tí jiě wù lüè zhě, fán fēi qián dòng zhí, yǒu xíng zhī wù zhī dà lüè yě. shàng piān yán fāng shù huàn shù dāng zhī, cǐ piān yán tiān xià zhī wù, fán kě zī yú jūn zhōng zhī yòng zhě, yì suǒ dāng zhī. shù míng yú xīn zhě lì yú xíng, yǒu shèng ér wú bài yě. gù yǐ wù lüè wéi dì shí yī.
[题解]物略者,凡飞潜动植,有形之物之大略也。上篇言方术幻术当知,此篇言天下之物,凡可资于军中之用者,亦所当知。庶明于心者利于行,有胜而无败也。故以《物略》为第十一。
98 tiān xià zhī wù lǐ, yǒu xiāng shēng zhě, yǒu xiāng kè zhě, yǒu xiāng gǎn zhě, yǒu xiāng chéng zhě, yǒu xiāng zhì zhě, yǒu xiāng shèng zhě yǒu yán qí xìng tǐ zhě, yǒu yán qí shēng qì zhě, yǒu yán qí xíng shì zhě, yǒu yán qí zuò yòng zhě. zá rán bìng zhuàn, fēn lèi bié xíng, fán yǒu lì yú bīng zhī shì zhě, bù kě shèng qióng yě, gū jǔ dà lüè yán zhī.
98、天下之物理,有相生者,有相克者,有相感者,有相成者,有相制者,有相胜者;有言其性体者,有言其声气者,有言其形势者,有言其作用者。杂然并撰,分类别行,凡有利于兵之事者,不可胜穷也,姑举大略言之。
pī píng cǐ piān suǒ zài suī yún wù lüè, shí jù xì jīng cū xián bèi. jiāng néng yóu cǐ ér tuī jí zhī, zé yòng wú bù lì yǐ.
[批评]此篇所载虽云物略,实巨细精粗咸备。将能由此而推极之,则用无不利矣。
yuán zhù cǐ zǒng míng wàn wù wú qióng, wéi jǔ dà lüè. zhuàn, jù yě. lèi, xiāng tóng yě, xíng, děng liè yě.
[原注]此总明万物无穷,惟举大略。撰,具也。类,相同也,行,等列也。
99 yuán zhě yì zhuǎn, fāng zhě yì zhì, yī zhě yì pū, zhí zhě yì zhí, qiào zhě yì fú, ruì zhě yì cì, pìn zhě yì biàn, mǔ zhě yì rù, gāng zhě yì zhé, róu zhě yì qū. cǐ jiē wù lǐ zhī cháng, wú zú wèi yì.
99、圆者易转,方者易置,欹者易仆,直者易植,窍者易浮,锐者易刺,牝者易变,牡者易入,刚者易折,柔者易曲。此皆物理之常,无足为异。
yuán zhù cǐ xiān jǔ lǐ zhī cháng, rén suǒ néng zhī zhě, hòu zé yán xiāng shēng děng lèi yě.
[原注]此先举理之常,人所能知者,后则言相生等类也。
100 jīn huǒ xiāng shǒu zé liú.
100、金火相守则流。
yuán zhù jīn liú zhě, huǒ kè zhī yě.
[原注]金流者,火克之也。
101 huǒ mù xiāng de zé yán.
101、火木相得则炎。
yuán zhù mù néng shēng huǒ, gù huǒ dé mù, zé bì xiāng chéng ér yán shāo yě.
[原注]木能生火,故火得木,则必相成而炎烧也。
102 yǐ jīn jī shí zé huǒ, yǐ mù zuān mù zé rán.
102、以金击石则火,以木钻木则燃。
yuán zhù jī zé shì měng, gù huǒ shēng. zuān zé xūn zhuó, gù huǒ rán.
[原注]击则势猛,故火生。钻则薰灼,故火燃。
103 yòu ruò huǒ yù fēng zé chì, yù shuǐ zé miè. shuǐ yù hán zé jié, yù huǒ zé jié.
103、又若火遇风则炽,遇水则灭。水遇寒则结,遇火则竭。
yuán zhù huǒ chì yīn fēng zhě, xiāng chéng yě miè yīn shuǐ zhě, xiāng kè yě. shuǐ jié yīn hán zhě, xiāng chéng yě jié yīn huǒ zhě, huǒ duō shèng shuǐ zhī shǎo yě.
