tí jiě běn móu zhě, yǐ móu wèi běn yě. tài gōng chuán yuē: qí shì duō bīng quán yǔ qí jì, hòu zhī yán bīng zhě, jiē zōng tài gōng wèi běn móu. míng piān zhī yì, gài qǔ zhū cǐ. ruò fú zhào chōng guó yuē: dì wáng zhī bīng, guì móu ér jiàn zhàn. yuè wǔ mù yuē: yǒng bù zú shì, yòng bīng zài xiān dìng móu. zé xìn hū! móu nǎi xíng shī zhī běn, fēi móu wú yǐ zhì shèng yú wàn quán. gù yǐ wèi dì yī piān. tōng piān zuò èr jié kàn: shǒu zhì shèng wáng zhī suǒ bù miǎn yě, zǒng shì xiān xù bīng xìng yǒu hài hòu bàn piān zé shàng móu yǐ miǎn hài yě.
[題解]本謀者,以謀為本也。《太公傳》曰:「其事多兵權與奇計,後之言兵者,皆宗太公為本謀。」名篇之義,蓋取諸此。若夫趙充國曰:「帝王之兵,貴謀而賤戰。」岳武穆曰:「勇不足恃,用兵在先定謀。」則信乎!謀乃行師之本,非謀無以制勝於萬全。故以為第一篇。通篇作二節看:首至「聖王〔之所〕不免也」,總是先敘兵興有害;後半篇則尚謀以免害也。
1 fán bīng zhī xìng, bù dé yǐ yě. guó luàn zhī shì chú, mín bào zhī shì qù, fēi yǐ cán mín ér shēng luàn yě.
1、凡兵之興,不得已也。國亂之是除,民暴之是去,非以殘民而生亂也。
pī píng shǒu yán bù dé yǐ, chuí xùn zhī yì hé shēn!
[批評]首言「不得已」,垂訓之意何深!
yuán zhù bīng yīn chú luàn qù bào ér xìng, zhèng jiàn bù dé yǐ chù, cǐ yī piān dà zhǐ.
[原注]兵因除亂去暴而興,正見不得已處,此一篇大旨。
2 zì gǔ míng jūn xián jiāng, móu zhī yú wèi zhàn zhī xiān zhě, qǐ zhuān móu dí qiú shèng zāi? yì jì bǎo mín ér kāng guó ěr!
2、自古明君賢將,謀之於未戰之先者,豈專謀敵求勝哉?亦冀保民而康國耳!
pī píng kāng guó bǎo mín, guǒ wéi míng jūn xián jiāng wèi rán.
[批評]「康國保民」,果惟明君賢將為然。
yuán zhù jì, qī wàng yě. bǎo zé bù cán, kāng zé bù luàn. cǐ tuī jūn jiāng yù móu zhī xīn.
[原注]冀,期望也。保則不殘,康則不亂。此推君將預謀之心。
3 gù zhī hài zhī hài zhě, zhī lì zhī lì. zhī wēi zhī wēi zhě, zhī ān zhī ān. zhī wáng zhī wáng zhě, zhī cún zhī cún. dé shèng zhě, bù xiān liào dí ér liào jǐ. liào dí zhě shū, liào jǐ zhě mì. liào dí zhě zhī dí zhī shì, liào jǐ zhě zhī jǐ zhī qíng.
3、故知害之害者,知利之利。知危之危者,知安之安。知亡之亡者,知存之存。得勝者,不先料敵而料己。料敵者疏,料己者密。料敵者知敵之勢,料己者知己之情。
pī píng lùn móu zhě yǒu yǐ, duō zhǔ yú móu dí cǐ xiān liào jǐ, wèi móu zhēn shì wù běn zhī dào.
[批評]論謀者有矣,多主於謀敵;此先料己,為謀真是務本之道。
yuán zhù lì hài ān wēi cún wáng, qí jī xiāng wèi yǐ fú. néng zhī ér liào yú bǐ jǐ zhī jiān, sī wèi shàn móu, rán yóu xū xiān liào jǐ yě. shì, yǐ xiǎn yú wài zhě yán qíng, yǐ yǐn yú zhōng zhě yán.
[原注]利害安危存亡,其機相為倚伏。能知而料於彼己之間,斯為善謀,然猶須先料己也。勢,以顯於外者言;情,以隱於中者言。
4 shì yǐ mín láo ér xìng bīng zhě pí, mín pín ér xìng bīng zhě guì, mín wán ér xìng bīng zhě sàn, nèi yǒu chán chén, ér xìng bīng zhě dài, tiān zāi liú xíng ér xìng bīng zhě luàn, yǒu nèi nán ér xìng bīng zhě yí, shàng xià lí xīn ér xìng bīng zhě wáng.
