tí jiě wù lüè zhě, fán fēi qián dòng zhí, yǒu xíng zhī wù zhī dà lüè yě. shàng piān yán fāng shù huàn shù dāng zhī, cǐ piān yán tiān xià zhī wù, fán kě zī yú jūn zhōng zhī yòng zhě, yì suǒ dāng zhī. shù míng yú xīn zhě lì yú xíng, yǒu shèng ér wú bài yě. gù yǐ wù lüè wèi dì shí yī.
[題解]物略者,凡飛潛動植,有形之物之大略也。上篇言方術幻術當知,此篇言天下之物,凡可資於軍中之用者,亦所當知。庶明於心者利於行,有勝而無敗也。故以《物略》為第十一。
98 tiān xià zhī wù lǐ, yǒu xiāng shēng zhě, yǒu xiāng kè zhě, yǒu xiāng gǎn zhě, yǒu xiāng chéng zhě, yǒu xiāng zhì zhě, yǒu xiāng shèng zhě yǒu yán qí xìng tǐ zhě, yǒu yán qí shēng qì zhě, yǒu yán qí xíng shì zhě, yǒu yán qí zuò yòng zhě. zá rán bìng zhuàn, fēn lèi bié xíng, fán yǒu lì yú bīng zhī shì zhě, bù kě shèng qióng yě, gū jǔ dà lüè yán zhī.
98、天下之物理,有相生者,有相剋者,有相感者,有相成者,有相制者,有相勝者;有言其性體者,有言其聲氣者,有言其形勢者,有言其作用者。雜然並撰,分類別行,凡有利於兵之事者,不可勝窮也,姑舉大略言之。
pī píng cǐ piān suǒ zài suī yún wù lüè, shí jù xì jīng cū xián bèi. jiāng néng yóu cǐ ér tuī jí zhī, zé yòng wú bù lì yǐ.
[批評]此篇所載雖雲物略,實巨細精粗咸備。將能由此而推極之,則用無不利矣。
yuán zhù cǐ zǒng míng wàn wù wú qióng, wéi jǔ dà lüè. zhuàn, jù yě. lèi, xiāng tóng yě, xíng, děng liè yě.
[原注]此總明萬物無窮,惟舉大略。撰,具也。類,相同也,行,等列也。
99 yuán zhě yì zhuǎn, fāng zhě yì zhì, yī zhě yì pū, zhí zhě yì zhí, qiào zhě yì fú, ruì zhě yì cì, pìn zhě yì biàn, mǔ zhě yì rù, gāng zhě yì zhé, róu zhě yì qū. cǐ jiē wù lǐ zhī cháng, wú zú wèi yì.
99、圓者易轉,方者易置,欹者易仆,直者易植,竅者易浮,銳者易刺,牝者易變,牡者易入,剛者易折,柔者易曲。此皆物理之常,無足為異。
yuán zhù cǐ xiān jǔ lǐ zhī cháng, rén suǒ néng zhī zhě, hòu zé yán xiāng shēng děng lèi yě.
[原注]此先舉理之常,人所能知者,後則言相生等類也。
100 jīn huǒ xiāng shǒu zé liú.
100、金火相守則流。
yuán zhù jīn liú zhě, huǒ kè zhī yě.
[原注]金流者,火克之也。
101 huǒ mù xiāng de zé yán.
101、火木相得則炎。
yuán zhù mù néng shēng huǒ, gù huǒ dé mù, zé bì xiāng chéng ér yán shāo yě.
[原注]木能生火,故火得木,則必相成而炎燒也。
102 yǐ jīn jī shí zé huǒ, yǐ mù zuān mù zé rán.
102、以金擊石則火,以木鑽木則燃。
yuán zhù jī zé shì měng, gù huǒ shēng. zuān zé xūn zhuó, gù huǒ rán.
[原注]擊則勢猛,故火生。鑽則薰灼,故火燃。
103 yòu ruò huǒ yù fēng zé chì, yù shuǐ zé miè. shuǐ yù hán zé jié, yù huǒ zé jié.
103、又若火遇風則熾,遇水則滅。水遇寒則結,遇火則竭。
yuán zhù huǒ chì yīn fēng zhě, xiāng chéng yě miè yīn shuǐ zhě, xiāng kè yě. shuǐ jié yīn hán zhě, xiāng chéng yě jié yīn huǒ zhě, huǒ duō shèng shuǐ zhī shǎo yě.