[原注]火炽因风者,相成也;灭因水者,相克也。水结因寒者,相成也;竭因火者,火多胜水之少也。
104 huǒ xū zé bù rán, shí zé yì jìn. shuǐ liú zé bù fǔ, zhǐ zé yì wēn.
104、火虚则不燃,实则易烬。水流则不腐,止则易温。
yuán zhù huǒ xū bù rán, jí xué bù liáo máo, chuī bù shāo zhú yě. jìn, fén jǐn zhī yú yě. shuǐ liú zé dòng, gù bù fǔ chòu, zhǐ zé tíng zhì, gù yì yú wēn nuǎn. yòu chuán ruò zhě bù néng xíng zhōu zài wù.
[原注]火虚不燃,即穴不燎毛,吹不烧烛也。烬,焚尽之余也。水流则动,故不腐臭,止则停滞,故易于温暖。又传弱者不能行舟载物。
105. xià huǒ jì yán, zé shàng huǒ yì yàn. xià liú jì yuǎn, zé shàng liú zì huǎn.
105。下火既炎,则上火益焰。下流既远,则上流自缓。
yuán zhù huǒ xìng yán shàng, gù xià yán zhě shàng yì shèng, shuǐ xìng rùn xià, gù xià liú zhě shàng zì huǎn.
[原注]火性炎上,故下炎者上益盛,水性润下,故下流者上自缓。
106 cǐ wǔ xíng zhī běn tǐ rán yě.
106、此五行之本体然也。
yuán zhù jié yán shàng suǒ lùn zhě, jiē jīn mù shuǐ huǒ běn tǐ zì rán.
[原注]结言上所论者,皆金木水火本体自然。
107 gù yǐ huǒ fén shí zhě, jī zhī ér hòu liè. yǐ shuǐ guàn chéng zhě, jué zhī ér hòu qīng.
107、故以火焚石者,激之而后裂。以水灌城者,决之而后倾。
yuán zhù cǐ yán yòng shuǐ huǒ zhě, suī néng shāng hài, rán bì jiè shì xíng zhī, fāng kě chéng gōng. bù jī zé shí wèi bēng liè, bù jué zé chéng bù qīng tuí yě.
[原注]此言用水火者,虽能伤害,然必借势行之,方可成功。不激则石未崩裂,不决则城不倾颓也。
108 shì yǐ bèi shuǐ gōng zhě, dāng fáng qí shàng liú. yù huǒ gōng zhě, dāng duàn qí shàng fēng.
108、是以备水攻者,当防其上流。御火攻者,当断其上风。
yuán zhù fáng shàng liú zhě, jù dí zhī jué shuǐ yě. duàn shàng fēng zhě, jù dí zhī chéng fēng yě. rán fáng zhī, yóu bù ruò xiān jū shàng liú zhě zhī wèi dé. duàn zhī, yóu bù ruò bù jìn cǎo mǎng zhī wèi ān. bù dé yǐ ér yī shí yù dí, fáng zhī duàn zhī kě yě.
[原注]防上流者,惧敌之决水也。断上风者,惧敌之乘风也。然防之,犹不若先居上流者之为得。断之,犹不若不近草莽之为安。不得已而一时遇敌,防之断之可也。
109 gài huǒ kě pū yě, yì kě shān yě. shuǐ kě yōng yě, yì kě dǎo yě. cǐ shuǐ huǒ zhě suǒ yǐ jì gōng ér fēi zhuān gōng, suǒ yǐ gōng rén ér yì lǜ rén zhī fǎn gōng yě.
109、盖火可扑也,亦可煽也。水可壅也,亦可导也。此水火者所以济攻而非专攻,所以攻人而亦虑人之反攻也。
yuán zhù huǒ kě shān qǐ, shuǐ kě yōng zhì, gù néng jì wú zhī gōng yì kě pū miè, kě dǎo liú, zé bù dàng zhuān shì yǐ gōng yě. lǜ rén zhī fǎn gōng zhě, gài fēng hòu wú cháng, bǐ wǒ zhī dì shì xiāng sì yě. rú liú yuán jìn gōng wáng shì chōng, yīn fēng zòng huǒ, é ér fēng huí, fǎn bèi shāo sǐ. zhì bó yuē hán wèi jué shuǐ guàn jìn yáng, jì ér zhào shā shǒu dī lì, fǎn shòu guàn yǐ wáng. gù dāng lǜ yě.
