御史。融遂奏置勸農判官,長安尉裴寬等二十九人,並攝御史分往天下。(慕容珣、王冰、張均、宋希玉、宋詢、韋洽、薛偘、喬夢松、王誘、徐楚璧、徐鍔、裴寬、崔希逸、邊沖寂、班景倩、郭廷倩、元將茂、劉日正、王燾、於孺卿、王忠翼、何千里、梁勛、盧怡、庫狄履溫、賈晉、李登、盛廙等,皆知名士。判官得人,於此為盛,其後多至顯秩。)所在檢責田疇,招攜戶口。其新附客戶,則免其六年賦調,但輕稅入官。陽翟縣尉皇甫憬、左拾遺楊相如並上疏,盛陳煩擾不便。寬等皆當時才彥,使還,得戶八十餘萬,田亦稱是。憬遂貶為衢州盈川尉。融拜御史中丞。
róng yòu shàng yán: tiān xià suǒ jiǎn zé kè hù, chú liǎng zhōu jì huì guī běn guàn yǐ wài, biàn lìng suǒ zài biān fù. nián xiàn xiàng mǎn, xū zhǔn jū rén, gèng hé suǒ yǒu yōu jīn, jí cǐ bèi jiǎo xìng, ruò zhēng kè shuì, jí mù jī wèi kān. qiè liào tiān xià zhū zhōu, bù kě yī lì chù zhì, qiě qǐng cóng kuān xiāng yǒu shèng tián zhōu zuò fǎ. qiè jì yǒu shèng tián zhě jiǎn sān sì shí zhōu, qǔ qí shèng tián, tōng róng zhī gěi. qí shèng dì zhě sān fēn qǐng qǔ qí yī fēn yǐ xià. qí fú hù, qǐng rèn qí qīn qī xiāng lǐ xiāng jiù, měi shí hù yǐ shàng, gòng zuò yī fāng. měi hù gěi wǔ mǔ chōng zhái, bìng wèi zào yī liǎng kǒu shì yǔ, kāi xiàng mò, lì lǘ wǔ, zhǒng sāng zǎo, zhú yuán shū, shǐ huǎn jí xiāng zhù, qīn lín bù shī. dīng bié liàng gěi wǔ shí mǔ yǐ shàng wèi sī tián, rèn qí zì yíng zhǒng. lǜ shí dīng yú jìn fāng gèng gòng gěi yī qǐng, yǐ wèi gōng tián, gòng lìng yíng zhǒng. měi dīng yī yuè yì gōng sān rì, jì shí dīng yī nián gòng dé sān bǎi liù shí rì. yíng gōng tián yī qǐng, bù chì dé zhī, jì píng shōu yī nián bù jiǎn bǎi shí, biàn nà suí jìn zhōu xiàn. chú yì gōng sān shí liù rì wài, gèng wú zū shuì. jì shì yíng tián hù, qiě miǎn zhēng xíng, ān dǔ yǒu yú, bì bù liú sàn. guān sī měi dīng nà shōu shí shí, qí sù gèng bù bié zhī yòng, měi zhì bù shú nián, dòu bié èr shí jià, rán hòu zhī yòng. jì yī dīng nián hái chū liǎng dīng yǐ shàng, yì yǔ zhèng kè bù shū. zé guān shōu qí yì, bù wèi jīn zòng, rén huǎn qí shuì, yòu dé ān shū, cāng lǐn rì yīn, jiǔ zhǎng wèi biàn. qí xiá xiāng wú shèng dì kè duō zhě, suī cǐ fǎ wèi gāi, zhǔn shì xǔ yí zhǎi jiù kuān, bù bì yào xū liú zhù. ruò kuān xiāng ān zhì dé suǒ, rén jiē yuè mù, zé sān liǎng nián hòu, jiē kě gǎi tú, qì dì jǐn zuò gōng tián, xiá xiāng zǒng yí kuān chù, cāng chǔ jì yì, shuǐ hàn wú yōu yǐ.
