yī
一

chén tāng xìng zhì zhī zhī jié, fù jiè zǐ jiǎo lóu lán zhī gōng, hàn tíng yì zhě yù chù ér wù lù, kě yǐ jiè zǐ tāng wú suǒ shòu mìng, sī xíng yǐ jiǎo xìng, jì yǐ suì qí suǒ tú, ér yòu jiǎng zhī, zé wàng jiǎo shēng shì zhī fēng zhǎng, ér biān xìn rì kāi. ruò dì wǔ lún zhī yù qì gěng gōng yě, zé wú wèi yǐ.
陳湯幸郅支之捷，傅介子徼樓蘭之功，漢廷議者欲絀而勿錄，可矣；介子、湯無所受命，私行以徼幸，既已遂其所圖，而又獎之，則妄徼生事之風長，而邊釁日開。若第五倫之欲棄耿恭也，則無謂矣。

gōng zhī tún chē shī yě, dòu xiàn zòu qiǎn zhī, míng dì mìng zhī. jīn pú chéng zhě, hàn suǒ shòu gōng shǐ shǒu zhě yě chē shī pàn, xiōng nú jiāo, wéi zhī jīng nián, yòu yǐ zhòng lì, xié yǐ bì sǐ, ér gōng bù jiàng. chē shī zhī tún, qí dāng yǔ fǒu, fēi shì hòu suǒ kě guī jiù yú gōng yě gōng suǒ shǒu zhě, xiān dì zhī mìng, suǒ chí zhě hàn tíng zhī jié, sǐ ér bù yì qí xīn, sī bù yì zhōng chén zhī cāo hū! chē shī kě wù tún, ér gōng bì bù kě qì, míng yǐ. lún dú fēi rén chén zǐ yǔ? ér shì zhōng yú jūn zhě, rú máng cì zhī yù qù tǐ, hé yě? bào yù zhī yì shì yǐ, rán yóu wèi jí yú xiān dì zhī mìng yě. shān líng wú sù cǎo, fèn jí ér wěi qí xián mìng zhī chén yú yuán yě, yuàn duì jūn fù yǐ jì qí è nù yú gū chén, lún zhī xīn, lù rén zhī zhī yǐ. lún zhī cāo xíng jiǎo yì, wú xiào yǒu hé shùn zhī tiān liáng, zì qí bó dài cóng xiōng yǐ lì míng ér yǐ rán, shì jù zú wèi tiān zǐ zhī dà chén hū?
恭之屯車師也，竇憲奏遣之，明帝命之。金蒲城者，漢所授恭使守者也；車師叛，匈奴驕，圍之經年，誘以重利，脅以必死，而恭不降。車師之屯，其當與否，非事後所可歸咎於恭也；恭所守者，先帝之命，所持者漢廷之節，死而不易其心，斯不亦忠臣之操乎！車師可勿屯，而恭必不可棄，明矣。倫獨非人臣子與？而視忠於君者，如芒刺之欲去體，何也？鮑昱之議是已，然猶未及於先帝之命也。山陵無宿草，忿疾而委其銜命之臣於原野，怨懟君父以寄其惡怒於孤臣，倫之心，路人知之矣。倫之操行矯異，無孝友和順之天良，自其薄待從兄以立名而已然，是詎足為天子之大臣乎？

èr
二

sān nián wú gǎi yú fù zhī dào, dào zhě, gāng róu zhì wén zhī wèi yě. gāng róu zhì wén, jiē dào zhī yòng yě, xiāng zī yǐ xiāng chéng, ér xiāng shèng yǐ xiāng jié. zé jí zhòng ér bì gǎi, xiāng zhì ér yì yǐ xiāng shēng, xiāo xī zhī yòng cún hū qí bì fēi jí yǒu ān wēi cún wáng zhī dà, zé qí zhī sān nián ér fēi xū zhì, yú shì ér xiào zǐ zhī xīn suì, guó shì yì bù yǐ xiāng jī ér yòu duò yú piān. míng dì zhī míng chá, chéng yǒu guò zhě ér tiān xià chū dìng, mín bù zhī fǎ, zé qí yán yě, nǎi shǐ hòu rén kě dé ér kuān zhě yě. zhāng dì chū lì, bào yù chén chǒng jí jiǎo xiān jūn zhī guò, dì wǔ lún qǐ ér chí zhī, shì míng dì ruò hú hài zhī cǎn, ér jǐ wèi hàn gāo, zhāng dì tīng ér sù gǎi yān, jiāng bù dé fù wèi rén zǐ yǐ.
「三年無改於父之道」，道者，剛柔質文之謂也。剛柔質文，皆道之用也，相資以相成，而相勝以相節。則極重而必改，相制而抑以相生，消息之用存乎其閉；非即有安危存亡之大，則俟之三年而非需滯，於是而孝子之心遂，國事亦不以相激而又墮於偏。明帝之明察，誠有過者；而天下初定，民不知法，則其嚴也，乃使後人可得而寬者也。章帝初立，鮑昱、陳寵急撟先君之過，第五倫起而持之，視明帝若胡亥之慘，而己為漢高，章帝聽而速改焉，將不得復為人子矣。

