strong sān jūn strong
三軍
guó yǒu sān jūn hé? suǒ yǐ jiè fēi cháng, fá wú dào, zūn zōng miào, zhòng shè jì, ān bù wàng wēi yě. hé yǐ yán yǒu sān jūn yě? lùn yǔ yuē: zi xíng sān jūn, zé shuí yǔ? shī yún: zhōu wáng yú mài, liù shī jí zhī. sān jūn zhě hé fǎ? fǎ tiān dì rén yě. yǐ wèi wǔ rén wèi wǔ, wǔ wǔ wèi liǎng, sì liǎng wèi zú, wǔ zú wèi lǚ, wǔ lǚ wèi shī, shī èr qiān wǔ bǎi rén, shī wèi yī jūn, liù shī yī wàn wǔ qiān rén yě. chuán yuē: yī rén bì sǐ, shí rén bù néng dāng bǎi rén bì sǐ, qiān rén bù néng dāng qiān rén bì sǐ, wàn rén bù néng dāng wàn rén bì sǐ, héng xíng tiān xià. suī yǒu wàn rén, yóu qiān ràng zì yǐ wèi bù zú, gù fù jiā wǔ qiān rén, yīn fǎ yuè shù. yuè zhě, qún yīn zhī zhǎng yě. shí èr yuè zú yǐ qióng jǐn yīn yáng bèi wù chéng gōng. èr qiān rén yì zú yǐ zhēng fá bù yì, zhì tài píng yě. gǔ liáng chuán yuē: tiān zǐ yǒu liù jūn, zhū hóu shàng guó sān jūn, cì guó èr jūn, xià guó yī jūn. zhū hóu suǒ yǐ yī jūn zhě hé? zhū hóu, fān píng zhī chén yě, rèn bīng gé zhī zhòng, jù yī fāng zhī nán, gù dé yǒu yī jūn yě.
國有三軍何?所以戒非常,伐無道,尊宗廟,重社稷,安不忘危也。何以言有三軍也?《論語》曰:「子行三軍,則誰與?」《詩》云:「周王於邁,六師及之。」三軍者何法?法天、地、人也。以為五人為伍,五伍為兩,四兩為卒,五卒為旅,五旅為師,師二千五百人,師為一軍,六師一萬五千人也。《傳》曰:「一人必死,十人不能當;百人必死,千人不能當;千人必死,萬人不能當;萬人必死,橫行天下。」雖有萬人,猶謙讓自以為不足,故復加五千人,因法月數。月者,群陰之長也。十二月足以窮盡陰陽備物成功。二千人亦足以征伐不義,致太平也。《穀梁傳》曰:「天子有六軍,諸侯上國三軍,次國二軍,下國一軍。」諸侯所以一軍者何?諸侯,蕃屏之臣也,任兵革之重,距一方之難,故得有一軍也。
wáng zhě zhēng fá, suǒ yǐ bì pí biàn sù zé hé? fá zhě xiōng shì, sù fú, shì yǒu qī chuàng yě. fá zhě zhì, gù yī gǔ fú. lǐ yuē: sān wáng gòng pí biàn sù zé, fú yì pí sù zé, yòu zhāo yú rén, yì pí biàn. zhī fá yì pí.
王者征伐,所以必皮弁素幘何?伐者凶事,素服,示有悽愴也。伐者質,故衣古服。《禮》曰:「三王共皮弁素幘,服亦皮素幘,又招虞人,亦皮弁。」知伐亦皮。
wáng zhě jiāng chū, cí yú mí hái, gé zǔ mí zhě, yán zi cí miàn zhī lǐ, zūn qīn zhī yì yě. wáng zhì yuē: wáng zhě jiāng chū, lèi yú shàng dì, yí yú shè, zào yú mí. shàng shū yuē: guī jiǎ yú yì zǔ. chū suǒ yǐ gào tiān? zhì gào zǔ wú èr yuán hòu. miào hòu gào zhě. shì bù gǎn liú zūn zhě zhī mìng yě. gào tiān hé. shì bù gǎn zì zhuān yě, fēi chū cí fǎn miàn zhī dào yě, yǔ zōng miào yì yì. hái bù fù gào tiān zhě, tiān dào zhì wú nèi wài, gù bù fù gào yě. shàng shū yán: guī jiǎ yú zǔ mí. bù jiàn gào yú tiān, zhī bù gào yě.
王者將出,辭於禰;還,格祖、禰者,言子辭面之禮,尊親之義也。《王制》曰:「王者將出,類於上帝,宜於社,造於禰。」《尚書》曰:「歸假於藝祖。」出所以告天?至告祖無二元後。廟後告者。示不敢留尊者之命也。告天何。示不敢自專也,非出辭反面之道也,與宗廟異義。還不復告天者,天道質無內外,故不復告也。《尚書》言:「歸假於祖禰。」不見告於天,知不告也。
wáng zhě shòu mìng, zhì jiā xiān fá, wén jiā xiān zhèng hé? zhì jiā zhī tiān mìng jǐ yě, shǐ jǐ zhū wú dào, jīn zhū, dé wèi wáng, gù xiān fá. wén jiā yán tiān mìng yǐ chéng, wèi wáng zhě nǎi dé zhū fá wáng zhě ěr, gù xiān gǎi zhēng shuò yě. yòu gǎi zhēng shuò zhě, wén dài qí zhì yě. wén zhě xiān qí wén, zhì zhě xiān qí zhì, gù lùn yǔ yuē: yǔ xiǎo zi lǚ, gǎn zhāo gào yú huáng tiān shàng dì. cǐ tāng fá jié gào tiān, yòng yóu jiā zhī fǎ yě. shī yún: mìng cǐ wén wáng, yú zhōu yú jīng. cǐ yán wén wáng zhū fá, gù gǎi hào wèi zhōu, yì yì wèi jīng yě, míng tiān zhe zhōng chén xiào zǐ zhī yì yě. tāng qīn běi miàn chēng chén ér shì jié, bù rěn xiāng zhū yě. lǐ yuē: tāng fàng jié, wǔ fá zhòu shí yě.
王者受命,質家先伐,文家先正何?質家之天命己也,使己誅無道,今誅,得為王,故先伐。文家言天命已成,為王者乃得誅伐王者耳,故先改正朔也。又改正朔者,文代其質也。文者先其文,質者先其質,故《論語》曰:「予小子履,敢昭告於皇天上帝。」此湯伐桀告天,用尤家之法也。《詩》云:「命此文王,於周於京。」此言文王誅伐,故改號為周,易邑為京也,明天著忠臣孝子之義也。湯親北面稱臣而事桀,不忍相誅也。《禮》曰:「湯放桀,武伐紂時也。」
wáng fǎ tiān zhū zhě, tiān zǐ zì chū zhě, yǐ wèi wáng zhě nǎi tiān zhī suǒ lì, ér yù móu wēi shè jì, gù zì chū, zhòng tiān mìng yě. fàn wáng fǎ, shǐ fāng bó zhū zhī. shàng shū yuē: mìng yǔ wéi gōng xíng tiān zhī fá. cǐ suǒ yǐ yán kāi zì chū fá yǒu hù yě. wáng zhì yuē: cì zhī gōng shǐ, nǎi dé zhuān zhēng fá. fàn wáng zhū zhě yě.
王法天誅者,天子自出者,以為王者乃天之所立,而欲謀危社稷,故自出,重天命也。犯王法,使方伯誅之。《尚書》曰:「命予惟恭行天之罰。」此所以言開自出伐有扈也。《王制》曰:「賜之弓矢,乃得專征伐。」犯王誅者也。
dài fū jiāng bīng chū, bì bù yù zhě, yù shèng qí wēi, shǐ shì zú yī yì xì xīn yě. gù dàn wén jiāng jūn lìng, bù wén jūn mìng yě, míng jìn tuì dài fū yě. chūn qiū chuán yuē: cǐ shòu mìng yú jūn, rú fá qí zé hái hé? dà qí bù fá sàng yě. dài fū yǐ jūn mìng chū, jìn tuì zài dài fū yě.
大夫將兵出,必不御者,欲盛其威,使士卒一意繫心也。故但聞將軍令,不聞君命也,明進退大夫也。《春秋傳》曰:「此受命於君,如伐齊則還何?大其不伐喪也。」大夫以君命出,進退在大夫也。
tiān zǐ qiǎn jiāng jūn bì yú miào hé? shì bù gǎn zì zhuān yě. dú yú zǔ miào hé? zhì fǎ dù zhě zǔ yě. wáng zhì yuē: shòu mìng yú zǔ, shòu chéng yú xué. cǐ yán yú zǔ miào mìng qiǎn zhī yě.