融又上言:「天下所檢責客戶,除兩州計會歸本貫以外,便令所在編附。年限向滿,須准居人,更合所有優矜,即此輩徼幸,若徵課稅,即目擊未堪。竊料天下諸州,不可一例處置,且請從寬鄉有賸田州作法。竊計有賸田者減三四十州,取其賸田,通融支給。其賸地者三分請取其一分以下。其浮戶,請任其親戚鄉里相就,每十戶以上,共作一坊。每戶給五畝充宅,並為造一兩口室宇,開巷陌,立閭伍,種桑棗,築園蔬,使緩急相助,親鄰不失。丁別量給五十畝以上為私田,任其自營種。率十丁於近坊更共給一頃,以為公田,共令營種。每丁一月役功三日,計十丁一年共得三百六十日。營公田一頃,不啻得之,計平收一年不減百石,便納隨近州縣。除役功三十六日外,更無租稅。既是營田戶,且免徵行,安堵有餘,必不流散。官司每丁納收十石,其粟更不別支用,每至不熟年,斗別二十價,然後支用。計一丁年還出兩丁以上,亦與正課不殊。則官收其役,不為矜縱,人緩其稅,又得安舒,倉廩日殷,久長為便。其狹鄉無賸地客多者,雖此法未該,準式許移窄就寬,不必要須留住。若寬鄉安置得所,人皆悅慕,則三兩年後,皆可改圖,棄地盡作公田,狹鄉總移寬處,倉儲既益,水旱無憂矣。」
zhì shí sān nián fēng tài shān, mǐ dòu zhì shí sān wén, qīng qí gǔ dòu zhì wǔ wén. zì hòu tiān xià wú guì wù, liǎng jīng mǐ dòu bù zhì èr shí wén, miàn sān shí èr wén, juàn yī pǐ èr bǎi yī shí èr wén. dōng zhì sòng biàn, xī zhì qí zhōu, jiā lù liè diàn sì dài kè, jiǔ zhuàn fēng yì. měi diàn jiē yǒu lǘ lìn kè chéng, shū hū shù shí lǐ, wèi zhī yì lǘ. nán yì jīng xiāng, běi zhì tài yuán fàn yáng, xī zhì shǔ chuān liáng fǔ, jiē yǒu diàn sì, yǐ gōng shāng lǚ. yuǎn shì shù qiān lǐ, bù chí cùn rèn. èr shí nián, hù qī bǎi bā shí liù wàn yī qiān èr bǎi sān shí liù, kǒu sì qiān wǔ bǎi sì shí sān wàn yī qiān èr bǎi liù shí wǔ.
至十三年封泰山,米斗至十三文,青、齊穀斗至五文。自後天下無貴物,兩京米斗不至二十文,面三十二文,絹一疋二百一十二文。東至宋、汴,西至岐州,夾路列店肆待客,酒饌豐溢。每店皆有驢賃客乘,倏忽數十里,謂之驛驢。南詣荊、襄,北至太原、范陽,西至蜀川、涼府,皆有店肆,以供商旅。遠適數千里,不持寸刃。二十年,戶七百八十六萬一千二百三十六,口四千五百四十三萬一千二百六十五。
tiān bǎo yuán nián, hù bā bǎi sān shí sì wàn bā qiān sān bǎi jiǔ shí wǔ, kǒu sì qiān wǔ bǎi sān shí yī wàn yī qiān èr bǎi qī shí èr. zì shí sān zài yǐ hòu, ān lù shān wèi fàn yáng jié dù, duō yǒu jìn fèng, tuó mǎ shēng kǒu, bù kuàng xún yuè, jùn xiàn gōng shú shí jiǔ ròu cǎo liào. yáng guó zhōng rèn yòng zhī hòu, jí yǔ mán wáng gé luó fèng jié xìn, zhēng guān fǔ hé nán jīng zhào rén tǎo zhī, qù zhě wàn bù yī quán, lián jiā fù yì, jùn xiàn gōng shí. yú shì dāng lù diàn sì duō cáng bì, yǐ jù náo luàn, lǘ mǎ chē niú, xī bèi lǔ duó, bù chóu qí zhí, shù nián xián, yīn jiàn jiǎn hào.
天寶元年,戶八百三十四萬八千三百九十五,口四千五百三十一萬一千二百七十二。自十三載以後,安祿山為范陽節度,多有進奉,駝馬生口,不曠旬月,郡縣供熟食酒肉草料。楊國忠任用之後,即與蠻王閤羅鳳結釁,徵關輔、河南、京兆人討之,去者萬不一全,連枷赴役,郡縣供食。於是當路店肆多藏閉,以懼撓亂,驢馬車牛,悉被虜奪,不酬其直,數年閒,因漸減耗。
shí sān zài, jīng chéng qiū lín, mǐ jià téng guì, guān chū tài cāng mǐ, fēn wèi shí chǎng chū tiào. qí suǒ zài chuān gǔ fàn yì, jīng chéng fāng shì qiáng yǔ bēng huài xiàng jǐn. dōng jīng chán luò yòu yì, dī huài, piāo sǔn shí jiǔ fāng jū rén yì wū. èr shí rì, qiǎn jīng chéng zhū fāng rén jiā, yú mén qián zuò ní rén, zhǎng sān chǐ, zuǒ shǒu zhǐ tiān, yòu shǒu zhǐ dì, shí yuè fāng jì.