4、是以民勞而興兵者疲,民貧而興兵者匱,民玩而興兵者散,內有讒臣,而興兵者殆,天災流行而興兵者亂,有內難而興兵者疑,上下離心而興兵者亡。
pī píng qī zhě jù zài jǐ zhī shì.
[批評]「七者」俱在己之事。
yuán zhù yán mín ér láo kǔ pín fá wán zhě, bì zhì pí guì yǔ sàn zǒu. guó yǒu chán nìng tiān zāi nèi nán lí xīn zhě, bì zhì wēi dài bō luàn yí èr yǐ dǐ yú wáng. gù dāng xiān liào zhī yú jǐ, jí tú zì zhì yě. mín láo ér pí, rú hán xìn bù kě gōng yàn. mín pín ér guì, rú hàn wǔ hǎi nèi xū hào. mín wán ér sàn, rú yì gōng shì bù shòu jiǎ. nèi yǒu chán chén, rú fū chāi piān xìn bó pǐ. tiān zāi liú xíng, rú wèi xiāng zhí jiàn xuān dì. guó yǒu nèi nán, rú huán gōng wǔ zǐ zhēng lì. shàng xià lí xīn, rú xià jié mín yù xié wáng. cǐ qí lèi yě, xué zhě wù zhī.
[原注]言民而勞苦、貧乏、玩者,必至疲匱與散走。國有讒佞、天災、內難、離心者,必致危殆、播亂、疑貳以底於亡。故當先料之於己,急圖自治也。民勞而疲,如韓信不可攻燕。民貧而匱,如漢武海內虛耗。民玩而散,如懿公士不授甲。內有讒臣,如夫差偏信伯嚭。天災流行,如魏相直諫宣帝。國有內難,如桓公五子爭立。上下離心,如夏桀民欲偕亡。此其類也,學者悟之。
5 jūn xū bù bèi, qǔ bài zhī dào yě. háng wǔ bù chōng, qǔ bài zhī dào yě. bèi jūn xū chōng háng wǔ ér zāi jí wú mín, yǐ bài zhì bài zhī dào yě.
5、軍需不備,取敗之道也。行伍不充,取敗之道也。備軍需、充行伍而災及吾民,以敗致敗之道也。
pī píng sān zhě yì jǐ zhī shì.
[批評]「三者」亦己之事。
yuán zhù yán bù wéi yǒu shàng qī shì, bīng yǔ shí yòng bù zú, suī zú ér zāi jí yú mín, jiē bì qǔ bài, yì dāng zhī jǐng. yǐ bài zhì bài zhě, wèi yǐ zì jǐ xiān yǒu bài dào, zhì rén zhī bài wǒ yě.
[原注]言不惟有上「七事」,兵與食用不足,雖足而災及於民,皆必取敗,亦當知警。以敗致敗者,謂以自己先有敗道,致人之敗我也。
6 gù guó bù fù bù kě yǐ xìng bīng, mín bù hé bù kě yǐ hé zhàn. xìng bīng ér bù jì chéng bài zhī, wēi jí jì yě. hé zhàn ér bù shěn cún wáng zhī jī, dà nán shí yě.
6、故國不富不可以興兵,民不和不可以合戰。興兵而不計成敗之,危急際也。合戰而不審存亡之機,大難時也。
pī píng yǐ fù hé èr zì zǒng kuò shàng qī shì sān shì, jí miào!
[批評]以「富、和」二字總括上「七事」、「三事」,極妙!
yuán zhù cǐ chéng shàng yán, bì guó fù ér mín hé, sī kě xìng bīng yǐ hé zhàn. fēi wēi jí dà nán, duàn bù kě qīng zào guǎ móu, ér mèi yú chéng bài cún wáng zhī jī yě.
[原注]此承上言,必國富而民和,斯可興兵以合戰。非危急大難,斷不可輕躁寡謀,而昧於成敗存亡之機也。
7 bīng zhī suǒ yǐ fáng mín zhě wǔ, sī guó jì zhě, bù kě bù zhī yān. sān shí chí wù, fáng mín zhī nóng lì jí chōng wǔ, fáng mín zhī yè jūn xū zī zhòng, fáng mín zhī cái huàn jiǎ guān zhòu, fáng mín zhī lì gǔ xíng bó dòu, fáng mín zhī shēng. cǐ wǔ zhě, shèng wáng zhī suǒ bù miǎn yě.
7、兵之所以妨民者五,司國計者,不可不知焉。三時弛務,妨民之農;隸籍充伍,妨民之業;軍需輜重,妨民之財;擐甲冠胄,妨民之力;鼓行搏鬥,妨民之生。此五者,聖王之所不免也。
pī píng jǔ wǔ hài wèi shèng wáng bù miǎn, hé děng kěn qiè!