[原注]火可煽起,水可壅至,故能济吾之攻;亦可扑灭,可导流,则不当专恃以攻也。虑人之反攻者,盖风候无常,彼我之地势相似也。如刘元进攻王世充,因风纵火,俄而风回,反被烧死。智伯约韩、魏决水灌晋阳,既而赵杀守堤吏,反受灌以亡。故当虑也。
110 tiān xià zhī wù, yóu yǒu rù huǒ bù fén zhě, rù shuǐ zé chén rù shuǐ bù nì zhě, rù huǒ zé huà. yù zhì qí yòng zhě, yì bù kě bù lì dǎo zhī yě.
110、天下之物,犹有入火不焚者,入水则沉;入水不溺者,入火则化。欲制其用者,亦不可不利导之也。
yuán zhù cǐ yán wù zhī lì yú shuǐ huǒ bù tóng, yīn shì ér yòng zhě, fāng dé qí lì, gù yì fù yú shuǐ huǒ zhī mò.
[原注]此言物之利于水火不同,因势而用者,方得其利,故亦附于水火之末。
111 xiàng yuè kuī lín zhě àn, bèi yuè kuī lín zhě míng, cǐ guāng yǐng zhī xiāng chéng yě. gù bèi yè zhàn zhě, yǐ huǒ zhú dí, cháng shǐ wǒ yǐn ér dí jiàn yě.
111、向月窥林者暗,背月窥林者明,此光影之相乘也。故备夜战者,以火烛敌,常使我隐而敌见也。
yuán zhù yǐ huǒ zhú dí, jí hǔ tāo. bì chū zhāng yún:" shè yún huǒ yuǎn hòu, bì yī cǎo mù qiū mù xiǎn zǔ" yì. gài wǒ yǐn ér fú, zé dí mò cè dí xíng wài jiàn, wǒ kě jī zhī yě.
[原注]以火烛敌,即《虎韬。必出章》云:“设云火远候,必依草木、丘墓、险阻”意。盖我隐而伏,则敌莫测;敌形外见,我可击之也。
112 shùn fēng ér fēi zé yì zhāng, nì fēng ér xíng zé jiān sǒng, cǐ shùn nì zhī xiāng fǎn yě. gù jīng chén tū yān, jiè shī zhī, suī bǎi wàn zhī zhòng kě bēn yě.
112、顺风而飞则翼张,逆风而行则肩竦,此顺逆之相反也。故惊尘突烟,借施之,虽百万之众可奔也。
yuán zhù cǐ yǔ shàng" yù huǒ gōng dāng duàn shàng fēng" yì hù xiāng fā. gài jīng chén tū yān, rén zhī suǒ kǔ. shùn fēng gù kě yǐ mí dí, ér wǒ zhí nì fēng yì dāng zhī fáng yě.
[原注]此与上“御火攻当断上风”意互相发。盖惊尘突烟,人之所苦。顺风固可以迷敌,而我值逆风亦当知防也。
113 pì kǒu cáng shēng, shì xì chuán xiǎng, cǐ shēng wén zhī xiāng tōng yě. gù gǔ kǒu yǔ rú fù ěr, shān tóu yǔ rú duì miàn. ér shān gǔ zhī yīng shēng, yì kě zī zhī yǐ zhù bīng wēi yě.
113、甓口藏声,室隙传响,此声闻之相通也。故谷口语如附耳,山头语如对面。而山谷之应声,亦可资之以助兵威也。
yuán zhù jí shān gǔ zhī yīng shēng, kě zhù bīng wēi, zé jūn zhōng zhī zhēng gǔ dāng duō shè, yì kě tuī yǐ.
[原注]即山谷之应声,可助兵威,则军中之钲鼓当多设,亦可推矣。
114 tiao jiàn chèn hàn, què hū duō qíng, jiū mù míng zé yǔ, yuān cháo lì zé fēng bàn tǐ zhī yú suī sǐ, xuán qí bō kě yǐ zhī hǎi cháo zhī xìn zhě, cǐ qì zhī xiāng gǎn yě.