天子遣將軍必於廟何?示不敢自專也。獨於祖廟何?製法度者祖也。《王制》曰:「受命於祖,受成於學。」此言於祖廟命遣之也。
wáng fǎ nián cǐ shòu bīng hé? zhòng bù jué rén sì yě. shī xíng bù bì shèng, gù xū qí yǒu shì sì. nián liù shí guī bīng zhě hé? bù rěn bìng dòu rén fù zǐ yě. wáng zhì yuē: liù shí bù yù fú róng. yòu yuē: bā shí yī zi bù cóng zhèng, jiǔ shí jiā bù cóng zhèng, fù mǔ zhī sàng sān nián bù cóng zhèng, qí shuāi dà gōng sān yuè bù cóng zhèng, fèi jí fēi rén bù yǎng zhě yī rén bù cóng zhèng.
王法年此受兵何?重不絕人嗣也。師行不必勝,故須其有世嗣。年六十歸兵者何?不忍並斗人父子也。《王制》曰:「六十不預服戎。」又曰:「八十一子不從政,九十家不從政,父母之喪三年不從政,齊衰、大功三月不從政,廢疾非人不養者一人不從政。」
gǔ zhě shī chū bù yú shí zhě, wèi yuàn sī yě. tiān dào yī shí shēng. yī shí yǎng. rén zhě, tiān zhī guì wù yě. yú shí zé nèi yǒu yuàn nǚ. wài yǒu kuàng fū. shī yún: xī wǒ wǎng yǐ, yáng liǔ yī yī jīn wǒ lái sī, yǔ xuě fēi fēi. chūn qiū yuē: sòng rén qǔ zhǎng gé. chuán yuē: wài qǔ yì bù shū, cǐ hé yǐ shū? jiǔ yě.
古者師出不逾時者,為怨思也。天道一時生。一時養。人者,天之貴物也。逾時則內有怨女。外有曠夫。《詩》云:「昔我往矣,楊柳依依;今我來思,雨雪霏霏。」《春秋》曰:「宋人取長葛。」《傳》曰:「外取邑不書,此何以書?久也。」
wáng zhě yǒu sān nián zhī sàng, yí dí yǒu nèi qīn fá zhī zhě, zhòng tiān zhū, wèi zōng miào shè jì yě. chūn qiū chuán yuē: tiān wáng jū dí quán. chuán yuē: cǐ wèi sān nián, qí chēng tiān wáng hé? zhe yǒu tiān zǐ yě.
王者有三年之喪,夷狄有內侵伐之者,重天誅,為宗廟社稷也。《春秋傳》曰:「天王居狄泉。」《傳》曰:「此未三年,其稱天王何?著有天子也。」
strong zhū fá strong
誅伐
zhū bù bì qīn qī hé? suǒ yǐ zūn jūn bēi chén, qiáng gàn ruò zhī, míng shàn è shàn è zhī yì yě. chūn qiū chuán yuē: jì zǐ shā qí mǔ xiōng, hé shàn? shì zhū bù bì mǔ xiōng, jūn chén zhī yì. shàng shū yuē: sì zhèn dàn yǐ ěr dōng zhēng. zhū dì yě.
誅不避親戚何?所以尊君卑臣,強幹弱枝,明善惡善惡之義也。《春秋傳》曰:「季子煞其母兄,何善?示誅不避母兄,君臣之義。」《尚書》曰:「肆朕誕以爾東征。」誅弟也。
zhū hóu yǒu sān nián zhī sàng, yǒu zuì qiě bù zhū hé? jūn zǐ shù jǐ, āi xiào zǐ zhī sī mù, bù rěn jiā xíng fá. chūn qiū chuán yuē: jìn shì gài shuài shī qīn qí zhì gǔ, wén qí hóu zú, nǎi hái. chuán yuē: dà qí bù fá sàng yě.
諸侯有三年之喪,有罪且不誅何?君子恕己,哀孝子之思慕,不忍加刑罰。《春秋傳》曰:「晉士丐帥師侵齊至谷,聞齊侯卒,乃還。」《傳》曰:「大其不伐喪也。」
zhū hóu zhī yì, fēi tiān zǐ zhī mìng, bù dé dòng zhòng qǐ bīng zhū bù yì zhě, suǒ yǐ qiáng gàn ruò zhī, zūn tiān zǐ, bēi zhū hóu. lùn yǔ yuē: tiān xià yǒu dào, zé lǐ lè zhēng fá zì tiān zǐ chū tiān xià wú dào, zé lǐ lè zhēng fá zì zhū hóu chū. shì wú shèng xián fāng bó, zhū hóu yǒu xiāng miè zhě, lì néng jiù zhě kě yě. lùn yǔ yuē: chén héng shì qí jūn, kǒng zǐ mù yù ér cháo, qǐng tǎo zhī. wáng zhě hóu zhī zǐ cuàn shì qí jūn ér lì, chén xià de zhū zhī zhě, guǎng tǎo zéi zhī yì yě. chūn qiū chuán yuē: chén shì jūn, chén bù tǎo zéi, fēi chén yě. yòu yuē: cài shì zǐ bān shì qí jūn, chǔ zi zhū zhī.
諸侯之義,非天子之命,不得動眾起兵誅不義者,所以強幹弱枝,尊天子,卑諸侯。《論語》曰:「天下有道,則禮樂、征伐自天子出;天下無道,則禮樂、征伐自諸侯出。」世無聖賢方伯,諸侯有相滅者,力能救者可也。《論語》曰:「陳恆弒其君,孔子沐浴而朝,請討之。」王者侯之子篡弒其君而立,臣下得誅之者,廣討賊之義也。《春秋傳》曰:「臣弒君,臣不討賊,非臣也。」又曰:「蔡世子班弒其君,楚子誅之。」
wáng zhě shòu mìng ér qǐ, zhū hóu yǒu chén shì jūn ér lì, dāng zhū jūn shēn sǐ, zi bù dé jì zhě, yǐ qí nì, wú suǒ tiān yě. shī yún: wú fēng mí yú ěr bāng, wéi wáng qí chóng zhī. cǐ yán zhuī zhū dà zuì yě. huò dào tiān zǐ tǔ dì, zì lì wèi zhū hóu, jué zhī ér yǐ.
王者受命而起,諸侯有臣弒君而立,當誅君身死,子不得繼者,以其逆,無所天也。《詩》云:「毋封靡於爾邦,惟王其崇之。」此言追誅大罪也。或盜天子土地,自立為諸侯,絕之而已。
fù shā qí zi dāng zhū hé? yǐ wèi tiān dì zhī xìng, rén wèi guì, rén jiē tiān suǒ shēng yě, tuō fù mǔ qì ér shēng ěr. wáng zhě yǐ yǎng zhǎng ér jiào zhī, gù fù bù dé zhuān yě. chūn qiū chuán yuē: jìn hóu shā shì zǐ shēn shēng bù chū cài.
父煞其子當誅何?以為天地之性,人為貴,人皆天所生也,托父母氣而生耳。王者以養長而教之,故父不得專也。《春秋傳》曰:「晉侯煞世子申生不出蔡。」
nìng rén dāng zhū hé? wèi qí luàn shàn xíng, qīng fù guó zhèng. hán shī nèi chuán yuē: kǒng zǐ wèi lǔ sī kòu, xiān zhū shǎo zhèng mǎo. wèi nìng dào yǐ xíng, dí guó zhèng yě. nìng dào wèi xíng, zhāng míng yuǎn zhī ér yǐ. lùn yǔ yuē: fàng zhèng shēng, yuǎn nìng rén.
佞人當誅何?為其亂善行,傾覆國政。《韓詩內傳》曰:「孔子為魯司寇,先誅少正卯。」謂佞道已行,敵國政也。佞道未行,章明遠之而已。《論語》曰:「放鄭聲,遠佞人。」
zi dé wèi fù bào chóu zhě, chén zǐ yú jūn fù, qí yì yī yě. zhōng chén xiào zǐ suǒ yǐ bù néng yǐ, yǐ ēn yì bù kě duó yě. gù yuē: fù zhī chóu bù yǔ gòng tiān xià, xiōng dì zhī chóu bù yǔ gòng guó, péng yǒu zhī chóu bù yǔ tóng cháo, zú rén zhī chóu bù gòng lín. gù chūn qiū chuán yuē: zi bù fù chóu, fēi zi. tán gōng jì. zi xià wèn yuē: jū xiōng dì zhī chóu rú zhī hé? shì bù yǔ tóng guó, xián jūn mìng, yù zhī bù dòu. fù mǔ yǐ yì jiàn shā, zi bù fù chóu zhě, wèi wǎng lái bù zhǐ yě. chūn qiū yuē: fù bù shòu zhū, zi fù chóu, kě yě.