十三載,京城秋霖,米價騰貴,官出太倉米,分為十場出糶。其所在川谷泛溢,京城坊市牆宇崩壞向盡。東京瀍洛又溢,隄壞,飄損十九坊居人邑屋。二十日,遣京城諸坊人家,於門前作泥人,長三尺,左手指天,右手指地,十月方霽。
shí sì zài, guǎn hù zǒng bā bǎi jiǔ shí yī wàn sì qiān qī bǎi jiǔ, yīng bù kè hù sān bǎi wǔ shí liù wàn wǔ qiān wǔ bǎi yī, yīng kè hù wǔ bǎi sān shí sì wàn jiǔ qiān èr bǎi bā shí. guǎn kǒu zǒng wǔ qiān èr bǎi jiǔ shí yī wàn jiǔ qiān sān bǎi jiǔ, bù kè kǒu sì qiān sì bǎi qī shí wàn jiǔ bǎi bā shí bā, kè kǒu bā bǎi èr shí wàn bā qiān sān bǎi èr shí yī. cǐ guó jiā zhī jí shèng yě. àn hòu hàn zì jiàn wǔ chū zhì huán dì yǒng shòu sān nián, fán bǎi sān shí nián, yǒu hù qiān liù shí qī wàn. àn zì zhōu wǔ dì jiàn dé liù nián píng qí, zhì suí wén dì kāi huáng jiǔ nián miè chén, fán shí sì nián, rán hòu chē shū hùn yī, jiǎ bīng fāng xī. zhì dà yè èr nián, fán shí bā nián, yǒu hù bā bǎi jiǔ shí wàn. wǒ guó jiā zì wǔ dé chū zhì tiān bǎo mò, fán bǎi sān shí bā nián, kě yǐ bǐ chóng hàn shì, ér rén hù cái bǐ yú suí shì, gài yǒu sī bù yǐ jīng guó yù yuǎn wèi yì, fǎ lìng bù xíng, suǒ zài yǐn lòu zhī shén yě. sù zōng qián yuán sān nián, jiàn dào zhàng bǎi liù shí jiǔ zhōu, yīng guǎn hù zǒng bǎi jiǔ shí sān wàn sān qiān yī bǎi sān shí sì. bù kè hù zǒng bǎi yī shí qī wàn sì qiān wǔ bǎi jiǔ shí èr, kè hù qī shí wǔ wàn bā qiān wǔ bǎi bā shí èr. guǎn kǒu zǒng qiān liù bǎi jiǔ shí jiǔ wàn sān bǎi bā shí liù, bù kè kǒu qiān sì bǎi liù shí yī wàn jiǔ qiān wǔ bǎi bā shí qī, kè kǒu èr bǎi sān shí qī wàn qī bǎi jiǔ shí jiǔ. zì tiān bǎo shí sì nián zhì qián yuán sān nián, sǔn hù zǒng wǔ bǎi jiǔ shí bā wàn èr qiān wǔ bǎi bā shí sì, bù kè hù sǔn èr bǎi sān shí jiǔ wàn yī qiān jiǔ bǎi jiǔ, kè hù sǔn sān bǎi wǔ shí jiǔ wàn liù bǎi qī shí wǔ sǔn kǒu zǒng sān qiān wǔ bǎi jiǔ shí èr wàn bā qiān qī bǎi èr shí sān, bù kè kǒu sǔn sān qiān qī shí yī wàn sān bǎi yī, kè kǒu sǔn wǔ bǎi èr shí yī wàn bā qiān sì bǎi sān shí èr. hù zhì dà lì zhōng, wéi yǒu bǎi sān shí wàn hù. jiàn zhōng chū, mìng chù zhì shǐ wǎng zhū dào àn bǐ hù kǒu, yuē dōu dé tǔ hù bǎi bā shí yú wàn, kè hù bǎi sān shí yú wàn.
十四載,管戶總八百九十一萬四千七百九,(應不課戶三百五十六萬五千五百一,應課戶五百三十四萬九千二百八十。)管口總五千二百九十一萬九千三百九,(不課口四千四百七十萬九百八十八,課口八百二十萬八千三百二十一。)此國家之極盛也。(按後漢自建武初至桓帝永壽三年,凡百三十年,有戶千六十七萬。按自周武帝建德六年平齊,至隋文帝開皇九年滅陳,凡十四年,然後車書混一,甲兵方息。至大業二年,凡十八年,有戶八百九十萬。我國家自武德初至天寶末,凡百三十八年,可以比崇漢室,而人戶才比於隋氏,蓋有司不以經國馭遠為意,法令不行,所在隱漏之甚也。肅宗乾元三年,見到帳百六十九州,應管戶總百九十三萬三千一百三十四。不課戶總百一十七萬四千五百九十二,課戶七十五萬八千五百八十二。管口總千六百九十九萬三百八十六,不課口千四百六十一萬九千五百八十七,課口二百三十七萬七百九十九。自天寶十四年至乾元三年,損戶總五百九十八萬二千五百八十四,不課戶損二百三十九萬一千九百九,課戶損三百五十九萬六百七十五;損口總三千五百九十二萬八千七百二十三,不課口損三千七十一萬三百一,課口損五百二十一萬八千四百三十二。戶至大曆中,唯有百三十萬戶。建中初,命黜陟使往諸道按比戶口,約都得土戶百八十餘萬,客戶百三十餘萬。)
dīng zhōng hàn jìn sòng běi qí suí dà táng
丁中(漢 晉 宋 北齊 隋 大唐)
hàn xiào jǐng èr nián, lìng tiān xià nán zǐ nián èr shí ér shǐ fù. fù yīn fù. fù, zhe yě. zhù míng jí, gěi gōng jiā yáo yì.