114、螩见谶旱,鹊呼多晴,鸠暮鸣则雨,鸢朝戾则风;半体之鱼虽死,悬其波可以知海潮之信者,此气之相感也。
yuán zhù cǐ yán tiān zhī hàn qíng fēng yǔ, dì zhī hǎi cháo xiāo zhǎng, bù dàn kǎo yú yīn yáng děng shū, kě yǐ yù bǔ, wù lèi yì yǒu xiān zhī yě. tiao, yōng, zhuàng rú huáng shé, yú yì, chū rù yǒu guāng, jiàn zé dà hàn, chū shān hǎi jīng.
[原注]此言天之旱晴风雨,地之海潮消长,不但考于阴阳等书,可以预卜,物类亦有先知也。螩,庸,状如黄蛇,鱼翼,出入有光,见则大旱,出《山海经》。
115 cí shí yǐn zhēn, gǒng zhī róng xī, yuán zhī dé huǒ zé xiāo tiě, bǎi gāo yù yàn zé shuò shí, huà mù rán dēng yù fēng bù miè, zhāng nǎo qiǎo huǒ jìn yī bù fén zhě, cǐ xìng zhī zì rán yě.
115、磁石引针,汞汁熔锡,鼋脂得火则销铁,柏膏遇焰则烁石,桦木燃灯遇风不灭,樟脑髜火近衣不焚者,此性之自然也。
yuán zhù gǒng zhī, jí jīn zhī shuǐ yín. zhāng nǎo, yī yún sháo nǎo.
[原注]汞汁,即今之水银。樟脑,一云韶脑。
116 huǒ jīng xiàng rì zé rán ài, duàn shí rù jǐng zé qǐ léi, huǒ fén jī yǔ ér fēng biāo shēng, tiě rù jiāo tán ér léi yǔ zhì. cǐ xíng zhī xiāng jī, ér lǐ yì xiāng tōng zhě yě.
116、火晶向日则燃艾,煅石入井则起雷,火焚鸡羽而风飙生,铁入蛟潭而雷雨至。此形之相击,而理亦相通者也。
117 jīn bēi zhù jiǔ, yù zhèn zé yàn shēng. yín zhù cháng shí, yù dú zé sè biàn. yǐn jiǔ rù zhàng xiāng, zé yān lán bù rǎn. liè jù guò shēn jiàn, zé yīn qì bù qīn. cǐ wù xiāng shèng yě.
117、金杯注酒,遇鸩则焰生。银箸尝食,遇毒则色变。饮酒入瘴乡,则烟岚不染。列炬过深涧,则阴气不侵。此物相胜也。
yuán zhù zhèn, dú niǎo, shí shé, yǐ yǔ huà jiǔ, yǐn zhī jí sǐ. zhàng xiāng, rú jīn zhī liǎng guǎng yě. yān lán, shān zhī dú qì, yǐn jiǔ zé xuè xíng qì shèng, gù bù rǎn. jù, huǒ liǎo yě. huǒ shǔ yáng míng, gù yīn shī zhī qì bù néng qīn jí.
[原注]鸩,毒鸟,食蛇,以羽画酒,饮之即死。瘴乡,如今之两广也。烟岚,山之毒气,饮酒则血行气盛,故不染。炬,火燎也。火属阳明,故阴湿之气不能侵及。
118 jiǎo yān mí shān, kě bù shān shòu. jú yān fù shuǐ, kě zhì shuǐ qióng. yě gě zhī dú, jiě yú wèng cài. zhèn yǔ zhī dú, jiě yú xī jiǎo. cǐ wù zhī xiāng zhì yě.
118、角烟弥山,可怖山兽。蘜烟覆水,可制水蛩。野葛之毒,解于蕹菜。鸩羽之毒,解于犀角。此物之相制也。
yuán zhù jú, ěr yǎ zhù yún: jí qiū huá jú yě. qióng qióng, jù xū, shòu míng, yī yuē chán tuì yě. yě gě, màn cǎo, gēn yǒu dú cài yè zuò zhī, kě zhì zhì zhī. zhèn, jiě jiàn shàng. xī, shòu míng, máo rú shǐ, tí yǒu jiǎ, tóu rú mǎ, yǒu sān jiǎo, bí shàng shí jiǎo duǎn, tóu shàng é shàng jiǎo zhǎng, jiǎo shàng bái lǚ zhí zhì duān zhě, yuē" tōng tiān xī", shí zhī kě zhì zhèn dú.