rén jūn dāng sì wèi zhī chū, qí tīng yán yě, yóu bù róng bù shèn yě. chén xià gè huái qí zhì yú xiān jūn zhī shì, ér huò bù dé chěng, xiān jūn méi, jī fèn mèn yǐ qiú shēn, suì ruò yú zhī tuō yú gōu, ér wéi qí yáng yáng yǐ zì dé. sī qíng yě, míng wèi móu guó, ér shí xié yuàn duì jūn fù zhī xīn, xìng qí sǐ yǐ míng yù zhě yě. wèi rén zǐ zhě, nài hé qí xùn zhī! qiě jūn ér shàng kuān chí yǔ, zé rén chén wèi yǒu bù yuè yǐ jūn ér shàng yán chá yǔ zé rén chén wèi yǒu bù yuàn yǐ. gù chá lì zhì jīng kǎo hé xiū xíng diǎn, jiē chén xià zhī suǒ dà bù lì yān zhě xìng xiān jūn zhī méi, shǔ wàng yú xīn jūn, jiě sàn fǎ jì yǐ suì qí yōu yóu, zé yǒu fán yán, wú suǒ gù jì lì xīn ruò cǐ, ér xùn zhī yǐ gàn chén mín zhī yù, guò tīng zhī bìng, chéng hū wàng qīn, ér kě bù shèn zāi!
人君當嗣位之初，其聽言也，尤不容不慎也。臣下各懷其志於先君之世，而或不得逞，先君沒，積憤懣以求伸，遂若魚之脫於鉤，而唯其洋洋以自得。斯情也，名為謀國，而實挾怨懟君父之心，幸其死以鳴豫者也。為人子者，奈何其殉之！且君而尚寬弛與，則人臣未有不悅矣；君而尚嚴察與；則人臣未有不怨矣。故察吏治、精考覈、修刑典，皆臣下之所大不利焉者；幸先君之沒，屬望於新君，解散法紀以遂其優遊，嘖有煩言，無所顧忌；立心若此，而殉之以干臣民之譽，過聽之病，成乎忘親，而可不慎哉！

míng dì zhī guò yú míng chá yě, fēi fǎ wài ér jiā qián liú, rú hú hài zhī wèi yě, jǐn fǎ ér wú qīn xù zhī xīn ěr. qí fǎ shì, qí qíng zé guò qí qíng guò, qí fǎ gù shì yě. jí lìng dà yù zhī xìng, lí yú qiú lì zhě, yǒu pò dài jīn shì zhě yān zhāng dì zì dé yǐ yì wèi jié xuān, gū jí shì ér dài zhī, jiàn shǐ xiàng kuān, yǐ dài tā rì zé xiān dì zhī shī bù zhāng, sì jūn zhī xiào bù sǔn, ér chén mín zhī jìn jì lè yù, yì cóng róng diào xiè yǐ shì yú zhōng, wú huò zhòu shì qí xián lēi, yǐ qū yú wěi bì, bǐ jiān guǐ tàn cháo tíng zhī yì zhǐ, yǐ wǎng jiè yú tūn zhōu. jīn chén chǒng zhī yán yuē: dàng dí fán kē zhī fǎ. dì zhī zhào yuē: jìn róu liáng, lǐ yuān yù. jiē wéi jí fǎn míng dì yǐ biǎo bì. jūn ruò chén xiāng quàn yú zòng chí, yī jī yī fǎn, guó shì jǐ hé ér bù luàn zāi!
明帝之過於明察也，非法外而加虔劉，如胡亥之為也，盡法而無欽恤之心耳。其法是，其情則過；其情過，其法固是也。即令大獄之興，罹於囚隸者，有迫待矜釋者焉；章帝自得以意為節宣，姑即事而貸之，漸使向寬，以待他日；則先帝之失不章，嗣君之孝不損，而臣民之禁忌樂育，亦從容調燮以適於中，無或驟釋其銜勒，以趨於痿痺，俾奸宄探朝廷之意旨，以罔戒於吞舟。今陳寵之言曰：「蕩滌煩苛之法。」帝之詔曰：「進柔良，理冤獄。」皆唯亟反明帝以表畢。君若臣相勸於縱弛，一激一反，國事幾何而不亂哉！

