tí jiě běn móu zhě, yǐ móu wèi běn yě. tài gōng chuán yuē:" qí shì duō bīng quán yǔ qí jì, hòu zhī yán bīng zhě, jiē zōng tài gōng wèi běn móu." míng piān zhī yì, gài qǔ zhū cǐ. ruò fú zhào chōng guó yuē:" dì wáng zhī bīng, guì móu ér jiàn zhàn." yuè wǔ mù yuē:" yǒng bù zú shì, yòng bīng zài xiān dìng móu." zé xìn hū! móu nǎi xíng shī zhī běn, fēi móu wú yǐ zhì shèng yú wàn quán. gù yǐ wéi dì yī piān. tōng piān zuò èr jié kàn: shǒu zhì" shèng wáng zhī suǒ bù miǎn yě", zǒng shì xiān xù bīng xìng yǒu hài hòu bàn piān zé shàng móu yǐ miǎn hài yě.
[题解]本谋者,以谋为本也。《太公传》曰:“其事多兵权与奇计,后之言兵者,皆宗太公为本谋。”名篇之义,盖取诸此。若夫赵充国曰:“帝王之兵,贵谋而贱战。”岳武穆曰:“勇不足恃,用兵在先定谋。”则信乎!谋乃行师之本,非谋无以制胜于万全。故以为第一篇。通篇作二节看:首至“圣王〔之所〕不免也”,总是先叙兵兴有害;后半篇则尚谋以免害也。
1 fán bīng zhī xìng, bù dé yǐ yě. guó luàn zhī shì chú, mín bào zhī shì qù, fēi yǐ cán mín ér shēng luàn yě.
1、凡兵之兴,不得已也。国乱之是除,民暴之是去,非以残民而生乱也。
pī píng shǒu yán" bù dé yǐ", chuí xùn zhī yì hé shēn!
[批评]首言“不得已”,垂训之意何深!
yuán zhù bīng yīn chú luàn qù bào ér xìng, zhèng jiàn bù dé yǐ chù, cǐ yī piān dà zhǐ.
[原注]兵因除乱去暴而兴,正见不得已处,此一篇大旨。
2 zì gǔ míng jūn xián jiāng, móu zhī yú wèi zhàn zhī xiān zhě, qǐ zhuān móu dí qiú shèng zāi? yì jì bǎo mín ér kāng guó ěr!
2、自古明君贤将,谋之于未战之先者,岂专谋敌求胜哉?亦冀保民而康国耳!
pī píng" kāng guó bǎo mín", guǒ wéi míng jūn xián jiāng wéi rán.
[批评]“康国保民”,果惟明君贤将为然。
yuán zhù jì, qī wàng yě. bǎo zé bù cán, kāng zé bù luàn. cǐ tuī jūn jiāng yù móu zhī xīn.
[原注]冀,期望也。保则不残,康则不乱。此推君将预谋之心。
3 gù zhī hài zhī hài zhě, zhī lì zhī lì. zhī wēi zhī wēi zhě, zhī ān zhī ān. zhī wáng zhī wáng zhě, zhī cún zhī cún. dé shèng zhě, bù xiān liào dí ér liào jǐ. liào dí zhě shū, liào jǐ zhě mì. liào dí zhě zhī dí zhī shì, liào jǐ zhě zhī jǐ zhī qíng.
3、故知害之害者,知利之利。知危之危者,知安之安。知亡之亡者,知存之存。得胜者,不先料敌而料己。料敌者疏,料己者密。料敌者知敌之势,料己者知己之情。
pī píng lùn móu zhě yǒu yǐ, duō zhǔ yú móu dí cǐ xiān liào jǐ, wèi móu zhēn shì wù běn zhī dào.
[批评]论谋者有矣,多主于谋敌;此先料己,为谋真是务本之道。
yuán zhù lì hài ān wēi cún wáng, qí jī xiāng wèi yǐ fú. néng zhī ér liào yú bǐ jǐ zhī jiān, sī wéi shàn móu, rán yóu xū xiān liào jǐ yě. shì, yǐ xiǎn yú wài zhě yán qíng, yǐ yǐn yú zhōng zhě yán.
[原注]利害安危存亡,其机相为倚伏。能知而料于彼己之间,斯为善谋,然犹须先料己也。势,以显于外者言;情,以隐于中者言。
4 shì yǐ mín láo ér xīng bīng zhě pí, mín pín ér xīng bīng zhě kuì, mín wán ér xīng bīng zhě sàn, nèi yǒu chán chén, ér xīng bīng zhě dài, tiān zāi liú xíng ér xīng bīng zhě luàn, yǒu nèi nán ér xīng bīng zhě yí, shàng xià lí xīn ér xīng bīng zhě wáng.