漢孝景二年,令天下男子年二十而始傅。(傅音附。傅,著也。著名籍,給公家徭役。)
jìn wǔ dì píng wú hòu, yǒu sī zòu, nán nǚ nián shí liù yǐ shàng zhì liù shí wèi zhèng dīng shí wǔ yǐ xià zhì shí sān liù shí yī yǐ shàng zhì liù shí wǔ wèi cì dīng shí èr yǐ xià liù shí liù yǐ shàng wèi lǎo xiǎo, bù shì.
晉武帝平吳後,有司奏,男女年十六以上至六十為正丁;十五以下至十三、六十一以上至六十五為次丁;十二以下六十六以上為老、小,不事。
sòng wén dì yuán jiā zhōng, wáng hóng shàng yán: jiù zhì, rén nián shí sān bàn yì, shí liù quán yì, dāng yǐ shí sān yǐ shàng néng zì yíng sī jí gōng, gù yǐ chōng yì. kǎo zhī jiàn shì, yóu huò wèi jǐn, tǐ yǒu jiàng ruò, bù jiē chēng nián. xún lì xù yǐn, kě wú shén huàn, yōng yú shǒu zǎi, bì yǒu qín jù, kuàng zhí kē zhèng, qǐ kě chēng yán. zhì lìng táo cuàn qiú miǎn, tāi yùn bù yù, nǎi bì zuì xiàn, shí yì yóu zī. jīn huáng huà wéi xīn, sì fāng wú shì, yì míng zhī yí, yīng cún xiāo xī. shí wǔ zhì shí liù, yí wèi bàn dīng, shí qī wèi quán dīng. dì cóng zhī.
宋文帝元嘉中,王弘上言:「舊制,人年十三半役,十六全役,當以十三以上能自營私及公,故以充役。考之見事,猶或未盡,體有彊弱,不皆稱年。循吏恤隱,可無甚患,庸愚守宰,必有勤劇,況值苛政,豈可稱言。至令逃竄求免,胎孕不育,乃避罪憲,實亦由茲。今皇化惟新,四方無事,役名之宜,應存消息。十五至十六,宜為半丁,十七為全丁。」帝從之。
běi qí wǔ chéng hé qīng sān nián, nǎi lìng nán zǐ shí bā yǐ shàng liù shí wǔ yǐ xià wèi dīng, shí liù yǐ shàng shí qī yǐ xià wèi zhōng, liù shí liù yǐ shàng wèi lǎo, shí wǔ yǐ xià wèi xiǎo.
北齊武成河清三年,乃令男子十八以上六十五以下為丁,十六以上十七以下為中,六十六以上為老,十五以下為小。
suí wén dì bān xīn lìng, nán nǚ sān suì yǐ xià wèi huáng, shí suì yǐ xià wèi xiǎo, shí qī yǐ xià wèi zhōng. shí bā yǐ shàng wèi dīng, yǐ cóng kè yì. liù shí wèi lǎo, nǎi miǎn. kāi huáng sān nián, nǎi lìng rén yǐ èr shí yī chéng dīng. yáng dì jí wèi, hù kǒu yì duō, nán zǐ yǐ èr shí èr chéng dīng. gāo jiǒng zòu yǐ rén xián kè shuì, suī yǒu dìng fēn, nián cháng zhēng nà, chú zhù héng duō, zhǎng lì sì qíng, wén zhàng chū méi, jì wú dìng bù, nán yǐ tuī xiào. nǎi wèi shū jí zhī yàng, qǐng biàn xià zhū zhōu, měi nián zhēng yuè wǔ rì, xiàn lìng xún rén, gè suí jìn wǔ dǎng sān dǎng gòng wèi yī tuán, yī yàng dìng hù shàng xià. dì cóng zhī, zì shì jiān wú suǒ róng yǐ.
隋文帝頒新令,男女三歲以下為黃,十歲以下為小,十七以下為中。十八以上為丁,以從課役。六十為老,乃免。開皇三年,乃令人以二十一成丁。煬帝即位,戶口益多,男子以二十二成丁。高熲奏以人閒課稅,雖有定分,年常徵納,除注恆多,長吏肆情,文帳出沒,既無定簿,難以推校。乃為輸籍之樣,請遍下諸州,每年正月五日,縣令巡人,各隨近五黨三黨共為一團,依樣定戶上下。帝從之,自是奸無所容矣。
dà táng wǔ dé qī nián dìng lìng, nán nǚ shǐ shēng wèi huáng, sì suì wèi xiǎo, shí liù wèi zhōng, èr shí yī wèi dīng, liù shí wèi lǎo.
大唐武德七年定令,男女始生為黃,四歲為小,十六為中,二十一為丁,六十為老。
shén lóng yuán nián, wéi huáng hòu qiú mèi yú rén, shàng biǎo, qǐng tiān xià bǎi xìng nián èr shí èr chéng dīng, wǔ shí bā miǎn yì, zhì cóng zhī. wéi shù rén zhū hòu, fù jiù.