gù gāng róu wén zhì, dào yuán bìng jiàn, ér dà zhōng jí yù qí bì. yīn qí gāng ér róu cún yān, yīn qí wén ér zhì lì yān, yǒu dào zhě zhī suǒ shàng yě. huái fèn duì ér dì gèng zhāng zhī, rú gōng chóu chóu, rú jiù bào luàn, dà kuài yú yī shí, qiú chěng ér bù jì, qí bì yě, yòu xiāng fǎn ér liú yǐ wèi tiān xià dù. wèi cǐ shuō zhě nìng rén yě, míng zhǔ zhī suǒ fàng liú zhě yě. cǐ dào bù míng, táng sòng yǐ jiàng, wèi jūn zǐ zhě, jiǎo xiān jūn zhī wǎng yǐ wèi zhōng xiào, tā rì rén gèng jiǎo zhī, yī jī yī suí, fǎ jì luàn, péng dǎng xìng, guó yīn yǐ bì. rán hòu zhī sān nián wú gǎi zhī lùn, shèng rén yǐ shì zǐ dào yě, ér jūn dào yì mò guò yān yǐ.
故剛柔文質，道原並建，而大中即寓其閉。因其剛而柔存焉，因其文而質立焉，有道者之所尚也。懷忿懟而遞更張之，如攻仇讎，如救暴亂，大快於一時，求逞而不忌，其弊也，又相反而流以為天下蠹。為此說者佞人也，明主之所放流者也。此道不明，唐、宋以降，為君子者，矯先君之枉以為忠孝，他日人更矯之，一激一隨，法紀亂，朋黨興，國因以敝。然後知三年無改之論，聖人以示子道也，而君道亦莫過焉矣。

sān
三

chēng mǔ hòu zhī xián, zhì míng dé mǎ hòu ér gǔ jīn wú bì cí, dú qí zhào, ruò jiāng shǐ rén tì xià zhě, hòu gài hǎo míng ér qiǎo yú yán zhě yě. jiàn chū èr nián dà hàn, yán zhě yǐ wèi bù fēng wài qī zhī gù, jiān rén xié shuō, yán zhī ér wǎng suǒ kuì jì, yì zhì cǐ zāi!
稱母后之賢，至明德馬後而古今無畢詞，讀其詔，若將使人涕下者，後蓋好名而巧於言者也。建初二年大旱，言者以為不封外戚之故，奸人邪說，言之而罔所媿忌，亦至此哉！

fū rén bù cóng shàng zhī yán, ér kuī shàng zhī xīn yǐ wèi cóng, jiǔ yǐ yán zhě zhī wú kuì jì, yǒu zhì zhī zhě yě. zhāng dì lǚ yù fēng zhū jiù, hòu lǚ què zhī, shòu fēng yǐ dìng, fù yǒu wàn nián zhǎng hèn zhī yǔ, rén jiē yǐ wèi fēng zhū mǎ zhě zhāng dì qiáng wèi zhī, fēi hòu yì yě. nǎi hòu méi wèi jǐ, zòu mǎ fáng xiōng dì shē chǐ yú jiàn, xī miǎn jiù guó, qiě yǒu sǐ yú kǎo lüè zhě, tóng cǐ yǒu sī, ér yǔ dà hàn qǐng fēng zhī zòu miǎo bù xiāng méng yě. jiān rén fǎn fù yǐ kuī shàng yì, zé xī zhī qǐng fēng, wèi hòu zhī suǒ yù hòu zhī hé zhì, wèi zhāng dì zhī suǒ jī fèn ér yù chěng, míng yǐ. shì yǐ zhī dì zhī qiáng fēng zhū jiù, yáng wéi hòu zhǐ, ér shí bù huò yǐ yǐ xùn mǔ zhī sī yě.
夫人不從上之言，而窺上之心以為從，久矣；言者之無媿忌，有致之者也。章帝屢欲封諸舅，後屢卻之，受封已定，復有萬年長恨之語，人皆以謂封諸馬者章帝強為之，非後意也。乃後沒未幾，奏馬防兄弟奢侈踰僭，悉免就國，且有死於考掠者，同此有司，而與大旱請封之奏邈不相蒙也。奸人反覆以窺上意，則昔之請封，為後之所欲；後之劾治，為章帝之所積憤而欲逞，明矣。是以知帝之強封諸舅，陽違後旨，而實不獲已以徇母之私也。

chē qí zhī shèng, dīng níng jiè zé, ér cāo guó zhī bīng bǐng, tǎo qiāng yǐ wèi fēng hóu dì, dì wǔ lún zhēng zhī ér bù kè bīng bǐng zài wò, dà gōng jì jiàn, fù shì gōng jiǎn yǐ yào yù cǐ wáng mǎng zhī gù zhì, hòu suǒ shǔ wàng yú zhū mǎ zhě jiāng zài shì hū! dōng jīng wài qī zhī hài, suì zhōng hàn shì, ér guó yáo yǐ wáng, zì mǎ shì shǐ, hòu wèi zhī yě. gù yán bù zú yǐ zhēng xīn, yù bù zú yǐ kǎo shí. mǎ hòu hǎo míng ér míng chéng, gōng yú yán ér yán chuán, yǔn yǐ qí wèi zhé fù yǐ. zhé fù zhī yóu, dāng shí bù jué, hòu shì qiě bù zhī yān, yǐ qī shì ér yǒu yú, kě bù wèi zāi!
車騎之盛，丁寧戒責，而操國之兵柄，討羌以為封侯地，第五倫爭之而不克；兵柄在握，大功既建，復飾恭儉以要譽；此王莽之故智，後所屬望於諸馬者將在是乎！東京外戚之害，遂終漢世，而國繇以亡，自馬氏始，後為之也。故言不足以征心，譽不足以考實。馬後好名而名成，工於言而言傳，允矣其為「哲婦」矣。哲婦之尤，當時不覺，後世且不知焉，以欺世而有餘，可不畏哉！