子得為父報仇者,臣子於君父,其義一也。忠臣孝子所以不能已,以恩義不可奪也。故曰:父之仇不與共天下,兄弟之仇不與共國,朋友之仇不與同朝,族人之仇不共鄰。故《春秋傳》曰:「子不復仇,非子。」檀弓記。子夏問曰:「居兄弟之仇如之何?仕不與同國,銜君命,遇之不鬥。」父母以義見殺,子不復仇者,為往來不止也。《春秋》曰:「父不受誅,子復仇,可也。」
zhū yóu zé yě. zhū qí rén, zé qí zuì, jí qí guò è. chūn qiū yuē: chǔ zi qián yòu cài hóu bān, shā zhī yú shēn. chuán yuē: zhū jūn zhī zǐ bù lì.
誅猶責也。誅其人,責其罪,極其過惡。《春秋》曰:「楚子虔誘蔡侯班,煞之於申。」《傳》曰:「誅君之子不立。」
tǎo zhě hé wèi? tǎo yóu chú yě, yù yán chén dāng sǎo chú jūn zhī zéi. chūn qiū yuē: wèi rén shā zhōu xū yú pú. chuán yuē: qí chēng rén hé? tǎo zéi zhī cí yě.
討者何謂?討猶除也,欲言臣當掃除君之賊。《春秋》曰:「衛人殺州吁於濮。」《傳》曰:「其稱人何?討賊之辭也。」
fá zhě hé wèi fá jī yě, yù yán fá jī zhī yě. shàng shū yuē: wǔ wáng fá zhòu.
伐者何謂伐擊也,欲言伐擊之也。《尚書》曰:「武王伐紂。」
zhēng zhě hé wèi yě? zhēng yóu zhèng yě, yù yán qí zhèng yě, qīng zhòng cóng cí yě. dàn yǐ ěr dōng zhēng. zhū lù fǔ yě. yòu yuē: jiǎ xū, wǒ wéi zhēng xú róng.
征者何謂也?征猶正也,欲言其正也,輕重從辭也。誕以爾東征。誅祿甫也。又曰:「甲戌,我惟征徐戎。」
zhàn zhě hé wèi yě? shàng shū dà chuán yuē: zhàn zhě, dàn jǐng zhī yě. chūn qiū chèn yuē: zhàn zhě, yán gǎi yě.
戰者何謂也?《尚書大傳》曰:「戰者,憚警之也。」《春秋讖》曰:「戰者,延改也。」
shì zhě shì yě, yù yán chén zǐ shā qí jūn fù bù gǎn zú, hòu jiān sī shì, kě shāo shāo shì zhī. yì yuē: chén shì qí jūn, zi shì qí fù, fēi yī zhāo yī xī zhī gù yě.
弒者試也,欲言臣子殺其君父不敢卒,候間司事,可稍稍弒之。《易》曰:「臣弒其君,子弒其父,非一朝一夕之故也。」
cuàn zhě hé wèi yě? cuàn yóu duó yě, qǔ yě, yù yán shù duó dí, niè duó zōng, yǐn duó qǔ qí wèi. chūn qiū chuán yuē: qí yán rù hé? cuàn cí yě.
篡者何謂也?篡猶奪也,取也,欲言庶奪嫡,孽奪宗,引奪取其位。《春秋傳》曰:「其言入何?篡詞也。」
xí zhě hé wèi yě? xíng bù jiǎ tú, yǎn rén bù bèi yě. chūn qiū chuán yuē: qí wèi zhī qín hé? yí dí zhī yě. hé wèi yí dí zhī? qín bó jiāng xí zhèng. rù guó yǎn rén bù bèi, xíng bù jiǎ tú, rén xián méi, mǎ jiāng lēi, zhòu fú yè xíng, wèi xí yě. zhū hòu jiā guó, rù rén jiā, yí gào zhǔ rén, suǒ yǐ zūn jìng fáng bìng jiān yě. chūn qiū chuán yuē: huán gōng jià tú yú chén ér fá chǔ. lǐ yuē: shǐ cì jiè xiān jiǎ tú, yòng shù bó. jí rú shì, zhū hóu mài wáng zhě dào, lǐ wú wǎng bù fǎn, fēi wèi suǒ mài zhě yě. jiāng rù rén guó, xiān shǐ dài fū zhí bì jiǎ dào, zhǔ rén yì qiǎn dài fū yíng yú jiāo, wèi bīn zhǔ, shè lǐ ér dài zhī, shì qí xiāng zūn jìng yě. fáng bìng jiān nài hé? zhū hóu zhī xíng, bì yǒu shī lǚ, kǒng yǎn rén bù bèi, shì zú liǎn qǔ héng chí, xiān jiǎ tú zé yù bèi zhī yǐ.
襲者何謂也?行不假途,掩人不備也。《春秋傳》曰:「其謂之秦何?夷狄之也。曷為夷狄之?秦伯將襲鄭。」入國掩人不備,行不假途,人銜枚,馬韁勒,晝伏夜行,為襲也。諸侯家國,入人家,宜告主人,所以尊敬、防併兼也。《春秋傳》曰:「桓公假途於陳而伐楚。」《禮》曰:「使次介先假途,用束帛。」即如是,諸侯賣王者道,禮無往不反,非謂所賣者也。將入人國,先使大夫執幣假道,主人亦遣大夫迎於郊,為賓主,設禮而待之,是其相尊敬也。防併兼奈何?諸侯之行,必有師旅,恐掩人不備,士卒斂取恆遲,先假途則預備之矣。
strong jiàn zhèng strong
諫諍
dōng zhì, suǒ yǐ xiū bīng bù jǔ shì. bì kāi dì lǚ bù xíng hé, cǐ rì yáng qì wēi ruò. wáng zhě chéng tiān lǐ wù, gù lǜ tiān xià jìng, bù fù xíng yì, fú zhù wēi qì chéng wàn wù yě. gù xiào jīng xiān yuē: xià zhì yīn qì shǐ dòng. dōng zhì yáng qì shǐ méng. yì yuē: xiān wáng yǐ zhì rì bì kāi. dì lǚ bù xíng. xià zhì yīn shǐ qǐ. fǎn dà rè hé. yīn qì shǐ qǐ, yáng qì tuī ér shàng. gù dà rè yě. dōng zhì yáng shǐ qǐ yīn qì tuī ér shàng. gù dà hán yě.
冬至,所以休兵不舉事。閉開啇旅不行何,此日陽氣微弱。王者承天理物,故率天下靜,不復行役,扶助微氣成萬物也。故孝經纖曰:「夏至陰氣始動。冬至陽氣始萌。」易曰:先王以至日閉開。啇旅不行。夏至陰始起。反大熱何。陰氣始起,陽氣推而上。故大熱也。冬至陽始起陰氣推而上。故大寒也。
chén suǒ yǐ yǒu jiàn jūn zhī yì hé? jǐn zhōng nà chéng yě. ài zhī néng wú láo hū? zhōng yān néng wú huì hū? xiào jīng yuē: tiān zǐ yǒu zhèng chén qī rén, suī wú dào, bù shī qí tiān xià zhū hóu yǒu zhèng chén wǔ rén, suī wú dào, bù shī qí guó dài fū yǒu zhèng chén sān rén, suī wú dào, bù shī qí jiā shì yǒu zhèng yǒu, zé shēn bù lí yú lìng míng fù yǒu zhèng zi, zé shēn bù xiàn yú bù yì.
臣所以有諫君之義何?盡忠納誠也。愛之能無勞乎?忠焉能無誨乎?《孝經》曰:「天子有諍臣七人,雖無道,不失其天下;諸侯有諍臣五人,雖無道,不失其國;大夫有諍臣三人,雖無道,不失其家;士有諍友,則身不離於令名;父有諍子,則身不陷於不義。」
tiān zǐ zhì zuǒ fǔ yòu bì qián yí hòu chéng, yǐ shùn. zuǒ fǔ zhǔ xiū zhèng, lá bù fǎ. yòu bì zhǔ jiū, zhōu yán shī qīng. qián yí zhǔ jiū dù, dìng dé jīng. hòu chéng zhǔ kuāng zhèng, cháng kǎo biàn tiān. sì bì xìng dào, lǜ zhǔ xíng rén. fū yáng biàn yú qī, yǐ sān chéng, gù jiàn sān gōng, xù sì zhèng, liè qī rén, suī wú dào, bù shī tiān xià, zhàng pì xián yě.
天子置左輔、右弼、前疑、後承,以順。左輔主修政,剌不法。右弼主糾,周言失傾。前疑主糾度,定德經。後承主匡正,常考變天。四弼興道,率主行仁。夫陽變於七,以三成,故建三公,序四諍,列七人,雖無道,不失天下,杖辟賢也。
zhū hóu zhèng, bù cóng dé qù hé? yǐ qū zūn shēn bēi, gū è jūn yě. qù yuē: mǒu zhì xìng wán dùn. yán yú bù rèn yòng, qǐng tuì bì xián. rú shì zhī shì dài yǐ lǐ, chén dài fàng rú bù yǐ lǐ dài, suì qù. jūn dài zhī yǐ lǐ nài hé? yuē: yǔ shú sī fū zǐ yán, wèi dé qí dào. jīn zi bù qiě liú, shèng wáng zhī zhì, wú sāi xián zhī lù, fū zǐ yù hé zhī? zé qiǎn dài fū sòng zhì yú jiāo.