[批評]舉「五害」為聖王不免,何等懇切!
yuán zhù fáng, hài yě. cǐ jǔ bīng xìng zhī hài yǒu wǔ. sān shí, chūn gēng xià yún qiū shōu yě. chí, fèi ér bù zhāng yě. jūn xū, jūn zhōng dài yòng zhī wù. zī zhòng, zài qì liáng yī zhuāng zhī chē yě. huàn, pī zhī yú shēn yě. guān, dài zhī yú shǒu yě. zhòu, kuī yě. gǔ xíng, wén gǔ zé jìn yě. bó, jī yě. fū fáng nóng zé shí bù zú, fáng yè zé jiā yì xū, fáng cái zé yòng rì jié, fáng lì zé lìng nán xíng, fáng shēng zé sǐ shāng zhě zhòng. gù shèng wáng suī yǒu ài rén zhī xīn, xìng bīng zé bì zhì cǐ wǔ hài. cǐ suǒ yǐ bù dé yǐ ér hòu xìng, shēn qiè xiōng wēi zhī jiè yě.
[原注]妨,害也。此舉兵興之害有五。三時,春耕夏耘秋收也。弛,廢而不張也。軍需,軍中待用之物。輜重,載器糧衣裝之車也。擐,披之於身也。冠,戴之於首也。胄,盔也。鼓行,聞鼓則進也。搏,擊也。夫妨農則食不足,妨業則家益虛,妨財則用日竭,妨力則令難行,妨生則死傷者眾。故聖王雖有愛人之心,興〔兵〕則必致此五害。此所以不得已而後興,深切凶危之戒也。
8 gù jiāng zhī wèi guó móu zhě, yuē: shì chū hé jí, mǎ chū hé mù, liáng chū hé shuì, cái chū hé fù, qì yòng chū yú hé gōng, tuī wǎn chū yú hé lì. shì yǐ bù nán yú zhàn shèng, ér nán yú bù wèi sī mín bìng bù nán yú shā dí, ér nán yú bù yí huàn yú guó. bīng yǐ xiāo bīng, rán hòu xìng bīng zhàn yǐ zhǐ zhàn, rán hòu hé zhàn. sī yú è dí zhī fēng, ér fēi qī yú dí zhī jǐn yě.
8、故將之為國謀者,曰:士出何籍,馬出何牧,糧出何稅,財出何賦,器用出於何供,推挽出於何力。是以不難於戰勝,而難於不為斯民病;不難於殺敵,而難於不貽患於國。兵以銷兵,然後興兵;戰以止戰,然後合戰。斯於遏敵之鋒,而非期於敵之盡也。
yuán zhù cǐ chéng shàng bīng xìng zhī hài yǒu wǔ, suī shèng wáng bù miǎn. gù jiāng fèng jūn mìng zhuān zhēng, bù dé bù yǐ suǒ fèi yòng zhě, xiáng xì wèi guó móu zhī. zhàn shèng shā dí, wèi zhī bù nán zhě, fēi guǒ bù nán, fán yǒu zhì lì zhě, jiē kě néng yě. rán duō zhì yú bìng mín ér yí huàn. gù bì suī shèng ér guó yǔ mín wú sǔn zhě, fāng wèi nán. bīng yǐ xiāo bīng sì jù, shì dòng bì chéng gōng, bù qīng jǔ yě. qī yú è dí èr jù, shì dí fú zé zhǐ, bù qióng mò yě. zì cǐ zhì mò, jù shì yòng móu wèi běn.
[原注]此承上兵興之害有五,雖聖王不免。故將奉君命專征,不得不以所費用者,詳細為國謀之。戰勝殺敵,謂之不難者,非果不難,凡有智力者,皆可能也。然多至於病民而貽患。故必雖勝而國與民無損者,方為難。「兵以銷兵」四句,是動必成功,不輕舉也。「期於遏敵」二句,是敵服則止,不窮默也。自此至末,俱是用謀為本。
9 fū jiāng yǒu bì shèng zhī shù, ér wú bì bù zhàn zhī shù. yǒu bù bài zhī dào, ér wú bì bài dí zhī dào. gōng wéi zhàn shǒu yù wǔ zhě, yīn dí yǐ zhì biàn, sī shèng yǐ. gù bá dí zhī chéng ér fēi gōng yě, zhì dí zhī jiàng ér fēi wéi yě, qǐn yú miào táng zhī shàng ér fēi zhàn yě, sàn yú yuán yě zhī jiān ér fēi shǒu yù yě. rú bù dé yǐ ér bì zhì yú yòng bīng, zé bù duō lǚ, bù jiǔ shī, bù bào zú, bù jué lì, wéi móu yǐ wèi zhī běn. zé wú mín zhī bìng, qí shǎo chōu hū.