sì
四

lùn shǒu lìng zhī xián, yuē qīng shèn qín, sān zhě xiū, ér shǒu lìng zhī dào jǐn yǐ hū? fū sān zhě, bào zhèng yǐ yōu, lìng míng yǐ lì, qiú shǒu lìng zhī xián, wèi yǒu néng zhì yān zhě yě. suī rán, chí zhī yǐ wèi biāo zhǔn, ér jīn zhī yǐ wèi fēng cái, zé mín zhī shāng zhě duō ér sú yǐ guǐ, guó yì yǐ bù kāng. jīn qí qīng, zé dài wù yě bì kè jīn qí shèn, zé chá wù yě bì xì jīn qí qín, zé qiú wù yě bì fán. fū jūn zǐ zhī qīng qīng yǐ hé, jūn zǐ zhī shèn shèn yǐ jiǎn, jūn zǐ zhī qín qín yǐ jìng qí shì, ér wú wèi wài zhī tú. yú jǐ bù měi, fēi jǐn tiān xià ér shǐ yán yú dān dòu yě yú lìng bù wàng, fēi jū wén fǎ ér qiú jǐn yú yī qiè yě yú xīn bù yì, fēi diān dào jī míng zhī yī shang, yǐ shǐ rén cóng wǒ ér bù xī yě. jūn zǐ xiū cǐ sān zhě, yǐ yí mín ér shàn sú, yòng zǎi tiān xià kě yǐ. rán ér kè zhèng huò yǒu suǒ bù dǎi, ér yù wàng jiǎn yān, míng shí zhī xiāng guǐ jiǔ yǐ. dì wǔ lún yán chén liú lìng liú yù guān jūn lìng sì xié wù wèi yán kǔ, lì mín chóu yuàn, yì zhě fǎn yǐ wèi néng, wèi cǐ yě. shǐ yù yǔ xié bù xuàn qí qū lián xiǎo jǐn qín láo zhī jī, qǐ yǒu yǔ zhī yǐ néng míng zhě? yù jiǎo xíng yǐ lì guān fāng ér bù xué, zé sān zhě zhī bì, mín chóu ér sú guǐ. gù yuē: jūn zǐ xué dào zé ài rén. xián gē xìng ér yǔn wèi mín fù mǔ, qǐ jǐn shì sān zhě zāi!
論守令之賢，曰清、慎、勤，三者修，而守令之道盡矣乎？夫三者，報政以優，令名以立，求守令之賢，未有能置焉者也。雖然，持之以為標準，而矜之以為風裁，則民之傷者多而俗以詭，國亦以不康。矜其清，則待物也必刻；矜其慎，則察物也必細；矜其勤，則求物也必煩。夫君子之清、清以和，君子之慎、慎以簡，君子之勤、勤以敬其事，而無位外之圖。於己不浼，非盡天下而使嚴於簞豆也；於令不妄，非拘文法而求盡於一切也；於心不逸，非顛倒雞鳴之衣裳，以使人從我而不息也。君子修此三者，以宜民而善俗，用宰天下可矣。然而課政或有所不逮，而譽望減焉，名實之相詭久矣。第五倫言「陳留令劉豫、冠軍令駟協務為嚴苦，吏民愁怨，議者反以為能」，謂此也。使豫與協不衒其曲廉小謹勤勞之跡，豈有予之以能名者？欲矯行以立官坊而不學，則三者之蔽，民愁而俗詭。故曰：「君子學道則愛人。」弦歌興而允為民父母，豈僅恃三者哉！

wǔ
五

nà jiàn zhī dào, yì bù yì yǐ. jūn wú jué shǎng yǐ quàn zhī, zé yán zhě bù jìn yǐ jué shǎng quàn zhī, yán zhě yì bù zé ér jìn gù nà jiàn nán yě. yì yǒu dào yú cǐ, shì zhī yǒu jiàn yú dào ér sī yǐ kuāng jūn zhě, fēi yǐ yán chóu jué shǎng yě, qī yú xíng ér yǐ yǐ. gù míng jūn xíng shì zhī yán, jí suǒ yǐ bào shì, ér jué shǎng bù yǔ yān. zǐ yuē: jūn zǐ bù yǐ yán jǔ rén. cǐ zhī wèi yǔ!
納諫之道，亦不易矣。君無爵賞以勸之，則言者不進；以爵賞勸之，言者抑不擇而進；故納諫難也。抑有道於此，士之有見於道而思以匡君者，非以言讎爵賞也，期於行而已矣。故明君行士之言，即所以報士，而爵賞不與焉。子曰：「君子不以言舉人。」此之謂與！