[原注]火熾因風者,相成也;滅因水者,相剋也。水結因寒者,相成也;竭因火者,火多勝水之少也。
104 huǒ xū zé bù rán, shí zé yì jìn. shuǐ liú zé bù fǔ, zhǐ zé yì wēn.
104、火虛則不燃,實則易燼。水流則不腐,止則易溫。
yuán zhù huǒ xū bù rán, jí xué bù liáo máo, chuī bù shāo zhú yě. jìn, fén jǐn zhī yú yě. shuǐ liú zé dòng, gù bù fǔ chòu, zhǐ zé tíng zhì, gù yì yú wēn nuǎn. yòu chuán ruò zhě bù néng xíng zhōu zài wù.
[原注]火虛不燃,即穴不燎毛,吹不燒燭也。燼,焚盡之餘也。水流則動,故不腐臭,止則停滯,故易於溫暖。又傳弱者不能行舟載物。
105. xià huǒ jì yán, zé shàng huǒ yì yàn. xià liú jì yuǎn, zé shàng liú zì huǎn.
105。下火既炎,則上火益焰。下流既遠,則上流自緩。
yuán zhù huǒ xìng yán shàng, gù xià yán zhě shàng yì shèng, shuǐ xìng rùn xià, gù xià liú zhě shàng zì huǎn.
[原注]火性炎上,故下炎者上益盛,水性潤下,故下流者上自緩。
106 cǐ wǔ xíng zhī běn tǐ rán yě.
106、此五行之本體然也。
yuán zhù jié yán shàng suǒ lùn zhě, jiē jīn mù shuǐ huǒ běn tǐ zì rán.
[原注]結言上所論者,皆金木水火本體自然。
107 gù yǐ huǒ fén shí zhě, jī zhī ér hòu liè. yǐ shuǐ guàn chéng zhě, jué zhī ér hòu qīng.
107、故以火焚石者,激之而後裂。以水灌城者,決之而後傾。
yuán zhù cǐ yán yòng shuǐ huǒ zhě, suī néng shāng hài, rán bì jiè shì xíng zhī, fāng kě chéng gōng. bù jī zé shí wèi bēng liè, bù jué zé chéng bù qīng tuí yě.
[原注]此言用水火者,雖能傷害,然必借勢行之,方可成功。不激則石未崩裂,不決則城不傾頹也。
108 shì yǐ bèi shuǐ gōng zhě, dāng fáng qí shàng liú. yù huǒ gōng zhě, dāng duàn qí shàng fēng.
108、是以備水攻者,當防其上流。御火攻者,當斷其上風。
yuán zhù fáng shàng liú zhě, jù dí zhī jué shuǐ yě. duàn shàng fēng zhě, jù dí zhī chéng fēng yě. rán fáng zhī, yóu bù ruò xiān jū shàng liú zhě zhī wèi dé. duàn zhī, yóu bù ruò bù jìn cǎo mǎng zhī wèi ān. bù dé yǐ ér yī shí yù dí, fáng zhī duàn zhī kě yě.
[原注]防上流者,懼敵之決水也。斷上風者,懼敵之乘風也。然防之,猶不若先居上流者之為得。斷之,猶不若不近草莽之為安。不得已而一時遇敵,防之斷之可也。
109 gài huǒ kě pū yě, yì kě shān yě. shuǐ kě yōng yě, yì kě dǎo yě. cǐ shuǐ huǒ zhě suǒ yǐ jì gōng ér fēi zhuān gōng, suǒ yǐ gōng rén ér yì lǜ rén zhī fǎn gōng yě.
109、蓋火可撲也,亦可煽也。水可壅也,亦可導也。此水火者所以濟攻而非專攻,所以攻人而亦慮人之反攻也。
yuán zhù huǒ kě shān qǐ, shuǐ kě yōng zhì, gù néng jì wú zhī gōng yì kě pū miè, kě dǎo liú, zé bù dāng zhuān shì yǐ gōng yě. lǜ rén zhī fǎn gōng zhě, gài fēng hòu wú cháng, bǐ wǒ zhī dì shì xiāng sì yě. rú liú yuán jìn gōng wáng shì chōng, yīn fēng zòng huǒ, é ér fēng huí, fǎn bèi shāo sǐ. zhì bó yuē hán wèi jué shuǐ guàn jìn yáng, jì ér zhào shā shǒu dī lì, fǎn shòu guàn yǐ wáng. gù dāng lǜ yě.