諸侯諍,不從得去何?以屈尊申卑,孤惡君也。去曰:「某質性頑鈍。」言愚不任用,請退避賢。如是之是待以禮,臣待放;如不以禮待,遂去。君待之以禮奈何?曰:「予熟思夫子言,未得其道。今子不且留,聖王之制,無塞賢之路,夫子欲何之?」則遣大夫送至於郊。
bì sān jiàn zhě hé? yǐ wèi dé jūn chén zhī yì, bì děi yú jiāo zhě, zhōng hòu zhī zhì yě, jì jūn jué wù néng yòng zhī. suǒ yǐ bì sān nián, gǔ zhě chén xià yǒu dà sàng, jūn zǐ nián bù hū qí mén, suǒ yǐ fù jūn ēn. jīn jǐ suǒ yán, bù hé yú lǐ yì, jūn yù zuì zhī, kě de yě. yuán shén qì yuē: sān jiàn dài fàng, fù sān nián, jǐn quán quán yě. suǒ yǐ yán fàng zhě, chén wèi jūn huì, ruò yán yǒu zuì fàng zhī yě.
必三諫者何?以為得君臣之義,必得於郊者,忠厚之至也,冀君覺悟能用之。所以必三年,古者臣下有大喪,君子年不呼其門,所以復君恩。今己所言,不合於禮義,君欲罪之,可得也。《援神契》曰:「三諫待放,復三年,盡惓惓也。」所以言放者,臣為君諱,若言有罪放之也。
suǒ jiàn shì yǐ xíng zhě, suì qù bù liú. fán dài fàng zhě, jì jūn yòng qí yán ěr, shì yǐ xíng, gè qù wú wèi liú zhī. yì yuē: jiè rú shí, bù zhōng rì, zhēn jí. lùn yǔ yuē: sān rì bù cháo, kǒng zǐ xíng.
所諫事已行者,遂去不留。凡待放者,冀君用其言耳,事已行,各去無為留之。《易》曰:「介如石,不終日,貞吉。」《論語》曰:「三日不朝,孔子行。」
chén dài yú jiāo zhě, jūn jué qí lù zhě, shì bù yù qù yě, dào bù hé ěr. lù cān sān yǔ zhī, yī liú yǔ qí qī zhǎng zi, shǐ zhōng jì zōng miào. cì zhī huán zé fǎn, cì zhī jué zé qù, míng jūn zǐ zhòng chǐ yě. wáng dù jì yuē: fǎn zhī yǐ jué, qí bù dài fàng zhě, yì yǔ zhī wù. míng yǒu jiè zhǔ wú jiè mín yě. shī yuē: shì jiāng qù rǔ, shì bǐ lè tǔ.
臣待於郊者,君絕其祿者,示不欲去也,道不合耳。祿參三與之,一留與其妻、長子,使終祭宗廟。賜之環則反,賜之玦則去,明君子重恥也。《王度記》曰:反之以玦,其不待放者,亦與之物。明有介主無介民也。」《詩》曰:「逝將去汝,適彼樂土。」
huò yuē: tiān zǐ zhī chén, bù dé yán fàng. tiān zǐ yǐ tiān xià wèi jiā yě. qīn shǔ jiàn bù dài fàng zhě, gǔ ròu wú xiāng qù lí zhī yì yě. chūn qiū chuán yuē: sī mǎ pí yuē: qǐng chù hū cǐ, chén qǐng guī. zi pí zhě, chǔ gōng zǐ yě, shí bù dài fàng.
或曰:天子之臣,不得言放。天子以天下為家也。親屬諫不待放者,骨肉無相去離之義也。《春秋傳》曰:「司馬皮曰:『請處乎此,臣請歸。」子皮者,楚公子也,時不待放。
shì bù dé jiàn zhě, shì jiàn, bù dé yù zhèng shì, gù bù dé jiàn yě. móu jí zhī, dé gù jǐn qí zhōng ěr. lǐ bǎo fù yuē: dài fū jìn jiàn, shì chuán mín yǔ.
士不得諫者,士賤,不得豫政事,故不得諫也。謀及之,得固盡其忠耳。《禮 保傅》曰:「大夫進諫,士傳民語。」
qī dé jiàn fū zhě, fū fù róng chǐ gòng zhī. shī yún: xiāng shǔ yǒu tǐ, rén ér wú lǐ. rén ér wú lǐ. hú bù chuán sǐ? cǐ qī jiàn fū zhī shī yě, jiàn bù cóng bù dé qù zhī zhě, běn qǔ qī, fēi wèi jiàn zhèng yě, gù yī yǔ qí, zhōng shēn bù gǎi. cǐ dì wú qù fū zhī yì yě.
妻得諫夫者,夫婦榮恥共之。《詩》云:「相鼠有體,人而無禮。人而無禮。胡不遄死?」此妻諫夫之詩也,諫不從不得去之者,本娶妻,非為諫正也,故一與齊,終身不改。此地無去夫之義也。
zi jiàn fù, bù qù zhě, fù zǐ yī tǐ ér fēn, wú xiāng lí zhī fǎ, yóu huǒ qù mù ér miè yě. lùn yǔ: shì fù mǔ, jǐ jiàn. xià yán: yòu jìng bù wéi. chén zhī jiàn jūn hé qǔ fǎ? fǎ jīn zhèng mù yě. zi zhī jiàn fù, fǎ huǒ yǐ róu mù yě. chén jiàn jūn yǐ yì, gù zhé zhèng zhī yě. zi jiàn fù yǐ ēn, gù dàn róu zhī yě, mù wú huǐ shāng yě. dài fàng qù, qǔ fǎ yú shuǐ huǒ, wú jīn zé xiāng lí yě.
子諫父,不去者,父子一體而分,無相離之法,猶火去木而滅也。《論語》:「事父母,幾諫。」下言:「又敬不違。」臣之諫君何取法?法金正木也。子之諫父,法火以揉木也。臣諫君以義,故折正之也。子諫父以恩,故但揉之也,木無毀傷也。待放去,取法於水火,無金則相離也。
jiàn zhě hé? jiàn jiān yě, yīn yě, gèng yě, shì fēi xiāng jiān gé gèng qí xíng yě. rén huái wǔ cháng, gù yǒu wǔ jiàn: wèi fěng jiàn. shùn jiàn, kuī jiàn, zhǐ jiàn, bó jiàn. fěng jiàn zhě, zhì yě, huàn huò zhī méng, shēn dǔ qí shì, wèi zhāng ér fěng gào, cǐ zhì xìng yě. shùn jiàn zhě, rén yě, chū cí xùn shùn, bù nì jūn xīn, rén zhī xìng yě. kuī jiàn zhě, lǐ yě, shì jūn yán sè, bù yuè qiě què, yuè zé fù qián, yǐ lǐ jìn tuì, cǐ lǐ zhī xìng yě. zhǐ jiàn zhě, xìn yě, zhǐ zhì xiāng qí shì yě, cǐ xìn zhī xìng yě. bó jiàn zhě, yì yě, cè yǐn fā yú zhōng, zhí yán guó zhī hài, lì zhì wàng shēng, wèi jūn bù bì sàng shēn, yì zhī xìng yě. kǒng zǐ yuē: jiàn yǒu wǔ, wú cóng fěng zhī jiàn. shì jūn, jìn sī jǐn zhōng, tuì sī bǔ guò, qù ér bù shàn, jiàn ér bù lù. gù qū lǐ yuē: wèi rén chén bù xiǎn zhě. xiān wēi wèi jiàn yú wài, rú shī suǒ cì yě. ruò guò è yǐ zhe, mín méng dú shì, tiān jiàn zāi biàn, shì bái yì lù, zuò shī yǐ cì zhī, xìng qí jué wù yě.