qiě fú jìn yán zhě, shéng jūn zhī qiān ér kuāng zhī, zé yán suī wèi gōng ér zhī qí wèi zhōng zhí zhī shì, xīn shí qí rén, ér yǐ jué shǎng jì qí hòu, qí shī yān zhě xiān yǐ. ruò fú suǒ yán zhě, qiú qún chén zhī dé shī ér yì yáng zhī, qǔ zhèng shì zhī yán gé ér fū chén zhī, qí yán yǔn, xún kě xíng yǐ, ér rén zhī xián bù xiào wèi kě zhī yě. cǐ ér yǐ jué shǎng chóu yān, zé nìng rén zá jìn ér xī bǎo qí zhōng zāi?
且夫進言者，繩君之愆而匡之，則言雖未工而知其為忠直之士，心識其人，而以爵賞繼其後，其失焉者鮮矣。若夫所言者，求群臣之得失而抑揚之，取政事之沿革而敷陳之，其言允，洵可行矣，而人之賢不肖未可知也。此而以爵賞酬焉，則佞人雜進而奚保其終哉？

yì qí kě shì yǐ, qí rén fēi bù xiào yǐ, yīn qí yán zhī bù huì, ér zhì zhī zuǒ yòu, shǐ dàn xī nà huì yān. shàng jì wéi yán shì qǔ, rén qiě yǐn yán wèi yǐ rèn ér yù zhōng qí gǎn yán zhī míng, yú shì chuī qiú zài wèi zhě wú yǐ, ér máo jǔ shù wù zhī fèi xìng yǐ wèi yán zī. jiāng yǒu shì zhǐ yú cǐ, ér yán qiě yǐn zhī yǐ wú qióng, fēi jiān ér chì zhī jiān, fēi xián ér jiǎng zhī xián shì bù kě fèi ér yù yǐ zhī, shì bù kě xìng ér yù xíng zhī huāng táng kē xì zhī lùn, jiē yǐ sāi yán zhī yuán, ér guó shì luàn. gù yán zhě kě shǐ yán yě, wèi kě shǐ jǐn yán yě kě shǐ jǐn yán yě, bù kě shǐ yǐn shēn wèi wú yǐ zhī yán yě. zhēn zhuó zhī quán, zài hu zhǔ xīn, lè wén jiàn ér bù dǎo rén yǐ kǒu gěi, jué shǎng zhī chóu, qí kě qīng hū zāi!
抑其可是矣，其人非不肖矣，因其言之不諱，而置之左右，使旦夕納誨焉。上既唯言是取，人且引言為已任而欲終其敢言之名，於是吹求在位者無已，而毛舉庶務之廢興以為言資。將有事止於此，而言且引之以無窮，非奸而斥之奸，非賢而獎之賢；事不可廢而欲已之，事不可興而欲行之；荒唐苛細之論，皆以塞言之員，而國是亂。故言者可使言也，未可使盡言也；可使盡言也，不可使引伸為無已之言也。斟酌之權，在乎主心，樂聞諫而不導人以口給，爵賞之酬，其可輕乎哉！

zhāng dì yú zhí yán jí jiàn zhī shì, bǔ wài lì ér shì qí wèi, fēi wú yǐ chóu zhī, ér bù yǐn zhī yǐ wú yá zhī biàn, guān shǒu zài ér xián bù xiào yì kě zhēng yān, shù jǐ dé zhī.
章帝於直言極諫之士，補外吏而試其為，非無以酬之，而不引之以無涯之辯，官守在而賢不肖抑可征焉，庶幾得之。