[原注]火可煽起,水可壅至,故能濟吾之攻;亦可撲滅,可導流,則不當專恃以攻也。慮人之反攻者,蓋風候無常,彼我之地勢相似也。如劉元進攻王世充,因風縱火,俄而風回,反被燒死。智伯約韓、魏決水灌晉陽,既而趙殺守堤吏,反受灌以亡。故當慮也。
110 tiān xià zhī wù, yóu yǒu rù huǒ bù fén zhě, rù shuǐ zé chén rù shuǐ bù nì zhě, rù huǒ zé huà. yù zhì qí yòng zhě, yì bù kě bù lì dǎo zhī yě.
110、天下之物,猶有入火不焚者,入水則沉;入水不溺者,入火則化。欲制其用者,亦不可不利導之也。
yuán zhù cǐ yán wù zhī lì yú shuǐ huǒ bù tóng, yīn shì ér yòng zhě, fāng dé qí lì, gù yì fù yú shuǐ huǒ zhī mò.
[原注]此言物之利於水火不同,因勢而用者,方得其利,故亦附於水火之末。
111 xiàng yuè kuī lín zhě àn, bèi yuè kuī lín zhě míng, cǐ guāng yǐng zhī xiāng chéng yě. gù bèi yè zhàn zhě, yǐ huǒ zhú dí, cháng shǐ wǒ yǐn ér dí jiàn yě.
111、向月窺林者暗,背月窺林者明,此光影之相乘也。故備夜戰者,以火燭敵,常使我隱而敵見也。
yuán zhù yǐ huǒ zhú dí, jí hǔ tāo. bì chū zhāng yún: shè yún huǒ yuǎn hòu, bì yī cǎo mù qiū mù xiǎn zǔ yì. gài wǒ yǐn ér fú, zé dí mò cè dí xíng wài jiàn, wǒ kě jī zhī yě.
[原注]以火燭敵,即《虎韜。必出章》云:「設雲火遠候,必依草木、丘墓、險阻」意。蓋我隱而伏,則敵莫測;敵形外見,我可擊之也。
112 shùn fēng ér fēi zé yì zhāng, nì fēng ér xíng zé jiān sǒng, cǐ shùn nì zhī xiāng fǎn yě. gù jīng chén tū yān, jiè shī zhī, suī bǎi wàn zhī zhòng kě bēn yě.
112、順風而飛則翼張,逆風而行則肩竦,此順逆之相反也。故驚塵突煙,借施之,雖百萬之眾可奔也。
yuán zhù cǐ yǔ shàng yù huǒ gōng dāng duàn shàng fēng yì hù xiāng fā. gài jīng chén tū yān, rén zhī suǒ kǔ. shùn fēng gù kě yǐ mí dí, ér wǒ zhí nì fēng yì dāng zhī fáng yě.
[原注]此與上「御火攻當斷上風」意互相發。蓋驚塵突煙,人之所苦。順風固可以迷敵,而我值逆風亦當知防也。
113 pì kǒu cáng shēng, shì xì chuán xiǎng, cǐ shēng wén zhī xiāng tōng yě. gù gǔ kǒu yǔ rú fù ěr, shān tóu yǔ rú duì miàn. ér shān gǔ zhī yīng shēng, yì kě zī zhī yǐ zhù bīng wēi yě.
113、甓口藏聲,室隙傳響,此聲聞之相通也。故谷口語如附耳,山頭語如對面。而山谷之應聲,亦可資之以助兵威也。
yuán zhù jí shān gǔ zhī yīng shēng, kě zhù bīng wēi, zé jūn zhōng zhī zhēng gǔ dāng duō shè, yì kě tuī yǐ.
[原注]即山谷之應聲,可助兵威,則軍中之鉦鼓當多設,亦可推矣。
114 tiao jiàn chèn hàn, què hū duō qíng, jiū mù míng zé yǔ, yuān cháo lì zé fēng bàn tǐ zhī yú suī sǐ, xuán qí bō kě yǐ zhī hǎi cháo zhī xìn zhě, cǐ qì zhī xiāng gǎn yě.