諫者何?諫間也,因也,更也,是非相間革更其行也。人懷五常,故有五諫:謂諷諫。順諫,窺諫,指諫,伯諫。諷諫者,智也,患禍之萌,深睹其事,未彰而諷告,此智性也。順諫者,仁也,出詞遜順,不逆君心,仁之性也。窺諫者,禮也,視君顏色,不悅且卻,悅則復前,以禮進退,此禮之性也。指諫者,信也,指質相其事也,此信之性也。伯諫者,義也,惻隱發於中,直言國之害,勵志忘生,為君不避喪身,義之性也。孔子曰:「諫有五,吾從諷之諫。事君,進思盡忠,退思補過,去而不訕,諫而不露。」故《曲禮》曰:「為人臣不顯者。」纖微未見於外,如詩所刺也。若過惡已著,民蒙毒螫,天見災變,事白異露,作詩以刺之,幸其覺悟也。
míng wáng suǒ yǐ lì jiàn zhèng zhě, jiē wèi zhòng mín ér qiú yǐ shī yě. lǐ bǎo fù yuē: yú shì lì jìn shàn zhī jīng, xuán fěi bàng zhī mù, jiàn zhāo jiàn zhī gǔ. wáng fǎ lì shǐ jì shì zhě, yǐ wèi chén xià zhī yí yàng, rén zhī suǒ qǔ fǎ zé yě. dòng zé dāng yīng lǐ, shì yǐ bì yǒu jì guò zhī shǐ, chè shàn zhī zǎi. lǐ yù zǎo yuē: dòng zé zuǒ shǐ shū zhī, yán zé yòu shǐ shū zhī. lǐ bǎo fù yuē: wáng shī dù, zé shǐ shū zhī, gōng sòng zhī, sān gōng jìn dú zhī, zǎi fū chè qí shàn. shì yǐ tiān zǐ bù dé wèi fēi. gù shǐ zhī yì, bù shū zé sǐ, zǎi bù chè shàn yì sǐ.
明王所以立諫諍者,皆為重民而求已失也。《禮 保傅》曰:「於是立進善之旌,懸誹謗之木,建招諫之鼓。」王法立史記事者,以為臣下之儀樣,人之所取法則也。動則當應禮,是以必有記過之史,撤膳之宰。《禮 玉藻》曰:「動則左史書之,言則右史書之。」《禮 保傅》曰:「王失度,則史書之,工誦之,三公進讀之,宰夫撤其膳。是以天子不得為非。故史之義,不書則死,宰不撤膳亦死。
suǒ yǐ wèi zhī shǐ hé? míng wáng zhě shǐ wèi zhī yě. wèi zhī zǎi hé? zǎi, zhì yě, shǐ zhì fǎ dù yě. zǎi suǒ yǐ chè shàn hé? yīn yáng bù diào, wǔ gǔ bù shú, gù wáng zhě wèi bù jǐn wèi ér shí zhī. lǐ yuē: yī gǔ bù shēng, bù bèi jī yàn èr gǔ bù shēng, bù bèi sān shēng. rén chén zhī yì, dāng yǎn è yáng měi, suǒ yǐ jì jūn guò hé, gè yǒu suǒ yuán yě. yǎn è zhě, wèi guǎng dé xuān lǐ zhī chén.
所以謂之史何?明王者使為之也。謂之宰何?宰,制也,使製法度也。宰所以撤膳何?陰陽不調,五穀不熟,故王者為不盡味而食之。《禮》曰:「一谷不升,不備雞鷃;二谷不升,不備三牲。人臣之義,當掩惡揚美,所以記君過何,各有所緣也。掩惡者,謂廣德宣禮之臣。
suǒ yǐ wèi jūn yǐn è hé? jūn zhì zūn, gù shè fǔ bì zhì jiàn guān, běn bù dāng yǒu yí shī. gù lùn yǔ yuē: chén sī bài wèn zhāo gōng zhī lǐ hū? kǒng zǐ yuē: zhī lǐ. cǐ wèi jūn yǐn yě.
所以為君隱惡何?君至尊,故設輔弼、置諫官,本不當有遺失。故《論語》曰:「陳司敗問昭公知禮乎?孔子曰:『知禮』。」此為君隱也。
jūn suǒ yǐ bù wèi chén yǐn hé? yǐ wèi jūn zhī yǔ chén wú shì wú mò, yì zhī yǔ bǐ, shǎng yī shàn ér zhòng chén quàn, fá yī è ér zhòng chén jù. ruò wèi bēi yǐn, wèi bù kě dài yě. gù shàng shū yuē: bì lì shǎng fá, yǐ dìng jué gōng.
君所以不為臣隱何?以為君之與臣無適無莫,義之與比,賞一善而眾臣勸,罰一惡而眾臣懼。若為卑隱,為不可殆也。故《尚書》曰:「必力賞罰,以定厥功。」
zhū hóu chén duì tiān zǐ, yì wèi yǐn hū? rán. běn zhū hóu zhī chén, jīn lái zhě, wèi pìn wèn tiān zǐ wú yàng, fēi wèi gào jūn zhī è lái yě. gù xiào jīng yuē: jiāng shùn qí měi, kuāng jiù qí è, gù shàng xià zhì, néng xiāng qīn yě.
諸侯臣對天子,亦為隱乎?然。本諸侯之臣,今來者,為聘問天子無恙,非為告君之惡來也。故《孝經》曰:「將順其美,匡救其惡,故上下治,能相親也。」
jūn bù wèi chén yǐn, fù dú wèi zi yǐn hé? yǐ wèi fù zǐ yī tǐ, ér fēn róng chǐ xiāng jí, gù lùn yǔ yuē: fù wèi zi yǐn, zi wèi fù yǐn, zhí zài qí zhōng yǐ.
君不為臣隱,父獨為子隱何?以為父子一體,而分榮恥相及,故《論語》曰:「父為子隱,子為父隱,直在其中矣。」
xiōng dì xiāng wèi yǐn hū? yuē: rán, yǔ fù zǐ tóng yì, gù zhōu gōng zhū sì guó, cháng yǐ lù fǔ wèi zhǔ yě.
兄弟相為隱乎?曰:然,與父子同義,故周公誅四國,常以祿甫為主也。
péng yǒu xiāng wèi yǐn zhě, rén běn jiē péng jié yǒu, wèi yù lì shēn yáng míng yě. péng yǒu zhī dào yǒu sì yān, tōng cái bù zài qí zhōng, jìn zé zhèng zhī, yuǎn zé chēng zhī, lè zé sī zhī, huàn zé sǐ zhī.
朋友相為隱者,人本接朋結友,為欲立身揚名也。朋友之道有四焉,通財不在其中,近則正之,遠則稱之,樂則思之,患則死之。
fū qī xiàng wèi yǐn hū? chuán yuē: céng qù qī, lí zhēng bù shú. wèn yuē: fù yǒu qī chū, bù zhēng yì yù hū? yuē: wú wén zhī yě, jué jiāo lìng kě yǒu, qì qī lìng kě jià yě. lí zhēng bù shú ér yǐ. hé wèn qí gù? cǐ wèi yǐn zhī yě.
夫妻相為隱乎?《傳》曰:「曾去妻,藜蒸不熟。問曰:『婦有七出,不蒸亦預乎?』曰:『吾聞之也,絕交令可友,棄妻令可嫁也。黎蒸不熟而已。何問其故?」此為隱之也。
strong xiāng shè strong
鄉射
tiān suǒ yǐ yǐ qīn shè hé? zhù yáng qì dá wàn wù yě. chūn qì wēi ruò, kǒng wù yǒu zhì sāi, bù néng zì dá zhě. fū shè, zì nèi fā wài, guàn jiān rù gāng, xiàng wù zhī shēng, gù yǐ shè dá zhī yě.
天所以以親射何?助陽氣達萬物也。春氣微弱,恐物有窒塞,不能自達者。夫射,自內發外,貫堅入剛,象物之生,故以射達之也。
hán wén jiā yuē: tiān zǐ shè xióng. zhū hóu shè mí, dài fū shè hǔ bào, shì shè lù shǐ.
《含文嘉》曰:「天子射熊。諸侯射麋,大夫射虎、豹,士射鹿、豕。」
tiān zǐ suǒ yǐ shè xióng hé? shì fú měng, qiǎo nìng yě. xióng wèi shòu měng qiǎo zhě, fēi dàn dāng fú měng yě. shì dāng fú tiān xià qiǎo nìng zhī chén yě. zhū hóu shè mí zhě, shì dá yuǎn mí huò rén yě. mí zhī yán mí yě. dài fū shè hǔ bào hé? shì fú měng yě. shì shè lù shǐ zhě? shì chú hài yě. gè qǔ dé suǒ néng fú yě.
天子所以射熊何?示服猛,巧佞也。熊為獸猛巧者,非但當服猛也。示當服天下巧佞之臣也。諸侯射麋者,示達遠迷惑人也。麋之言迷也。大夫射虎豹何?示服猛也。士射鹿、豕者?示除害也。各取德所能服也。
dài fū shì liǎng shè zhě rén chén, shì wèi jūn qīn shì shì, shēn láo kǔ yě. huò yuē: chén yīn, gù shù ǒu yě. hóu zhě, yǐ bù wèi zhī hé, yòng rén shì zhī shǐ yě. běn zhèng zé mò zhèng yǐ. suǒ yǐ míng wèi hóu hé? míng zhū hóu yǒu bù cháo zhě, zé shè zhī, gù lǐ shè zhù yuē: jiē ěr bù níng hóu, ěr bù cháo yú wáng suǒ, yǐ gù tiān xià shī yè. kàng ér shè ěr. suǒ yǐ bù shè zhèng shēn hé? jūn zǐ zhòng tóng lèi, bù rěn shè zhī, gù huà shòu ér shè zhī.