神龍元年,韋皇后求媚於人,上表,請天下百姓年二十二成丁,五十八免役,制從之。韋庶人誅後,復舊。
xuán zōng tiān bǎo sān zài shí èr yuè zhì, zì jīn yǐ hòu, bǎi xìng yí yǐ shí bā yǐ shàng wèi zhōng nán, èr shí sān yǐ shàng chéng dīng.
玄宗天寶三載十二月制,自今以後,百姓宜以十八以上為中男,二十三以上成丁。
àn kāi yuán èr shí wǔ nián hù lìng yún: zhū hù zhǔ jiē yǐ jiā zhǎng wèi zhī. hù nèi yǒu kè kǒu zhě wèi kè hù, wú kè kǒu zhě wèi bù kè hù. zhū shì liú nèi jiǔ pǐn yǐ shàng guān jí nán nián èr shí yǐ shàng lǎo nán fèi jí qī qiè bù qǔ kè nǚ nú bì, jiē wèi bù kè hù. wú fū zhě wèi guǎ qī qiè. yú zhǔn jiù lìng. zhū nián bā shí jí dǔ jí, gěi shì dīng yī rén, jiǔ shí èr rén, bǎi suì sān rén, jiē xiān jǐn zi sūn, cì qǔ jìn qīn, jiē xiān qīng sè. wú jìn qīn wài qǔ bái dīng zhě, rén qǔ jiā nèi zhōng nán zhě, bìng tīng. zhū yǐ zi sūn jì jué yīng xī hù zhě, fēi nián shí bā yǐ shàng bù dé xī, jí suǒ jì chù yǒu mǔ zài, suī xiǎo yì tīng xī chū. zhū hù yù xī chū kǒu wèi hù jí shǒu fù kǒu wèi hù zhě, fēi chéng dīng jiē bù hé xī. yīng fēn zhě bù yòng cǐ lìng. zhū hù jì nián jiāng rù dīng lǎo jí yīng zhēng miǎn kè yì jí gěi shì zhě, jiē xiàn lìng mào xíng zhuàng yǐ wèi dìng bù. yí dìng yǐ hòu, bù xū gèng mào, ruò yǒu jiān qī zhě, tīng suí shì mào dìng, yǐ fù yú shí.
按開元二十五年戶令云:「諸戶主皆以家長為之。戶內有課口者為課戶,無課口者為不課戶。諸視流內九品以上官及男年二十以上、老男、廢疾、妻妾、部曲、客女、奴婢,皆為不課戶。無夫者為寡妻妾。餘准舊令。諸年八十及篤疾,給侍丁一人,九十二人,百歲三人,皆先盡子孫,次取近親,皆先輕色。無近親外取白丁者,人取家內中男者,並聽。諸以子孫繼絕應析戶者,非年十八以上不得析,即所繼處有母在,雖小亦聽析出。諸戶欲析出口為戶及首附口為戶者,非成丁皆不合析。應分者不用此令。諸戶計年將入丁、老、疾應徵免課役及給侍者,皆縣令貌形狀以為定簿。一定以後,不須更貌,若有奸欺者,聽隨事貌定,以附於實。」
jiǔ zài zhì: tiān xià suī sān zài dìng hù, měi zài yì yǒu tuán mào, zì jīn yǐ hòu, jì qí zhuǎn nián hé rù zhōng nán chéng dīng wǔ shí jiǔ zhě, rèn tuì tuán mào. guǎng dé yuán nián zhì, tiān xià bǎi xìng èr shí wǔ chéng dīng, wǔ shí wǔ rù lǎo.