114、螩見讖旱,鵲呼多晴,鳩暮鳴則雨,鳶朝戾則風;半體之魚雖死,懸其波可以知海潮之信者,此氣之相感也。
yuán zhù cǐ yán tiān zhī hàn qíng fēng yǔ, dì zhī hǎi cháo xiāo zhǎng, bù dàn kǎo yú yīn yáng děng shū, kě yǐ yù bo, wù lèi yì yǒu xiān zhī yě. tiao, yōng, zhuàng rú huáng shé, yú yì, chū rù yǒu guāng, jiàn zé dà hàn, chū shān hǎi jīng.
[原注]此言天之旱晴風雨,地之海潮消長,不但考於陰陽等書,可以預卜,物類亦有先知也。螩,庸,狀如黃蛇,魚翼,出入有光,見則大旱,出《山海經》。
115 cí shí yǐn zhēn, gǒng zhī róng xī, yuán zhī dé huǒ zé xiāo tiě, bǎi gāo yù yàn zé shuò shí, huà mù rán dēng yù fēng bù miè, zhāng nǎo qiǎo huǒ jìn yī bù fén zhě, cǐ xìng zhī zì rán yě.
115、磁石引針,汞汁熔錫,黿脂得火則銷鐵,柏膏遇焰則爍石,樺木燃燈遇風不滅,樟腦髜火近衣不焚者,此性之自然也。
yuán zhù gǒng zhī, jí jīn zhī shuǐ yín. zhāng nǎo, yī yún sháo nǎo.
[原注]汞汁,即今之水銀。樟腦,一雲韶腦。
116 huǒ jīng xiàng rì zé rán ài, duàn shí rù jǐng zé qǐ léi, huǒ fén jī yǔ ér fēng biāo shēng, tiě rù jiāo tán ér léi yǔ zhì. cǐ xíng zhī xiāng jī, ér lǐ yì xiāng tōng zhě yě.
116、火晶向日則燃艾,煅石入井則起雷,火焚雞羽而風飆生,鐵入蛟潭而雷雨至。此形之相擊,而理亦相通者也。
117 jīn bēi zhù jiǔ, yù zhèn zé yàn shēng. yín zhù cháng shí, yù dú zé sè biàn. yǐn jiǔ rù zhàng xiāng, zé yān lán bù rǎn. liè jù guò shēn jiàn, zé yīn qì bù qīn. cǐ wù xiāng shèng yě.
117、金杯注酒,遇鴆則焰生。銀箸嘗食,遇毒則色變。飲酒入瘴鄉,則煙嵐不染。列炬過深澗,則陰氣不侵。此物相勝也。
yuán zhù zhèn, dú niǎo, shí shé, yǐ yǔ huà jiǔ, yǐn zhī jí sǐ. zhàng xiāng, rú jīn zhī liǎng guǎng yě. yān lán, shān zhī dú qì, yǐn jiǔ zé xuè xíng qì shèng, gù bù rǎn. jù, huǒ liǎo yě. huǒ shǔ yáng míng, gù yīn shī zhī qì bù néng qīn jí.
[原注]鴆,毒鳥,食蛇,以羽畫酒,飲之即死。瘴鄉,如今之兩廣也。煙嵐,山之毒氣,飲酒則血行氣盛,故不染。炬,火燎也。火屬陽明,故陰濕之氣不能侵及。
118 jiǎo yān mí shān, kě bù shān shòu. jú yān fù shuǐ, kě zhì shuǐ qióng. yě gě zhī dú, jiě yú wèng cài. zhèn yǔ zhī dú, jiě yú xī jiǎo. cǐ wù zhī xiāng zhì yě.
118、角煙彌山,可怖山獸。蘜煙覆水,可制水蛩。野葛之毒,解於蕹菜。鴆羽之毒,解於犀角。此物之相制也。
yuán zhù jú, ěr yǎ zhù yún: jí qiū huá jú yě. qióng qióng, jù xū, shòu míng, yī yuē chán tuì yě. yě gě, màn cǎo, gēn yǒu dú cài yè zuò zhī, kě zhì zhì zhī. zhèn, jiě jiàn shàng. xī, shòu míng, máo rú shǐ, tí yǒu jiǎ, tóu rú mǎ, yǒu sān jiǎo, bí shàng shí jiǎo duǎn, tóu shàng é shàng jiǎo zhǎng, jiǎo shàng bái lǚ zhí zhì duān zhě, yuē tōng tiān xī, shí zhī kě zhì zhèn dú.