4、是以民劳而兴兵者疲,民贫而兴兵者匮,民玩而兴兵者散,内有谗臣,而兴兵者殆,天灾流行而兴兵者乱,有内难而兴兵者疑,上下离心而兴兵者亡。
pī píng" qī zhě" jù zài jǐ zhī shì.
[批评]“七者”俱在己之事。
yuán zhù yán mín ér láo kǔ pín fá wán zhě, bì zhì pí kuì yǔ sàn zǒu. guó yǒu chán nìng tiān zāi nèi nán lí xīn zhě, bì zhì wēi dài bō luàn yí èr yǐ dǐ yú wáng. gù dāng xiān liào zhī yú jǐ, jí tú zì zhì yě. mín láo ér pí, rú hán xìn bù kě gōng yàn. mín pín ér kuì, rú hàn wǔ hǎi nèi xū hào. mín wán ér sàn, rú yì gōng shì bù shòu jiǎ. nèi yǒu chán chén, rú fū chāi piān xìn bó pǐ. tiān zāi liú xíng, rú wèi xiāng zhí jiàn xuān dì. guó yǒu nèi nán, rú huán gōng wǔ zǐ zhēng lì. shàng xià lí xīn, rú xià jié mín yù xié wáng. cǐ qí lèi yě, xué zhě wù zhī.
[原注]言民而劳苦、贫乏、玩者,必至疲匮与散走。国有谗佞、天灾、内难、离心者,必致危殆、播乱、疑贰以底于亡。故当先料之于己,急图自治也。民劳而疲,如韩信不可攻燕。民贫而匮,如汉武海内虚耗。民玩而散,如懿公士不授甲。内有谗臣,如夫差偏信伯嚭。天灾流行,如魏相直谏宣帝。国有内难,如桓公五子争立。上下离心,如夏桀民欲偕亡。此其类也,学者悟之。
5 jūn xū bù bèi, qǔ bài zhī dào yě. háng wǔ bù chōng, qǔ bài zhī dào yě. bèi jūn xū chōng háng wǔ ér zāi jí wú mín, yǐ bài zhì bài zhī dào yě.
5、军需不备,取败之道也。行伍不充,取败之道也。备军需、充行伍而灾及吾民,以败致败之道也。
pī píng" sān zhě" yì jǐ zhī shì.
[批评]“三者”亦己之事。
yuán zhù yán bù wéi yǒu shàng" qī shì", bīng yǔ shí yòng bù zú, suī zú ér zāi jí yú mín, jiē bì qǔ bài, yì dāng zhī jǐng. yǐ bài zhì bài zhě, wèi yǐ zì jǐ xiān yǒu bài dào, zhì rén zhī bài wǒ yě.
[原注]言不惟有上“七事”,兵与食用不足,虽足而灾及于民,皆必取败,亦当知警。以败致败者,谓以自己先有败道,致人之败我也。
6 gù guó bù fù bù kě yǐ xīng bīng, mín bù hé bù kě yǐ hé zhàn. xīng bīng ér bù jì chéng bài zhī, wēi jí jì yě. hé zhàn ér bù shěn cún wáng zhī jī, dà nàn shí yě.
6、故国不富不可以兴兵,民不和不可以合战。兴兵而不计成败之,危急际也。合战而不审存亡之机,大难时也。
pī píng yǐ" fù hé" èr zì zǒng kuò shàng" qī shì"" sān shì", jí miào!
[批评]以“富、和”二字总括上“七事”、“三事”,极妙!
yuán zhù cǐ chéng shàng yán, bì guó fù ér mín hé, sī kě xīng bīng yǐ hé zhàn. fēi wēi jí dà nàn, duàn bù kě qīng zào guǎ móu, ér mèi yú chéng bài cún wáng zhī jī yě.
[原注]此承上言,必国富而民和,斯可兴兵以合战。非危急大难,断不可轻躁寡谋,而昧于成败存亡之机也。
7 bīng zhī suǒ yǐ fáng mín zhě wǔ, sī guó jì zhě, bù kě bù zhī yān. sān shí chí wù, fáng mín zhī nóng lì jí chōng wǔ, fáng mín zhī yè jūn xū zī zhòng, fáng mín zhī cái huàn jiǎ guān zhòu, fáng mín zhī lì gǔ xíng bó dòu, fáng mín zhī shēng. cǐ wǔ zhě, shèng wáng zhī suǒ bù miǎn yě.
7、兵之所以妨民者五,司国计者,不可不知焉。三时弛务,妨民之农;隶籍充伍,妨民之业;军需辎重,妨民之财;擐甲冠胄,妨民之力;鼓行搏斗,妨民之生。此五者,圣王之所不免也。
pī píng jǔ" wǔ hài" wèi shèng wáng bù miǎn, hé děng kěn qiè!