九載制:「天下雖三載定戶,每載亦有團貌,自今以後,計其轉年合入中男、成丁、五十九者,任退團貌。」(廣德元年制,天下」百姓二十五成丁,五十五入老。」)
lùn yuē: xī xián yún: cāng lǐn shí zhī lǐ jié, yī shí zú zhī róng rǔ. fū zǐ shì wèi, rǎn zi pū. yuē: měi zāi shù yǐ. jì shù yǐ, yòu hé jiā yān? yuē: fù zhī. jì fù yǐ, yòu hé jiā yān? yuē: jiào zhī. gù zhī guó zú zé zhèng kāng, jiā zú zé jiào cóng, fǎn shì ér lǐ zhě, wèi zhī yǒu yě. fū jiā zú bù zài yú táo shuì, guó zú bù zài yú zhòng liǎn. ruò táo shuì zé bù tǔ zhù ér rén pín, zhòng liǎn zé duō yǎng yíng ér guó pín, bù qí rán yǐ. guǎn zǐ yuē: yǐ zhèng hù jí, wèi zhī yǎng yíng. yíng zhě, dà jiǎ xù jiā yě. zhèng shù zhī hù jì bì qí fù yì, zé zhì fú làng, yǐ dà jiǎ xù jiā zhī suǒ yì shǔ, zì shōu qí lì yě. sān wáng yǐ qián, jǐng tián dìng fù. qín gé zhōu zhì, hàn yīn qín fǎ. wèi jìn yǐ jiàng, míng shù suī fán, yì yǒu liáng guī, bù jiù shí bì. xī dōng jìn zhī zhái jiāng nán yě, mù róng fú yáo, dié jū zhōng tǔ, rén wú dìng běn, shāng lǐ wèi shēn, suì yǒu gēng xū tǔ duàn zhī lìng. cái fēng sú fù, shí yóu yú zī. qí hòu fǎ zhì fèi chí, jiù bì fù qǐ, yì xī zhī jì, zhòng jǔ ér xíng, yǐ rán zhī xiào, zhe zài qián zhì. suí shòu zhōu chán, dé hù sān bǎi liù shí wàn. kāi huáng jiǔ nián píng chén, yòu shōu hù wǔ shí wàn. jì yú dà yè èr nián, gān gē bù yòng, wéi shí bā zài, yǒu hù bā bǎi jiǔ shí wàn yǐ. zì píng chén hòu, yòu jiā sì bǎi bā shí yú wàn. qí shí chéng xī wèi sàng luàn, zhōu qí fēn jù, bào jūn màn lì, fù zhòng yì qín, rén bù kān mìng, duō yī háo shì, jìn wǎng huī wěn, jiān wěi yóu zī. gāo jiǒng dǔ liú rǒng zhī bìng, jiàn shū jí zhī fǎ. yú shì dìng qí míng, qīng qí shù, shǐ rén zhī wèi fú kè, bèi jiàng jiā shōu tài bàn zhī fù, wèi biān méng fèng gōng shàng, méng qīng jiǎn zhī zhēng. fú kè, wèi bì gōng shuì yī qiáng háo zuò diàn jiā yě. xī hàn wén sān nián, chú rén tián zū, xún yuè lùn yuē: gǔ zhě shén yī ér shuì, tiān xià zhī zhōng zhèng. hàn jiā huò bǎi ér shuì yī, kě wèi zhì qīng yǐ, ér háo qiáng zhàn tián yú duō, fú kè shū dà bàn zhī fù. gōng jiā zhī huì, yōu yú sān dài, háo qiáng zhī bào, kù yú wáng qín, shì huì bù xià tōng, wēi fú fēn yú háo rén yě. bù zhèng qí běn, shì zú yǐ zī fù qiáng yǐ. gāo jiǒng shè qīng shuì zhī fǎ, fú kè xī zì guī yú biān hù, suí dài zhī shèng, shí yóu yú sī. xiān fū qí xìn, hòu xíng qí lìng, zhēng shù huái huì, jiān wú suǒ róng. suí shì zī chǔ biàn yú tiān xià, rén sú kāng fù, jiǒng zhī lì yān. gōng guī xiāo gé, dào yà yī lǚ, jìn dài yǐ lái wèi zhī yǒu yě. suí shì xī jīng tài cāng, dōng jīng hán jiā cāng luò kǒu cāng, huá zhōu yǒng fēng cāng, shǎn zhōu tài yuán cāng, chǔ mǐ sù duō zhě qiān wàn shí, shǎo zhě bù jiǎn shù bǎi wàn shí. tiān xià yì cāng yòu jiē chōng mǎn. jīng dū jí bīng zhōu kù bù bó gè shù qiān wàn, ér xī lài xūn yōng, bìng chū fēng hòu, yì wèi jìn yǐ jiàng zhī wèi yǒu. guó jiā zhēn guān zhōng yǒu hù sān bǎi wàn, zhì tiān bǎo mò bǎi sān shí yú nián, cái rú suí shì zhī shù. shèng táng zhī shèng, mài yú xī hàn, yuē jì tiān xià biān hù hé yú yuán shǐ zhī jiān, ér míng jí suǒ shǎo sān bǎi yú wàn. zì zhēn guān yǐ hòu, jiā wǔ bǎi jiǔ shí wàn, qí shí tiān xià hù dōu yǒu bā bǎi jiǔ shí yú wàn