大夫、士兩射者人臣,示為君親視事,身勞苦也。或曰:臣陰,故數偶也。侯者,以布為之何,用人事之始也。本正則末正矣。所以名為侯何?明諸侯有不朝者,則射之,故《禮 射祝》曰:「嗟爾不寧侯,爾不朝於王所,以故天下失業。亢而射爾。」所以不射正身何?君子重同類,不忍射之,故畫獸而射之。
shè zhèng hé wèi hū? yuē: shè yì fēi yī yě. fū shè zhě, zhí gōng jiān gù, xīn píng tǐ zhèng, rán hòu zhōng yě. èr rén zhēng shèng, lè yǐ dé yǎng yě. shèng fù jù jiàng, yǐ zōng lǐ ràng, kě yǐ xuǎn shì. gù shè xuǎn shì, dài fū shèng zhě. fā jìn ér zhì yuǎn yě, qí bīng duǎn ér hài zhǎng yě, gù kě yǐ jiè nán yě. suǒ yǐ bì yīn shè zhù yáng xuǎn shì zhě, suǒ yǐ fú zhù wēi ruò ér yì qí qiáng, hé diào yīn yáng, jiè bù yú yě. hé yǐ zhī wèi jiè nán yě? shī yuē: sì shǐ fǎn xī, yǐ yù luàn xī. yīn shè xí lǐ lè, shè yú táng shàng hé? shì cóng shàng zhì xià yě. lǐ yuē: bīn zhǔ zhí gōng qǐng shēng, shè yú liǎng yíng zhī jiān. tiān zǐ shè bǎi èr shí bù, zhū hóu jiǔ shí bù, dài fū qī shí bù, shì wǔ shí bù. míng zūn zhě suǒ fú yuǎn yě, bēi zhě suǒ fú jìn yě.
射正何為乎?曰:射義非一也。夫射者,執弓堅固,心平體正,然後中也。二人爭勝,樂以德養也。勝負俱降,以宗禮讓,可以選士。故射選士,大夫勝者。發近而制遠也,其兵短而害長也,故可以戒難也。所以必因射助陽選士者,所以扶助微弱而抑其強,和調陰陽,戒不虞也。何以知為戒難也?《詩》曰:「四矢反兮,以御亂兮。」因射習禮樂,射於堂上何?示從上制下也。《禮》曰:「賓主執弓請升,射於兩楹之間。」天子射百二十步,諸侯九十步,大夫七十步,士五十步。明尊者所服遠也,卑者所服近也。
suǒ yǐ shí yuè xíng xiāng yǐn jiǔ zhī lǐ hé? suǒ yǐ fù zūn bēi zhǎng yòu zhī yì. chūn xià shì jí, jùn jǐng cì qiáng, zhì yǒu zi shǐ fù, dì shǐ xiōng, gù yǐ shì xián xiá, fù zhǎng yòu zhī xù yě.
所以十月行鄉飲酒之禮何?所以復尊卑長幼之義。春夏事急,俊井次牆,至有子使父,弟使兄,故以事閒暇,復長幼之序也。
wáng zhě fù shì sān lǎo, xiōng shì wǔ gēng zhě hé? yù chén xiào tì zhī dé, yǐ shì tiān xià yě. gù suī tiān zǐ, bì yǒu zūn yě, yán yǒu fù yě bì yǒu xiān yě, yán yǒu xiōng yě. tiān zǐ lín bì yōng, qīn tǎn gē shēng. zūn sān lǎo, fù xiàng yě. yè zhōng fèng jǐ zhàng, shòu ān chē rú lún, gōng suī zhí shòu. xiōng shì wǔ gēng, chǒng jiē lǐ jiāo jiā kè qiān jìng shùn mào yě. lǐ jì jì yì yún: sì yú míng táng, suǒ yǐ jiào zhū hóu zhī xiào yě. xiǎng sān lǎo wǔ gēng yú tài xué zhě, suǒ yǐ zhū hóu tì yě. bù zhèng yán fù xiōng, yán wǔ gēng zhě hé, lǎo zhě shòu kǎo yě, yù yán suǒ lìng zhě duō yě. gèng zhě gèng yě, suǒ gèng lì zhě, zhòng yě. jí rú shì, bù dàn yán lǎo yán sān hé? yù yán qí míng yú tiān dì rén zhī dào ér lǎo yě, wǔ gēng zhě, yù yán qí míng yú wǔ xíng zhī dào ér gèng shì yě. sān lǎo wǔ gēng jǐ rén hū? yuē: gè yī rén. hé yǐ zhī zhī? jì yǐ fù shì, fù yī ér jǐ, bù yí yǒu sān.
王者父事三老,兄事五更者何?欲陳孝悌之德,以示天下也。故雖天子,必有尊也,言有父也;必有先也,言有兄也。天子臨辟雍,親袒割牲。尊三老,父象也。謁忠奉几杖,授安車濡輪,恭綏執授。兄事五更,寵接禮交加客謙敬順貌也。《禮記 祭義》云:「祀於明堂,所以教諸侯之孝也。享三老、五更於太學者,所以諸侯悌也。」不正言父、兄,言五更者何,老者壽考也,欲言所令者多也。更者更也,所更歷者,眾也。即如是,不但言老言三何?欲言其明於天地人之道而老也,五更者,欲言其明於五行之道而更事也。三老、五更幾人乎?曰:各一人。何以知之?既以父事,父一而己,不宜有三。
strong zhì shì strong
致仕
chén qī shí xuán chē zhì shì zhě, chén yǐ zhí shì qū zǒu wèi zhí, qī shí yáng dào jí, ěr mù bù cōng míng, qí yǐ zhī shǔ, shì yǐ tuì qù, bì xián zhě, suǒ yǐ zhǎng shù chǐ yě. xuán chē, shì bù yòng yě. zhì shì zhě, zhì qí shì yú jūn. jūn bù shǐ zì qù zhě, zūn xián zhě yě. gù qū lǐ yuē: dài fū qī shí ér zhì shì. wáng zhì yuē: qī shí zhì zhèng.
臣七十懸車致仕者,臣以執事趨走為職,七十陽道極,耳目不聰明,跂踦之屬,是以退去,避賢者,所以長庶恥也。懸車,示不用也。致仕者,致其事於君。君不使自去者,尊賢者也。故《曲禮》曰:「大夫七十而致仕。」《王制》曰:「七十致政。」
qīng dài fū lǎo, yǒu shèng dé zhě liú, cì zhī jǐ zhàng, bù bèi zhī yǐ jīn lì zhī lǐ. zài jiā zhě, sān fēn qí lù, yǐ yī yǔ zhī, suǒ yǐ hòu xián yě. rén nián qī shí, wò fēi rén bù wēn, shì sì fāng, chéng ān chē, yǔ fù rén jù, zì chēng yuē lǎo fū. qū lǐ yuē: dài fū zhì shì, ruò bù dé xiè, zé bì cì zhī jǐ zhàng. wáng jì yuē: chén zhì shì yú jūn zhě, yǎng zhī yǐ qí lù zhī bàn. jǐ zhàng suǒ yǐ fú zhù shuāi yě, gù wáng zhì yuē: wǔ shí zhàng yú jiā, liù shí zhàng yú xiāng, qī shí zhàng yú guó, bā shí zhàng yú cháo. chén lǎo guī, nián jiǔ shí, jūn yù yǒu wèn, zé jiù qí shì, yǐ zhēn cóng, míng zūn xián yě. gù lǐ jì yì yún: bā shí bù shì cháo, yú jūn wèn jiù zhī. dài fū lǎo guī sǐ, yǐ dài fū lǐ zàng, chē mǎ yī fú rú zhī hé? yuē: jǐn rú gù yě.