[批评]举“五害”为圣王不免,何等恳切!
yuán zhù fáng, hài yě. cǐ jǔ bīng xìng zhī hài yǒu wǔ. sān shí, chūn gēng xià yún qiū shōu yě. chí, fèi ér bù zhāng yě. jūn xū, jūn zhōng dài yòng zhī wù. zī zhòng, zài qì liáng yī zhuāng zhī chē yě. huàn, pī zhī yú shēn yě. guān, dài zhī yú shǒu yě. zhòu, kuī yě. gǔ xíng, wén gǔ zé jìn yě. bó, jī yě. fū fáng nóng zé shí bù zú, fáng yè zé jiā yì xū, fáng cái zé yòng rì jié, fáng lì zé lìng nán xíng, fáng shēng zé sǐ shāng zhě zhòng. gù shèng wáng suī yǒu ài rén zhī xīn, xīng bīng zé bì zhì cǐ wǔ hài. cǐ suǒ yǐ bù dé yǐ ér hòu xìng, shēn qiè xiōng wēi zhī jiè yě.
[原注]妨,害也。此举兵兴之害有五。三时,春耕夏耘秋收也。弛,废而不张也。军需,军中待用之物。辎重,载器粮衣装之车也。擐,披之于身也。冠,戴之于首也。胄,盔也。鼓行,闻鼓则进也。搏,击也。夫妨农则食不足,妨业则家益虚,妨财则用日竭,妨力则令难行,妨生则死伤者众。故圣王虽有爱人之心,兴〔兵〕则必致此五害。此所以不得已而后兴,深切凶危之戒也。
8 gù jiāng zhī wèi guó móu zhě, yuē: shì chū hé jí, mǎ chū hé mù, liáng chū hé shuì, cái chū hé fù, qì yòng chū yú hé gōng, tuī wǎn chū yú hé lì. shì yǐ bù nán yú zhàn shèng, ér nán yú bù wéi sī mín bìng bù nán yú shā dí, ér nán yú bù yí huàn yú guó. bīng yǐ xiāo bīng, rán hòu xīng bīng zhàn yǐ zhǐ zhàn, rán hòu hé zhàn. sī yú è dí zhī fēng, ér fēi qī yú dí zhī jǐn yě.
8、故将之为国谋者,曰:士出何籍,马出何牧,粮出何税,财出何赋,器用出于何供,推挽出于何力。是以不难于战胜,而难于不为斯民病;不难于杀敌,而难于不贻患于国。兵以销兵,然后兴兵;战以止战,然后合战。斯于遏敌之锋,而非期于敌之尽也。
yuán zhù cǐ chéng shàng bīng xìng zhī hài yǒu wǔ, suī shèng wáng bù miǎn. gù jiāng fèng jūn mìng zhuān zhēng, bù dé bù yǐ suǒ fèi yòng zhě, xiáng xì wèi guó móu zhī. zhàn shèng shā dí, wèi zhī bù nán zhě, fēi guǒ bù nán, fán yǒu zhì lì zhě, jiē kě néng yě. rán duō zhì yú bìng mín ér yí huàn. gù bì suī shèng ér guó yǔ mín wú sǔn zhě, fāng wéi nán." bīng yǐ xiāo bīng" sì jù, shì dòng bì chéng gōng, bù qīng jǔ yě." qī yú è dí" èr jù, shì dí fú zé zhǐ, bù qióng mò yě. zì cǐ zhì mò, jù shì yòng móu wèi běn.
[原注]此承上兵兴之害有五,虽圣王不免。故将奉君命专征,不得不以所费用者,详细为国谋之。战胜杀敌,谓之不难者,非果不难,凡有智力者,皆可能也。然多至于病民而贻患。故必虽胜而国与民无损者,方为难。“兵以销兵”四句,是动必成功,不轻举也。“期于遏敌”二句,是敌服则止,不穷默也。自此至末,俱是用谋为本。
9 fū jiāng yǒu bì shèng zhī shù, ér wú bì bù zhàn zhī shù. yǒu bù bài zhī dào, ér wú bì bài dí zhī dào. gōng wéi zhàn shǒu yù wǔ zhě, yīn dí yǐ zhì biàn, sī shèng yǐ. gù bá dí zhī chéng ér fēi gōng yě, zhì dí zhī jiàng ér fēi wéi yě, qǐn yú miào táng zhī shàng ér fēi zhàn yě, sàn yú yuán yě zhī jiān ér fēi shǒu yù yě. rú bù dé yǐ ér bì zhì yú yòng bīng, zé bù duō lǚ, bù jiǔ shī, bù bào zú, bù jué lì, wéi móu yǐ wéi zhī běn. zé wú mín zhī bìng, qí shǎo chōu hū.