yě. hàn wǔ dú bīng, rén hù jiǎn bàn, mò nián zhuī huǐ, fāng xī zhēng fá. qí hòu zhì píng dì yuán shǐ èr nián, jīng qī shí yú zài, yǒu hù qiān èr bǎi èr shí yú wàn. dà táng bǎi sān shí yú nián zhōng, suī shí qǐ bīng róng, dōu bù zhì jiǎn hào, ér fú làng rì zhòng, bǎn tú bù shōu. ruò bǐ liáng hàn shí, shí hé yǒu jiā shù, yuē jì tiān xià rén hù shǎo yóu kě yǒu qiān sān sì bǎi wàn yǐ. zhí yǐ xuǎn xián shòu rèn, duō zài yì wén, cái yǔ zhí guāi, fǎ yīn shì bì. huī xún míng zé shí zhī yì, què kǎo yán xún shì zhī dào. chóng zhì zhī suǒ zhì, měi jià zhī suǒ guī, bù wú qīng báo zhī cáo, fú huá zhī wǔ. xí chéng diǎn, qīn bù lǐng, wèi zhī qiǎn sú wù gēn běn, qù zhī yè, mù yǐ yū kuò. fēng liú xiāng shàng, bēn jìng xiāng qū, zhí shì wěi yú qún xū, huò huì xíng yú gōng fǔ, ér zhì cǐ yě. zì jiàn zhōng chū, tiān xià biān méng bǎi sān shí wàn, lài fēn mìng chù zhì, zhòng wèi àn bǐ, shōu rù gōng shuì, zēng bèi ér yú. zhū dào jiā chū bǎi bā shí wàn, gòng dé sān bǎi yī shí wàn. suì lìng fù yǒu cháng guī, rén zhī dìng zhì, tān mào zhī lì, mò de shēng jiān, jiǎo huá zhī méng, jiē bèi qí jí, chéng shì shí zhī lìng diǎn, zhěng bì zhī liáng tú. jiù zhì, bǎi xìng gōng gōng shàng, jì dīng dìng yōng diào jí zū, qí shuì hù suī jiān chū wáng gōng yǐ xià, bǐ zhī èr sān shí fēn wéi yī ěr. zì bīng xìng yǐ hòu, jīng fèi bù chōng, yú shì zhēng liǎn duō míng, qiě wú héng shù, tān lì héng zì, yīn yuán wèi jiān, fǎ lìng mò de jiǎn zhì, zhēng shù bù zhī gào sù. qí dīng jiǎo huá zhě, jí duō guī bì, huò jiǎ míng rù shì, huò tuō jī wèi sēng, huò zhàn mù jūn wǔ, huò yī bèi háo zú, jiān zhū sè yì, wàn duān juān chú. dùn liè zhě jí bèi zhēng shū, kùn jié rì shén. jiàn zhōng xīn lìng, bìng rù liǎng shuì, héng é jì lì, jiā yì mò yóu, fú làng xī shōu, guī bì wú suǒ. ér shǐ chén zhì zhì gè shū, huò yǒu qīng zhòng wèi yī, réng shǔ duō gù, bīng gé jiàn xìng, fú rǒng zhī bèi, jīn zé zhòng yǐ. zhēng shū zhī shù, yì yǐ què yǐ. jiù é jì zài, jiàn rén jiàn jiān, xiáng jīn rì zhī yí, zhuó jìn suí gù shì, bǎn tú kě zēng qí bèi, zhēng shàn zì jiǎn qí bàn. fù jì jūn yī, rén zhī shuì qīng, miǎn liú lí zhī huàn, yì nóng sāng zhī yè, ān rén jì yòng, mò guò yú sī yǐ. jì zhū dào bù zhàng suǒ shōu, kě yǒu èr bǎi wǔ shí yú wàn hù. àn lì dài hù kǒu, duō bù guò wǔ, shǎo bù jiǎn sān, yuē jì tiān xià, chú yǒu bīng mǎ duō chù shí yán, shì zhī jiàn zài zhī shù. ruò cǎi jìn suí jiù diǎn zhì zhì, kě dé wǔ bǎi wàn yǐ. yǐ wǔ bǎi wàn hù gòng chū èr bǎi wǔ shí wàn hù shuì, zì rán gè jiǎn bàn shù. gǔ zhī wèi lǐ yě, zài yú zhōu zhī rén shù, nǎi jūn qí shì yì, zé shù gōng yǐ xìng, guó fù jiā zú, jiào cóng huà bèi, fēng qí sú hé. fū rán, gù zāi lì bù shēng, bèi luàn bù qǐ. suǒ yǐ zhōu guān yǒu bǐ lǘ zú dǎng zhōu xiāng xiàn suì zhī zhì, wéi chí qí zhèng, gāng jì qí rén. mèng dōng sī tú xiàn mín shù yú wáng, wáng bài ér shòu zhī, qí jìng zhī shǒu zhī rú cǐ zhī zhòng yě. jí lǐ dào guāi fāng, bǎn tú tuō lòu, rén rú niǎo shòu, fēi zǒu mò zhì, jiā yǐ zhī fá, guó yǐ zhī pín, jiān rǒng jiàn xìng, qīng fù bù wù. sī zhèng zhī dà zhě yuǎn zhě, jiāng qiú lǐ píng zhī dào, fēi wú qí běn yú?