卿大夫老,有盛德者留,賜之几杖,不備之以筋力之禮。在家者,三分其祿,以一與之,所以厚賢也。人年七十,臥非人不溫,適四方,乘安車,與婦人俱,自稱曰老夫。《曲禮》曰:「大夫致仕,若不得謝,則必賜之几杖。」《王記》曰:「臣致仕於君者,養之以其祿之半。」几杖所以扶助衰也,故《王制》曰:「五十杖於家,六十杖於鄉,七十杖於國,八十杖於朝。」臣老歸,年九十,君欲有問,則就其室,以珍從,明尊賢也。故《禮 祭義》云:「八十不仕朝,於君問就之。」大夫老歸死,以大夫禮葬,車馬衣服如之何?曰:盡如故也。
strong bì yōng strong
辟雍
gǔ zhě suǒ yǐ nián shí wǔ rù tài xué hé? yǐ wèi bā suì huǐ chǐ, shǐ yǒu shí zhī, rù xué xué shū jì. qī bā shí wǔ, yīn yáng bèi, gù shí wǔ chéng tóng zhì míng, rù tài xué, xué jīng shù. xué zhī wèi yán jué yě, wù suǒ bù zhī yě. gù xué yǐ zhì xìng, lǜ yǐ biàn qíng. gù yù bù zuó, bù chéng qì rén bù xué, bù zhī dào. zi xià yuē: bǎi gōng jū sì yǐ zhì qí shì, jūn zǐ xué yǐ zhì qí dào. gù lǐ yuē: shí nián yuē yòu, xué. lùn yǔ yuē: wú shí yǒu wǔ ér zhì yú xué, sān shí ér lì. yòu yuē: shēng ér zhī zhī zhě, shàng yě xué ér zhī zhī zhě, cì yě. shì yǐ suī yǒu zì rán zhī xìng, bì lì shī fù yān. lùn yǔ chèn yuē: wǔ dì lì shī, sān wáng zhì zhī. chuán yuē: huáng dì shī lì mù. dì zhuān xū shī lǜ tú, dì kù shī chì sōng zǐ, dì yáo shī wù chéng zi, dì shùn shī yǐn shòu, yǔ shī guó xiān shēng, tāng shī yī yǐn, wén wáng shī lǚ wàng, wǔ wáng shī shàng fù, zhōu gōng shī guó shū, kǒng zǐ shī lǎo dān. tiān zǐ tài zǐ, zhū hóu shì zǐ, jiē jiù shī yú wài, zūn shī zhòng xiān shēng zhī dào yě. lǐ yuē: yǒu lái xué zhě, wú wǎng jiào zhě yě. yì yuē: fěi wǒ qiú tóng méng, tóng méng qiú wǒ. wáng zhì yuē: xiǎo xué zài gōng gōng nán zhī zuǒ, tài xué zài jiāo. yòu yuē: tiān zǐ tài zǐ qún hòu zhī tài zǐ gōng qīng dài fū zhī yuán shì dí zǐ jiē zào yān.
古者所以年十五入太學何?以為八歲毀齒,始有識知,入學學書計。七八十五,陰陽備,故十五成童志明,入太學,學經術。學之為言覺也,悟所不知也。故學以治性,慮以變情。故玉不琢,不成器;人不學,不知道。子夏曰:「百工居肆以致其事,君子學以致其道。」故《禮》曰:「十年曰幼,學。」《論語》曰:「吾十有五而志於學,三十而立。」又曰:「生而知之者,上也;學而知之者,次也。」是以雖有自然之性,必立師傅焉。《論語讖》曰:「五帝立師,三王制之。傳曰:黃帝師力牧。帝顓頊師綠圖,帝嚳師赤松子,帝堯師務成子,帝舜師尹壽,禹師國先生,湯師伊尹,文王師呂望,武王師尚父,周公師虢叔,孔子師老聃。」天子太子,諸侯世子,皆就師於外,尊師重先生之道也。《禮》曰:「有來學者,無往教者也。」《易》曰:「匪我求童蒙,童蒙求我。」《王制》曰:「小學在公宮南之左,太學在郊。」又曰:「天子、太子、群後之太子、公卿大夫之元士嫡子皆造焉。」
fù suǒ yǐ bù zì jiào zǐ hé? wèi shì dú yě. yòu shòu zhī dào dāng jí shuō yīn yáng fū fù biàn huà zhī shì, bù kě fù zǐ xiāng jiào yě.
父所以不自教子何?為世瀆也。又授之道當極說陰陽、夫婦變化之事,不可父子相教也。
shī dì zǐ zhī dào yǒu sān: lùn yǔ: péng yǒu zì yuǎn fāng lái. péng yǒu zhī dào yě. yòu yuē: huí yě, shì yǔ yóu fù yě. fù zǐ zhī dào yě. yǐ jūn chén zhī yì jiào zhī. jūn chén zhī dào yě.
師弟子之道有三:《論語》:「朋友自遠方來。」朋友之道也。又曰:「回也,視予猶父也。」父子之道也。以君臣之義教之。君臣之道也。
tiān zǐ lì bì yōng hé? suǒ yǐ xíng lǐ lè xuān dé huà yě. pì zhě bì yě, xiàng bì yuán yòu yǐ fǎ tiān yú yōng shuǐ, cè xiàng jiào huà liú xíng yě. pì zhī wèi yán jī yě, jī tiān xià zhī dào dé yě yōng zhī wèi yán yōng yě, yōng tiān xià zhī cán zéi. gù wèi zhī bì yōng yě. wáng zhì yuē: tiān zǐ yuē bì yōng, zhū hóu yuē pàn gōng. wài yuán zhě, yù shǐ guān zhī jūn píng yě. yòu yù yán wài yuán nèi fāng. míng dé dāng yuán xíng dāng fāng yě. bù yán yuán pì hé? yòu yuán yú pì hé? yǐ zhī qí yuán yě, yǐ qí yán pì yě. hé yǐ zhī yǒu wài yě? yòu shī yún: sī lè pàn shuǐ, báo cǎi qí xìng. shī xùn yuē: shuǐ yuán rú bì. zhū hóu yuē pàn gōng zhě, bàn yú tiān zǐ gōng yě, míng zūn bēi yǒu chà, suǒ huà shǎo yě. bàn zhě xiàng huáng yě, dú nán miàn lǐ yí zhī fāng yǒu shuǐ ěr, qí yú yōng zhī, yán yuán, gōng míng zhī bié zūn bēi yě. míng bù dé huà sì fāng yě. bù yuē pàn yōng hé? xián dàn bàn tiān zǐ zhì dù yě. shī yún: mù mù lǔ hóu, kè míng qí dé. jì zuò pàn gōng, huái yí yōu fú.
天子立辟雍何?所以行禮樂、宣德化也。辟者壁也,象璧圓又以法天;於雍水,側象教化流行也。辟之為言積也,積天下之道德也;雍之為言壅也,壅天下之殘賊。故謂之辟雍也。《王制》曰:「天子曰辟雍,諸侯曰泮宮。」外圓者,欲使觀之均平也。又欲言外圓內方。明德當圓、行當方也。不言圓辟何?又圓於辟何?以知其圓也,以其言辟也。何以知有外也?又《詩》云:「思樂泮水,薄采其荇。」《詩訓》曰:「水圓如璧。」諸侯曰泮宮者,半於天子宮也,明尊卑有差,所化少也。半者象璜也,獨南面禮儀之方有水耳,其餘壅之,言垣,宮名之別尊卑也。明不得化四方也。不曰泮雍何?嫌但半天子制度也。《詩》云:「穆穆魯侯,克明其德。既作泮宮,淮夷攸服。」
xiāng yuē xiáng, lǐ yuē xù. xiáng zhě, xiáng lǐ yì xù zhě, xù zhǎng yòu yě. lǐ wǔ dì jì yuē: dì xiáng xù zhī xué, zé fù zǐ yǒu qīn, zhǎng yòu yǒu xù, shàn rú ěr shě. míng lìng bì cì wài rán hòu qián mín zhě yě, wèi jiàn yú rén, gù lì xiáng xù yǐ dǎo zhī yě. jiào mín zhě, jiē lǐ zhōng zhī lǎo ér yǒu dào dé zhě, wèi yòu shī, jiào lǐ zhōng zhī zǐ dì yǐ dào yì xiào tì xíng yì. lì wǔ dì zhī dé, cháo zé zuò yú lǐ zhī mén, dì zǐ jiē chū jiù nóng ér hòu bà. shì rú zhī, jiē rù ér fù bà. qí yǒu chū rù bù shí, zǎo yàn bù jié, yǒu guò, gù shǐ yǔ zhī, yán xīn wú yóu shēng yě. ruò jì shōu cáng, jiē rù jiào xué, lì chūn ér jiù shì, qí yǒu xián cái měi zhì zhī xué zhě, zú yǐ wén qí xīn, wán dùn zhī mín yì zú yǐ bié yú qín shòu, ér zhī rén lún, gù wú bù jiào zhī mín. kǒng zǐ yuē: yǐ bù jiào mín zhàn, shì wèi qì zhī. míng wú bù jiào mín yě.