9、夫将有必胜之术,而无必不战之术。有不败之道,而无必败敌之道。攻围战守御五者,因敌以制变,斯胜矣。故拔敌之城而非攻也,致敌之降而非围也,寝于庙堂之上而非战也,散于原野之间而非守御也。如不得已而必至于用兵,则不多旅,不久师,不暴卒,不角力,惟谋以为之本。则吾民之病,其少瘳乎。
pī píng" wǔ zhě", bīng shì zhī cháng. móu néng yīn dí zhì biàn ér shèng, yì shén yǐ zāi!
[批评]“五者”,兵事之常。谋能因敌制变而胜,亦神矣哉!
yuán zhù bì shèng, shèng dí yě. shù, fǎ zhī qiǎo yě. bù bài, jǐ bù bài yě. dào, jí lǐ yě. cǐ zài jǐ zhě, gù yuē yǒu. shí yù bào luàn, ān dé bù zhàn? dí bèi yǐ zhōu, ān néng bài zhī? cǐ zài rén zhě, gù yuē wú. shì yǐ bīng suī yǒu gōng wéi zhàn shǒu yù zhī wǔ shì, wéi néng yīn dí yǐ zhì biàn, shèng zì bù zī yú cǐ, nǎi shèng wáng zhī běn xīn yě. ruò zhì yú bù dé yǐ ér yòng bīng, yóu bù zhuān shì fū bīng, yǐ móu wèi zhī běn. cǐ suǒ yǐ jiù mín yú shuǐ huǒ, ér bù liú yú qián zhī wǔ hài yě." bù duō lǚ" sì jù, rú wén wáng fá chóng, tuì xiū wén jiào, yīn lěi ér jiàng wǔ wáng fá zhòu, hǔ bēn sān qiān, yī zhàn ér dìng zhī lèi. bìng, yóu hài yě. chōu, yù yě.
[原注]必胜,胜敌也。术,法之巧也。不败,己不败也。道,即理也。此在己者,故曰有。时遇暴乱,安得不战?敌备已周,安能败之?此在人者,故曰无。是以兵虽有攻围战守御之五事,惟能因敌以制变,胜自不资于此,乃圣王之本心也。若至于不得已而用兵,犹不专恃夫兵,以谋为之本。此所以救民于水火,而不流于前之五害也。“不多旅”四句,如文王伐崇,退修文教,因垒而降;武王伐纣,虎贲三千,一战而定之类。病,犹害也。瘳,愈也。
10 fū bīng, mò dà yú wò qí shū. bīng zhī shū, míng yì ér yǐ. wǒ zhí qí míng ér jiā dí yǐ è míng, wǒ zhàng qí yì ér jiā dí yǐ bú yì, zé sān jūn zhī chū, liè liè yán yán, shàng dòng yú tiān, xià chè yú quán, zhōng héng hū sì biǎo, jīng zhī suǒ huī, shì qì fèn ér dí wēi cuī yǐ.
10、夫兵,莫大于握其枢。兵之枢,名义而已。我执其名而加敌以恶名,我仗其义而加敌以不义,则三军之出,烈烈炎炎,上洞于天,下彻于泉,中横乎四表,旌之所麾,士气奋而敌威摧矣。
pī píng móu xiān míng yǔ yì, hé huàn wú chéng? zhēn shì gāo shí.
[批评]谋先名与义,何患无成?真是高识。
yuán zhù cǐ yòu chéng shàng jié yán. jiāng zhī móu guó, fēi zhǐ liào jǐ yǔ bù shàng wēi wǔ, yóu zài chū zhī yǒu míng, zhàng yì ér jǔ. rú hàn gāo zǔ wèi yì dì fā sāng, lǐ mì xí yáng dì guò è zhī lèi. tiān xià rén xīn ān yǒu bù xiǎng yìng, sān jūn zhī shì ān yǒu bù fèn lì zhě hū! cǐ gèng móu zhī dà zhě. shū, nǎi hù shū zhuǎn yí zhī bǐng yě. liè liè yán yán, huǒ shèng bù kě zhǐ è zhī mào. dòng, qīng kōng wú ài. chè, tōng tòu yě. héng, wú yuǎn bù jiè yě. sì biǎo, sì fāng yě. cǐ zhǐ bīng shì zhī hè yú liù hé yán. cuī, huǐ zhé yě. yán dí shòu è míng bú yì, zì mò dāng wú zhī bīng ér sàng bài yě.
[原注]此又承上结言。将之谋国,非止料己与不尚威武,尤在出之有名,仗义而举。如汉高祖为义帝发丧,李密檄炀帝过恶之类。天下人心安有不响应,三军之士安有不奋励者乎!此更谋之大者。枢,乃户枢转移之柄也。烈烈炎炎,火盛不可止遏之貌。洞,清空无碍。彻,通透也。横,无远不届也。四表,四方也。此指兵势之赫于六合言。摧,毁折也。言敌受恶名不义,自莫当吾之兵而丧败也。