[原注]蘜,《爾雅》注云:即秋華菊也。蛩蛩,巨虛,獸名,一曰蟬蛻也。野葛,蔓草,根有毒;菜葉作汁,可制治之。鴆,解見上。犀,獸名,毛如豕,蹄有甲,頭如馬,有三角,鼻上食角短,頭上額上角長,角上白縷直至端者,曰「通天犀」,食之可治鴆毒。
119 ròu kě shài zhī yǐ zuò qiǔ, gǔ kě yǔ zhī yǐ wèi liáng, yú kě gàn zhī yǐ bèi gēng, rǔ kě qǔ zhī yǐ gōng lào. zài shān yǒu zhēn lì zhī shí, zài shuǐ yǒu líng qiàn zhī mǐ, jiē kě cǎi zhī yǐ jì jī zhě. cǐ wù zhī yǒu yòng yě.
119、肉可曬之以作糗,谷可庾之以為糧,魚可干之以備羹,乳可取之以供酪。在山有榛栗之實,在水有菱芡之米,皆可采之以濟飢者。此物之有用也。
yuán zhù qiǔ, gàn yě. gǔ, wǔ gǔ yě. yǔ, zài yě xiǎo cāng míng. rǔ, zhū chù zhī rǔ yě. lào, yí lǔ zhī jiǔ míng, yòng chù rǔ wèi zhī zhě.
[原注]糗,干也。谷,五穀也。庾,在野小倉名。乳,諸畜之乳也。酪,夷虜之酒名,用畜乳為之者。
120 shè lí zhī zú, kě zhì tiáo gé. máo niú zhī wěi, kě zhe jīng gān. niú mǎ zhī bāo, kě zuò fú jù. láng tuó zhī fèn, kě bèi fēng yān. cǐ yǐ wú yòng wèi yǒu yòng yě.
120、社狸之足,可制鞗革。氂牛之尾,可著旌竿。牛馬之胞,可作浮具。狼、駝之糞,可備烽煙。此以無用為有用也。
yuán zhù shè lí, yě māo yě. tiáo gé, qí pí kě shì pèi yě. láng tuó fèn, shāo yān bù sàn, zhí shàng shén gāo, gù biān hòu yòng zhī yǐ chuán jǐng xī.
[原注]社狸,野貓也。鞗革,其皮可飾轡也。狼、駝糞,燒煙不散,直上甚高,故邊堠用之以傳警息。
121 yāo hú jù lí zhī jī, zhǒng zhī kě yǐ dù hé bīng. yě mǎ huáng yáng zhī zōng, xún zhī kě yǐ dé shuǐ dào. yǐ zhì tuó zú zhī suǒ jù, yǐ dié zhī suǒ zhú zhě, kě jí zhī ér zhī fú quán. cǐ yīn wù zhī líng yǐ wèi yòng yě.
121、妖狐巨狸之跡,踵之可以渡河冰。野馬黃羊之蹤,循之可以得水道。以至駝足之所據,蟻垤之所築者,可即之而知伏泉。此因物之靈以為用也。
yuán zhù hú lí xìng duō yí, yù bīng zé tiē ěr tīng zhī, wú shēng fāng guò, gù yǒu qí jī zhě, bīng bì jiān hòu ér kě dù. shuǐ dào fú quán yì cǐ lèi. dà dǐ chǔn dòng hán líng, wú fēi wù xìng, gù yīn zhī ér kě zhī.
[原注]狐狸性多疑,遇冰則貼耳聽之,無聲方過,故有其跡者,冰必堅厚而可渡。水道伏泉亦此類。大抵蠢動含靈,無非物性,故因之而可知。
122. shì yǐ zhī bīng zhī shì, chá wù zhī lǐ, jiū wù zhī yòng, zǒng kuò qí lì, bù yí wēi xiǎo, zé suī bǎi wàn zhī zhòng wú suǒ qióng, qiān lǐ zhī yuǎn wú suǒ kùn.
122。是以知兵之士,察物之理,究物之用,總括其利,不遺微小,則雖百萬之眾無所窮,千里之遠無所困。
yuán zhù cǐ tōng qián ér yán. wù zhī wú qióng rú cǐ, néng chá lǐ yòng zhī, zé bì jiē dé qí lì, gù kě yǐ tǒng zhòng ér yuǎn zhēng. bù zhī bīng zhě, yàn wèi wēi xiǎo ér mèi zhī, ān zú yǐ jì qí yòng zāi?
[原注]此通前而言。物之無窮如此,能察理用之,則必皆得其利,故可以統眾而遠征。不知兵者,厭為微小而昧之,安足以濟其用哉?