論曰:「昔賢云:『倉廩實知禮節,衣食足知榮辱。』夫子適衛,冉子仆。曰:『美哉庶矣。既庶矣,又何加焉?』曰:『富之。既富矣,又何加焉?』曰:『教之。』故知國足則政康,家足則教從,反是而理者,未之有也。夫家足不在於逃稅,國足不在於重斂。若逃稅則不土著而人貧,重斂則多養贏而國貧,不其然矣。(管子曰:「以正戶籍,謂之養贏。」贏者,大賈蓄家也。正數之戶既避其賦役,則至浮浪,以大賈蓄家之所役屬,自收其利也。)三王以前,井田定賦。秦革周制,漢因秦法。魏晉以降,名數雖繁,亦有良規,不救時弊。昔東晉之宅江南也,慕容、苻、姚,迭居中土,人無定本,傷理為深,遂有庚戌土斷之令。財豐俗阜,實由於茲。其後法制廢弛,舊弊復起,義熙之際,重舉而行,已然之效,著在前志。隋受周禪,得戶三百六十萬。開皇九年平陳,又收戶五十萬。洎於大業二年,干戈不用,惟十八載,有戶八百九十萬矣。(自平陳後,又加四百八十餘萬。)其時承西魏喪亂,周齊分據,暴君慢吏,賦重役勤,人不堪命,多依豪室,禁網隳紊,奸偽尤滋。高熲睹流冗之病,建輸籍之法。於是定其名,輕其數,使人知為浮客,被彊家收太半之賦,為編甿奉公上,蒙輕減之徵。(浮客,謂避公稅、依強豪作佃家也。昔漢文三年,除人田租,荀悅論曰:」古者什一而稅,天下之中正。漢家或百而稅一,可謂至輕矣,而豪強占田逾多,浮客輸大半之賦。公家之惠,優於三代,豪強之暴,酷於亡秦,是惠不下通,威福分於豪人也。不正其本,適足以資富強矣。」高熲設輕稅之法,浮客悉自歸於編戶,隋代之盛,實由於斯。)先敷其信,後行其令,烝庶懷惠,奸無所容。隋氏資儲遍於天下,人俗康阜,熲之力焉。功規蕭、葛,道亞伊、呂,近代以來未之有也。(隋氏西京太倉,東京含嘉倉、洛口倉,華州永豐倉,陝州太原倉,儲米粟多者千萬石,少者不減數百萬石。天下義倉又皆充滿。京都及并州庫布帛各數千萬,而錫賚勛庸,並出豐厚,亦魏晉以降之未有。)國家貞觀中有戶三百萬,至天寶末百三十餘年,才如隋氏之數。聖唐之盛,邁於西漢,約計天下編戶合逾元始之間,而名籍所少三百餘萬。(自貞觀以後,加五百九十萬,其時天下戶都有八百九十餘萬也。漢武黷兵,人戶減半,末年追悔,方息征伐。其後至平帝元始二年,經七十餘載,有戶千二百二十餘萬。大唐百三十餘年中,雖時起兵戎,都不至減耗,而浮浪日眾,版圖不收。若比量漢時,實合有加數,約計天下人戶少猶可有千三四百萬矣。)直以選賢授任,多在藝文,才與職乖,法因事弊。隳循名責實之義,闕考言詢事之道。崇秩之所至,美價之所歸,不無輕薄之曹,浮華之伍。習程典,親簿領,謂之淺俗;務根本,去枝葉,目以迂闊。風流相尚,奔競相驅,職事委於群胥,貨賄行於公府,而至此也。自建中初,天下編甿百三十萬,賴分命黜陟,重為案比,收入公稅,增倍而餘。(諸道加出百八十萬,共得三百一十萬。)遂令賦有常規,人知定製,貪冒之吏,莫得生奸,狡猾之甿,皆被其籍,誠適時之令典,拯弊之良圖。(舊制,百姓供公上,計丁定庸調及租,其稅戶雖兼出王公以下,比之二三十分唯一耳。自兵興以後,經費不充,於是徵斂多名,且無恆數,貪吏橫恣,因緣為奸,法令莫得檢制,烝庶不知告訴。其丁狡猾者,即多規避,或假名入仕,或託跡為僧,或占募軍伍,或依倍豪族,兼諸色役,萬端蠲除。鈍劣者即被徵輸,困竭日甚。建中新令,併入兩稅,恆額既立,加益莫由,浮浪悉收,規避無所。)而使臣制置各殊,或有輕重未一,仍屬多故,兵革薦興,浮冗之輩,今則眾矣。徵輸之數,亦以闕矣。舊額既在,見人漸艱,詳今日之宜,酌晉隋故事,版圖可增其倍,征繕自減其半。賦既均一,人知稅輕,免流離之患,益農桑之業,安人濟用,莫過於斯矣。(計諸道簿帳所收,可有二百五十餘萬戶。按歷代戶口,多不過五,少不減三,約計天下,除有兵馬多處食鹽,是知見在之數。若采晉、隋舊典制置,可得五百萬矣。以五百萬戶共出二百五十萬戶稅,自然各減半數。)古之為理也,在於周知人數,乃均其事役,則庶功以興,國富家足,教從化被,風齊俗和。夫然,故災沴不生,悖亂不起。所以周官有比、閭、族、黨、州、鄉、縣、遂之制,維持其政,綱紀其人。孟冬司徒獻民數於王,王拜而受之,其敬之守之如此之重也。及理道乖方,版圖脫漏,人如鳥獸,飛走莫制,家以之乏,國以之貧,奸冗漸興,傾覆不悟。斯政之大者遠者,將求理平之道,非無其本歟?」