9、夫將有必勝之術,而無必不戰之術。有不敗之道,而無必敗敵之道。攻圍戰守御五者,因敵以制變,斯勝矣。故拔敵之城而非攻也,致敵之降而非圍也,寢於廟堂之上而非戰也,散於原野之間而非守御也。如不得已而必至於用兵,則不多旅,不久師,不暴卒,不角力,惟謀以為之本。則吾民之病,其少瘳乎。
pī píng wǔ zhě, bīng shì zhī cháng. móu néng yīn dí zhì biàn ér shèng, yì shén yǐ zāi!
[批評]「五者」,兵事之常。謀能因敵制變而勝,亦神矣哉!
yuán zhù bì shèng, shèng dí yě. shù, fǎ zhī qiǎo yě. bù bài, jǐ bù bài yě. dào, jí lǐ yě. cǐ zài jǐ zhě, gù yuē yǒu. shí yù bào luàn, ān dé bù zhàn? dí bèi yǐ zhōu, ān néng bài zhī? cǐ zài rén zhě, gù yuē wú. shì yǐ bīng suī yǒu gōng wéi zhàn shǒu yù zhī wǔ shì, wéi néng yīn dí yǐ zhì biàn, shèng zì bù zī yú cǐ, nǎi shèng wáng zhī běn xīn yě. ruò zhì yú bù dé yǐ ér yòng bīng, yóu bù zhuān shì fū bīng, yǐ móu wèi zhī běn. cǐ suǒ yǐ jiù mín yú shuǐ huǒ, ér bù liú yú qián zhī wǔ hài yě. bù duō lǚ sì jù, rú wén wáng fá chóng, tuì xiū wén jiào, yīn lěi ér jiàng wǔ wáng fá zhòu, hǔ bì sān qiān, yī zhàn ér dìng zhī lèi. bìng, yóu hài yě. chōu, yù yě.
[原注]必勝,勝敵也。術,法之巧也。不敗,己不敗也。道,即理也。此在己者,故曰有。時遇暴亂,安得不戰?敵備已周,安能敗之?此在人者,故曰無。是以兵雖有攻圍戰守御之五事,惟能因敵以制變,勝自不資於此,乃聖王之本心也。若至於不得已而用兵,猶不專恃夫兵,以謀為之本。此所以救民於水火,而不流於前之五害也。「不多旅」四句,如文王伐崇,退修文教,因壘而降;武王伐紂,虎賁三千,一戰而定之類。病,猶害也。瘳,愈也。
10 fū bīng, mò dà yú wò qí shū. bīng zhī shū, míng yì ér yǐ. wǒ zhí qí míng ér jiā dí yǐ è míng, wǒ zhàng qí yì ér jiā dí yǐ bù yì, zé sān jūn zhī chū, liè liè yán yán, shàng dòng yú tiān, xià chè yú quán, zhōng héng hū sì biǎo, jīng zhī suǒ huī, shì qì fèn ér dí wēi cuī yǐ.
10、夫兵,莫大於握其樞。兵之樞,名義而已。我執其名而加敵以惡名,我仗其義而加敵以不義,則三軍之出,烈烈炎炎,上洞於天,下徹於泉,中橫乎四表,旌之所麾,士氣奮而敵威摧矣。
pī píng móu xiān míng yǔ yì, hé huàn wú chéng? zhēn shì gāo shí.
[批評]謀先名與義,何患無成?真是高識。
yuán zhù cǐ yòu chéng shàng jié yán. jiāng zhī móu guó, fēi zhǐ liào jǐ yǔ bù shàng wēi wǔ, yóu zài chū zhī yǒu míng, zhàng yì ér jǔ. rú hàn gāo zǔ wèi yì dì fā sàng, lǐ mì xí yáng dì guò è zhī lèi. tiān xià rén xīn ān yǒu bù xiǎng yīng, sān jūn zhī shì ān yǒu bù fèn lì zhě hū! cǐ gèng móu zhī dà zhě. shū, nǎi hù shū zhuǎn yí zhī bǐng yě. liè liè yán yán, huǒ shèng bù kě zhǐ è zhī mào. dòng, qīng kōng wú ài. chè, tōng tòu yě. héng, wú yuǎn bù jiè yě. sì biǎo, sì fāng yě. cǐ zhǐ bīng shì zhī hè yú liù hé yán. cuī, huǐ zhé yě. yán dí shòu è míng bù yì, zì mò dāng wú zhī bīng ér sàng bài yě.
[原注]此又承上結言。將之謀國,非止料己與不尚威武,尤在出之有名,仗義而舉。如漢高祖為義帝發喪,李密檄煬帝過惡之類。天下人心安有不響應,三軍之士安有不奮勵者乎!此更謀之大者。樞,乃戶樞轉移之柄也。烈烈炎炎,火盛不可止遏之貌。洞,清空無礙。徹,通透也。橫,無遠不屆也。四表,四方也。此指兵勢之赫於六合言。摧,毀折也。言敵受惡名不義,自莫當吾之兵而喪敗也。