liù
六

yǔ xián zhě zài yú dé rén, yǔ zi zhě dìng yú lì dí, lì dí zhě, jiā tiān xià yí dìng zhī fǎ yě. suī rán, dí zǐ bù bì xián, zé wú yǐ jūn tiān xià ér bǎo qí zōng hù, gù bì yǒu yù jiào zhī dào, yǐ wéi chí ér bù jí yú jiù. tài jiǎ diān fù diǎn xíng, ér zhōng qiān rén yì, yǐ yī yǐn yě. nǎi fū rén qì zhì zhī bù qí, zé gù yǒu zuǒ yī yǐn yòu zhōu gōng ér bù néng gé qí è zhě. hé jiào kùn yú jìn huì dì zhī yú ér jiào qiě qióng, gù hàn yuán jìn wǔ shǒu lì shì zhī fǎ, zú yǐ wáng guó. zé zhī shì zi zhī bù kě jiào, ér yì zhī yǐ ān zōng shè, yì jù bù kě, gǔ zhī rén hé fú lǜ ér shǒu yī chéng zhī xíng yǐ bù bī qí biàn hū? jūn zǐ suǒ chuí fǎ yǐ yǔ wàn shì tóng shǒu zhě, dà jīng ér yǐ. tiān xià suī wēi, zōng shè suī wáng, yì kě tīng zhī tiān mìng ér ān zhī. hé yě? zé zi zhī shuō xíng, zé hòu shì nì chǒng bì ér yì yuán liáng, wèi wáng guó bài jiā zhī běn, jiē tuō zhī yǐ jì qí sī. jūn zǐ bù gǎn yǐ yī shí zhī lì hài, qǐ wú qióng zhī luàn méng, dào jǐn ér gù kě wú yōu yě.
與賢者在於得人，與子者定於立嫡，立嫡者，家天下一定之法也。雖然，嫡子不必賢，則無以君天下而保其宗祜，故必有豫教之道，以維持而不即於咎。太甲顛覆典刑，而終遷仁義，以伊尹也。乃夫人氣質之不齊，則固有左伊尹右周公而不能革其惡者。和嶠困於晉惠帝之愚；而教且窮，故漢元、晉武守立適之法，卒以亡國。則知適子之不可教，而易之以安宗社，亦詎不可，古之人何弗慮而守一成之侀以不逼其變乎？君子所垂法以與萬世同守者，大經而已。天下雖危，宗社雖亡，亦可聽之天命而安之。何也？擇子之說行，則後世暱寵嬖而易元良，為亡國敗家之本，皆托之以濟其私。君子不敢以一時之利害，啟無窮之亂萌，道盡而固可無憂也。

guāng wǔ yǐ guō hòu shī chǒng ér fèi tài zǐ jiāng, qún chén mò gǎn zhēng zhě. xìng ér míng dì zhī xián, dé yǐ yǎn guāng wǔ zhī guò. ér fǎ zhī bù zāng, huò fā yú bì shì, gù zhāng dì fèi qìng lì zhào, ér qún chén yì wú gǎn zhēng yān. wū hū! zhào zhī xián bù xiào qiě wù lùn yě, zhāng dì bēng, zhào fǔ shí suì, ér sì dà wèi, yù bù dǎo tài ē yǐ shòu zhī fù rén ér bù néng. zhōng hàn zhī shì, chōng zhì lí wú jiě dú jiē yǐ tóng hūn sì lì, quán chén zhé fù tān yòu shǎo zhī shī wèi, yǐ wéi qí suǒ wèi, ér dōng hàn wú yī rì zhī zhì. cǐ qí huò zhāng dì shǐ zhī, ér shí guāng wǔ yí zhī yě. gù lì shì yǔ yù jiào bìng xíng, ér jūn fù zhī dào jǐn. guò cǐ yǐ wǎng, tiān yě, fēi rén zhī suǒ néng wèi yě, ér yòu xī róng yì jì zāi!
光武以郭后失寵而廢太子韁，群臣莫敢爭者。幸而明帝之賢，得以揜光武之過。而法之不臧，禍發於畢世，故章帝廢慶立肇，而群臣亦無敢爭焉。嗚呼！肇之賢不肖且勿論也，章帝崩，肇甫十歲，而嗣大位，欲不倒太阿以授之婦人而不能。終漢之世，沖、質、蠡吾、解瀆皆以童昏嗣立，權臣哲婦貪幼少之屍位，以唯其所為，而東漢無一日之治。此其禍章帝始之，而實光武貽之也。故立適與豫教並行，而君父之道盡。過此以往，天也，非人之所能為也，而又奚容億計哉！

qī
七

bù cè zhī ēn wēi wú cháng jīng, móu lüè zhī shì suǒ wù yě, wèi zú yǐ zhèn rén yú fēi suǒ qī ér mò gǎn bù fú. suī rán, qǐ zú shì zāi? zhāng yū shǒu lǒng xī, qiāng rén fǎn, qí qiú hào wú shǒu luàn rù kòu, zhuī ér shēng de zhī, yū shì zhī qiǎn guī yǐ ér mí wú kòu jīn chéng sāi, yū yǔ zhàn, bài zhī, mí wú jiāng rén zhòng yì lín qiāng nà jiàng, yū yǐ dú jiǔ shā zhī. zhàn ér huò, zé shì zhī jiàng ér lái, zé shā zhī yū yǐ shì wèi bù cè zhī ēn wēi yě. yú shì ér qiāng huò zhī yán yú qín lǒng zhě jǐ bǎi nián ér hòu dìng. yī shēng yī shā, bù kě cè zhě rú shì yě, bǐ jiāng hé jù yǐ wèi shùn nì zhī cóng zāi?
不測之恩威無常經，謀略之士所務也，謂足以震人於非所期而莫敢不服。雖然，豈足恃哉？張紆守隴西，羌人反，其酋號吾首亂入寇，追而生得之，紆釋之遣歸；已而迷吾寇金城塞，紆與戰，敗之，迷吾將人眾詣臨羌納降，紆以毒酒殺之。戰而獲，則釋之；降而來，則殺之；紆以是為不測之恩威也。於是而羌禍之延於秦、隴者幾百年而後定。一生一殺，不可測者如是也，彼將何據以為順逆之從哉？