鄉曰庠,里曰序。庠者,庠禮義;序者,序長幼也。《禮 五帝記》曰:「帝庠序之學,則父子有親,長幼有序,善如爾舍。」明令必次外然後前民者也,未見於仁,故立庠序以導之也。教民者,皆里中之老而有道德者,為右師,教里中之子弟以道藝、孝悌、行義。立五帝之德,朝則坐於里之門,弟子皆出就農而後罷。示如之,皆入而復罷。其有出入不時,早晏不節,有過,故使語之,言心無由生也。若既收藏,皆入教學,立春而就事,其有賢才美質知學者,足以聞其心,頑鈍之民亦足以別於禽獸,而知人倫,故無不教之民。孔子曰:「以不教民戰,是謂棄之。」明無不教民也。
tiān zǐ suǒ yǐ yǒu líng tái zhě hé? suǒ yǐ kǎo tiān rén zhī xīn, chá yīn yáng zhī huì, kuí xīng chén zhī zhèng yàn, wèi wàn wù huò fú wú fāng zhī yuán. shī yún: jīng shǐ líng tái. tiān zǐ lì míng táng zhě, suǒ yǐ tōng shén líng, gǎn tiān dì, zhèng sì shí, chū jiào huà, zōng yǒu dé, zhòng yǒu dào, xiǎn yǒu néng, bāo yǒu xíng zhě yě. míng táng, shàng yuán xià fāng, bā chuāng sì tà, bù zhèng zhī gōng, zài guó zhī yáng. shàng yuán fǎ tiān, xià fāng fǎ dì, bā chuāng xiàng bā fēng, sì tà fǎ sì shí, jiǔ shì fǎ jiǔ zhōu, shí èr zuò fǎ shí èr yuè, sān shí liù hù fǎ sān shí liù liǎng, qī shí èr yǒu fǎ qī shí èr fēng.
天子所以有靈台者何?所以考天人之心,察陰陽之會,揆星辰之證驗,為萬物獲福無方之元。《詩》云:「經始靈台。」天子立明堂者,所以通神靈,感天地,正四時,出教化,宗有德,重有道,顯有能,褒有行者也。明堂,上圓下方,八窗四闥,布政之宮,在國之陽。上圓法天,下方法地,八窗象八風,四闥法四時,九室法九州,十二坐法十二月,三十六戶法三十六兩,七十二牖法七十二風。
strong zāi biàn strong
災變
tiān suǒ yǐ yǒu zāi biàn hé? suǒ yǐ qiǎn gào rén jūn, jué wù qí xíng, yù lìng huǐ guò xiū dé, shēn sī lǜ yě. shòu shén qì yuē: xíng yǒu diàn quē, qì nì yú tiān, qíng gǎn biàn chū, yǐ jiè rén yě.
天所以有災變何?所以譴告人君,覺悟其行,欲令悔過修德,深思慮也。《授神契》曰:「行有玷缺,氣逆於天,情感變出,以戒人也。」
zāi yì zhě, hé wèi yě? chūn qiū qián tán bā yuē: zāi zhī yán shāng yě, suí shì ér zhū yì zhī yán guài yě, xiān fā gǎn dòng zhī yě. hé yǐ yán zāi yǒu kū yě? chūn qiū yuē: xīn gōng huǒ, sān rì kū. chuán yuē: bì sān rì kū hé? lǐ yě. zāi sān rì kū, suǒ yǐ rán zhě, zōng miào xiān lǐ suǒ chù, guǐ shén wú xíng tǐ, yuē jīn hū dé tiān huǒ, dé wú wèi zāi suǒ zhōng hū? gù kū yě. biàn zhě hé wèi yě? biàn zhě, fēi cháng yě. yào jiā yuē yǔ jiāng shòu wèi, tiān yì dà biàn, xùn fēng mí mù, léi yǔ zhòu míng. fú bǐng zhě hé wèi yě? yī fú zhà dà zhà xiǎo, yán yǔ fēi cháng. gù shàng shū dà chuán yuē: shí zé yǒu fú bǐng yě. niè zhě hé wèi yě? yuē: jiè chóng shēng wèi fēi cháng. shàng shū dà chuán yuē: shí zé jiè chóng zhī niè, shí zé yǒu guī niè. yáo zāo hóng shuǐ, tāng zāo dà hàn, shì yǒu qiǎn gào hū? yáo zāo hóng shuǐ, tāng zāo dà hàn, mìng yùn shí rán. suǒ yǐ huò zāi biàn huò yì hé? gè suí qí xíng, yīn qí shì yě.
災異者,何謂也?《春秋潛潭巴》曰:「災之言傷也,隨事而誅;異之言怪也,先發感動之也。」何以言災有哭也?《春秋》曰:「新宮火,三日哭。」《傳》曰:「必三日哭何?禮也。」災三日哭,所以然者,宗廟先禮所處,鬼神無形體,曰今忽得天火,得無為災所中乎?故哭也。變者何謂也?變者,非常也。《耀嘉》曰;「禹將受位,天意大變,迅風靡木,雷雨晝冥。」服秉者何謂也?衣服乍大乍小,言語非常。故《尚書大傳》曰:「時則有服秉也。」孽者何謂也?曰:介蟲生為非常。《尚書大傳》曰:「時則介蟲之孽,時則有龜孽。」堯遭洪水,湯遭大旱,示有譴告乎?堯遭洪水,湯遭大旱,命運時然。所以或災變或異何?各隨其行,因其事也。
shuāng zhī wèi yán wáng yě, yáng yǐ sàn yún. báo zhī wèi yán hé yě, yīn qì zhuān jīng, jī hé wèi báo.
霜之為言亡也,陽以散雲。雹之為言合也,陰氣專精,積合為雹。
rì shí zhě bì shā zhī hé? yīn qīn yáng yě. gǔ yòng shēng yú shè. shè zhě zhòng yīn zhī zhǔ, yǐ zhū sī yíng zhī, míng gǔ gōng zhī, yǐ yáng zé yīn yě. gù chūn qiū chuán yuē: rì shí gǔ yòng shēng yú shè. suǒ yǐ bì yòng shēng zhě, shè, dì bié shén yě, zūn zhī, gù bù gǎn xū zé yě. rì shí, dà shuǐ zé gǔ yú yòng shēng yú shè, dà hàn zé yú jì wèi yǔ, fēi gǒu xū yě, zhù yáng zé xià, qiú yīn zhī dào yě. yuè shí jiù zhī zhě, yīn shī míng yě, gù jiǎo wěi jiāo rì. yuè shí jiù zhī zhě, wèi fū rén jī jìng, fù rén jī zhàng, shù rén zhī qī xiē sāo. tài píng zhī shí, shí yǔ shí jì, xià yǐ héng yáng ér yǐ shí yáng, tiān dì zhī qì xuān yě.
日食者必殺之何?陰侵陽也。鼓用牲於社。社者眾陰之主,以朱絲縈之,鳴鼓攻之,以陽責陰也。故《春秋傳》曰:「日食鼓用牲於社。」所以必用牲者,社,地別神也,尊之,故不敢虛責也。日食,大水則鼓於用牲於社,大旱則雩祭未雨,非苟虛也,助陽責下,求陰之道也。月食救之者,陰失明也,故角尾交日。月食救之者,謂夫人擊鏡,傅人擊杖,庶人之妻楔搔。太平之時,時雨時霽,下以恆陽而以時陽,天地之氣宣也。
strong gēng sāng strong
耕桑
wáng zhě suǒ yǐ qīn gēng hòu qīn sāng hé? yǐ lǜ tiān xià nóng cán yě. tiān zǐ qīn gēng yǐ gōng jiāo miào zhī jì, hòu zhī qīn sāng yǐ gōng jì fú. jì yì yuē: tiān zǐ sān tuī, sān gōng wǔ tuī, qīng dài fū qī tuī. gēng yú dōng jiāo hé? dōng fāng shǎo yáng, nóng shì shǐ qǐ. sāng yú xī jiāo? xī fāng shǎo yīn, nǚ gōng suǒ chéng. gù zēng zǐ wèn yuē: tiān zǐ gēng dōng tián ér sān fǎn zhī. zhōu guān yuē: hòu qīn sāng, lǜ wài nèi fù cán yú běi jiāo. lǐ jì yì yuē: gǔ zhě tiān zǐ zhū hóu, bì yǒu gōng sāng cán shì, jìn wài shuǐ wèi zhī, zhú zhōu jí qiáng, ér wài bì zhī zhě yě.
王者所以親耕、後親桑何?以率天下農蠶也。天子親耕以供郊廟之祭,後之親桑以供祭服。《祭義》曰:「天子三推,三公五推,卿大夫七推。」耕於東郊何?東方少陽,農事始起。桑於西郊?西方少陰,女功所成。故《曾子問》曰:「天子耕東田而三反之。」《周官》曰:「後親桑,率外內婦蠶於北郊。」《禮 祭義》曰:「古者天子諸侯,必有公桑蠶室,近外水為之,築周棘牆,而外閉之者也。」