[原注]蘜,《尔雅》注云:即秋华菊也。蛩蛩,巨虚,兽名,一曰蝉蜕也。野葛,蔓草,根有毒;菜叶作汁,可制治之。鸩,解见上。犀,兽名,毛如豕,蹄有甲,头如马,有三角,鼻上食角短,头上额上角长,角上白缕直至端者,曰“通天犀”,食之可治鸩毒。
119 ròu kě shài zhī yǐ zuò qiǔ, gǔ kě yǔ zhī yǐ wéi liáng, yú kě gàn zhī yǐ bèi gēng, rǔ kě qǔ zhī yǐ gōng lào. zài shān yǒu zhēn lì zhī shí, zài shuǐ yǒu líng qiàn zhī mǐ, jiē kě cǎi zhī yǐ jì jī zhě. cǐ wù zhī yǒu yòng yě.
119、肉可晒之以作糗,谷可庾之以为粮,鱼可干之以备羹,乳可取之以供酪。在山有榛栗之实,在水有菱芡之米,皆可采之以济饥者。此物之有用也。
yuán zhù qiǔ, gàn yě. gǔ, wǔ gǔ yě. yǔ, zài yě xiǎo cāng míng. rǔ, zhū chù zhī rǔ yě. lào, yí lǔ zhī jiǔ míng, yòng chù rǔ wèi zhī zhě.
[原注]糗,干也。谷,五谷也。庾,在野小仓名。乳,诸畜之乳也。酪,夷虏之酒名,用畜乳为之者。
120 shè lí zhī zú, kě zhì tiáo gé. máo niú zhī wěi, kě zhe jīng gān. niú mǎ zhī bāo, kě zuò fú jù. láng tuó zhī fèn, kě bèi fēng yān. cǐ yǐ wú yòng wèi yǒu yòng yě.
120、社狸之足,可制鞗革。牦牛之尾,可著旌竿。牛马之胞,可作浮具。狼、驼之粪,可备烽烟。此以无用为有用也。
yuán zhù shè lí, yě māo yě. tiáo gé, qí pí kě shì pèi yě. láng tuó fèn, shāo yān bù sàn, zhí shàng shén gāo, gù biān hòu yòng zhī yǐ chuán jǐng xī.
[原注]社狸,野猫也。鞗革,其皮可饰辔也。狼、驼粪,烧烟不散,直上甚高,故边堠用之以传警息。
121 yāo hú jù lí zhī jī, zhǒng zhī kě yǐ dù hé bīng. yě mǎ huáng yáng zhī zōng, xún zhī kě yǐ dé shuǐ dào. yǐ zhì tuó zú zhī suǒ jù, yǐ dié zhī suǒ zhù zhě, kě jí zhī ér zhī fú quán. cǐ yīn wù zhī líng yǐ wéi yòng yě.
121、妖狐巨狸之迹,踵之可以渡河冰。野马黄羊之踪,循之可以得水道。以至驼足之所据,蚁垤之所筑者,可即之而知伏泉。此因物之灵以为用也。
yuán zhù hú lí xìng duō yí, yù bīng zé tiē ěr tīng zhī, wú shēng fāng guò, gù yǒu qí jī zhě, bīng bì jiān hòu ér kě dù. shuǐ dào fú quán yì cǐ lèi. dà dǐ chǔn dòng hán líng, wú fēi wù xìng, gù yīn zhī ér kě zhī.
[原注]狐狸性多疑,遇冰则贴耳听之,无声方过,故有其迹者,冰必坚厚而可渡。水道伏泉亦此类。大抵蠢动含灵,无非物性,故因之而可知。
122. shì yǐ zhī bīng zhī shì, chá wù zhī lǐ, jiū wù zhī yòng, zǒng kuò qí lì, bù yí wēi xiǎo, zé suī bǎi wàn zhī zhòng wú suǒ qióng, qiān lǐ zhī yuǎn wú suǒ kùn.
122。是以知兵之士,察物之理,究物之用,总括其利,不遗微小,则虽百万之众无所穷,千里之远无所困。
yuán zhù cǐ tōng qián ér yán. wù zhī wú qióng rú cǐ, néng chá lǐ yòng zhī, zé bì jiē dé qí lì, gù kě yǐ tǒng zhòng ér yuǎn zhēng. bù zhī bīng zhě, yàn wèi wēi xiǎo ér mèi zhī, ān zú yǐ jì qí yòng zāi?
[原注]此通前而言。物之无穷如此,能察理用之,则必皆得其利,故可以统众而远征。不知兵者,厌为微小而昧之,安足以济其用哉?