zhàn ér qín, qín ér shì, hé dàn hū bù zhàn shèng kě yǐ chěng, bài yóu kě yǐ shēng yě. jiàng ér lái, lái ér shā, hé lì hū jiàng jiàng ér bì sǐ, bù rú zhàn ér dé shēng, qí bù jué jì xiāng xún yú sǐ dòu zhě xiān yǐ. gù ēn wēi zhě, bì yǒu zhǔn zhě yě, zài jǐ kě bái, ér zài wù kě xìn yě. gǎn qí ēn zhě bù yú, wèi qí wēi zhě bù kě fàn, nǎi yǐ fú tiān xià ér mò gǎn bù fú. shàng wù qīng yán bù cè zāi!
戰而禽，禽而釋，何憚乎不戰；勝可以逞，敗猶可以生也。降而來，來而殺，何利乎降；降而必死，不如戰而得生，其不決計相尋於死斗者鮮矣。故恩威者，必有準者也，在己可白，而在物可信也。感其恩者不渝，畏其威者不可犯，乃以服天下而莫敢不服。尚勿輕言不測哉！

bā
八

xī hàn zhī shuāi zì yuán dì shǐ, wèi jǐn rán yě dōng hàn zhī shuāi zì zhāng dì shǐ, rén mò zhī chá yě. yuán dì zhī shī yǐ róu, ér zhāng dì zī shén. wáng shì zhī huò, fēi yuán dì qǐ zhī, dì bēng ér wáng shì shǐ zhāng dòu xiàn zhī héng, zhāng dì shí shǐ zhī rán yǐ. dì wǔ lún yán zhī ér bù tīng guì zhǔ sòng zhī, nù xíng yú yán, bù xū yú ér jiě zhōu yū wǔ dòu dǔ ér sòng zhào yù zhèng hóng yǐ sǐ jiàn, zhī qí zhōng, wèn qí jí, ér zhōng bù néng yòng. ruò cǐ zhě, yǔ yuán dì zhī chù xiāo zhāng hóng shí zhě wú yǐ bì. ér yuán dì zhī róu, róu yǐ jǐ yě, zhāng dì zhī róu, róu yǐ gōng wéi wài qī yě, zhāng dì zī shén yǐ. tuō rén hòu ér nì yú chuáng dì, zhōng hàn zhī shì, diān yuè yú fù jiā, yǐ jìn jiān xióng ér yǔn dà mìng, dì è néng cí qí jiù zāi?
西漢之衰自元帝始，未盡然也；東漢之衰自章帝始，人莫之察也。元帝之失以柔，而章帝滋甚。王氏之禍，非元帝啟之，帝崩而王氏始張；竇憲之橫，章帝實使之然矣。第五倫言之而不聽；貴主訟之，怒形於言，不須臾而解；周紆忤竇篤而送詔獄；鄭弘以死諫，知其忠，問其疾，而終不能用。若此者，與元帝之處蕭、張、弘、石者無以畢。而元帝之柔，柔以己也，章帝之柔，柔以宮闈外戚也，章帝滋甚矣。托仁厚而溺於床第，終漢之世，顛越於婦家，以進奸雄而隕大命，帝惡能辭其咎哉？

cáo zi huán yuē: míng dì chá chá, zhāng dì zhǎng zhě. wèi zhǎng zhě yú fù rén yīn yà zhī bì, zhī wéi rú ér yǐ jiě gān gāng, è zài qí wèi zhǎng zhě zāi: fàn yè chēng dì zhī chéng mǎ hòu yě, jǐn xīn xiào dào. nǎi hé chū zhōng yǐ guān zhī, dì yì è néng xiào xié! mǎ hòu bēng wèi jǐ, ér mǎ shì bèi qiǎn, yǒu kǎo jī yǐ sǐ zhě yǐ. shì qí shǐ zhī yù fēng zhū jiù hòu cí ér bù de yě, fēi hòu jiù shì yě, miàn róu yú mǎ hòu zhī qián, ér qū shùn qí bù yán zhī yǐn yě. qí zhōng zhī fèi mǎ shì yú yī dàn yě, fēi wàng mǔ ēn yě, dòu shì yù duó qí quán, miàn róu yú zhé fù zhī qián, ér tì mǔ dǎng yǐ chóng qī dǎng yě. yú mǔ shì, róu yě yú zhū fù kūn dì, róu yě yú chuáng tà, róu yě yú qī lǐ, róu yě yú chén mín, róu yě yú zuì gǔ, róu yě suī yú zhōng zhí zhī shì, róu yě yì wú yì yú yǐ róu dài wán chán zhě yě. bǐng xià yí ér wài qī huàn sì hù ēn yǐ chěng, hé ān èr dì wú chéng dì zhī yín hūn, ér hàn zhōng bù zhèn, zhāng dì zhī shī, qǐ zài yuán dì xià zāi?
曹子桓曰：「明帝察察，章帝長者。」為長者於婦人姻婭之閉，脂韋嚅唲以解乾綱，惡在其為長者哉：范曄稱帝之承馬後也，盡心孝道。乃合初終以觀之，帝亦惡能孝邪！馬後崩未幾，而馬氏被譴，有考擊以死者矣。是其始之欲封諸舅、後辭而不得也，非厚舅氏也，面柔於馬後之前，而曲順其不言之隱也。其終之廢馬氏於一旦也，非忘母恩也，竇氏欲奪其權，面柔於哲婦之前，而替母黨以崇妻黨也。於母氏，柔也；於諸父昆弟，柔也；於床闥，柔也；於戚里，柔也；於臣民，柔也；於罪罟，柔也；雖於忠直之士，柔也；亦無異於以柔待頑讒者也。柄下移而外戚宦寺怙恩以逞，和、安二帝無成帝之淫昏，而漢終不振，章帝之失，豈在元帝下哉？

jiǔ
九

míng dì chē jià lǚ chū, lì yǎn fēi jì yù xú jīng zhī yù, zhāng dì zhǒng zhī, tiān xià bù wén yǐ bìng gào, rán tiān xià yì è néng bù bìng zāi! gōng yì yǒu jìn, kuī tàn yǒu jìn, jiàn róu yǒu jìn néng jìn zhě chéng yú yě, bù néng jǐn jìn zhě cóng guān yě, bù kě bì jìn zhě jūn lǚ yě tái lì yě, tiān xià è néng bù bìng yě! tiān zǐ shí chū xún yóu, zé lì wèi jué chá ér shì zhì, zhì kě jǔ yǐ. nǎi shǐ guǒ yǒu xún lì yú cǐ, jǔ dà gāng ér huǎn xì mù, cóng róng yǐ qí hū zhì, ér fèi zhě wèi néng zú xìng, qiě wú yǐ chóu tiān zǐ zhī shěng shì yú shì qiǎo huàn yǐ táo zé zhě, yì jiāng yuán shì qí mò ér zhì qí běn, yǐ tú rǎo lì mín tiān xià è néng bù bìng yě!
明帝車駕屢出，歷兗、非、冀、豫、徐、荊之域，章帝踵之，天下不聞以病告，然天下亦惡能不病哉！供億有禁，窺探有禁，踐蹂有禁；能禁者乘輿也，不能盡禁者從官也，不可必禁者軍旅也、臺隸也，天下惡能不病也！天子時出巡遊，則吏畏覺察而飾治，治可舉矣。乃使果有循吏於此，舉大綱而緩細目，從容以綦乎治，而廢者未能卒興，且無以酬天子之省視；於是巧宦以逃責者，抑將緣飾其末而置其本，以徒擾吏民；天下惡能不病也！

guāng wǔ zhī míng yǐ lì fǎ, èr dì zhī xián yǐ jì zhì, qǐ yī bù niàn cǐ, ér lè wèi chí qū yǐ bìng mín zhě, hé yě? guāng wǔ chéng luàn ér xìng, tiān xià dào zéi fēng qǐ, jǐ yì yáo zhī yǐ chéng dà yè, gù zhòng yǒu yí yān, jì yǐ gōng qīn yuè lì, bǔ xià zhěng fēn, ér xiāo jiān jié zhī xīn, yǐ shì wèi jiàn wēi xiāo méng zhī dà jì yān ěr. nǎi guó yòng hào yú chú zhāng, xiǎo mín xiá qí jǔ dòng, qiāng huò yì qǐ, jūn xìng bù gěi, zhāng bó lù yī hū yú cǎo zé, shù nián ér bù jiě, màn yán xiāng zhǒng, chuí jí huáng jīn zhī qǐ, ér hàn suì wáng. dào zéi héng xíng, yǐ sàng tiān xià, qián cǐ wèi yǒu ér zì hàn shǐ zhī. rán zé hòu yí tiān xià, ér shì mù jī zú lǚ yǐ shì yōu, tú wèi zhào yōu zhī méi, yì hé yì hū?
光武之明以立法，二帝之賢以繼治，豈繄不念此，而樂為馳驅以病民者，何也？光武承亂而興，天下盜賊蠭起，己亦繇之以成大業，故重有疑焉，冀以躬親閱歷，補罅整紛，而銷奸桀之心，以是為建威銷萌之大計焉耳。乃國用耗於芻粻，小民狎其舉動，羌禍一起，軍興不給，張伯路一呼於草澤，數年而不解，蔓延相踵，垂及黃巾之起，而漢遂亡。盜賊橫行，以喪天下，前此未有而自漢始之。然則厚疑天下，而恃目擊足履以釋憂，徒為召憂之媒，亦何益乎？

yǒu yú shì wǔ zài yī xún shǒu, suì bù gěi yú dào tú, suǒ wèi jǐn xìn shū zé bù rú wú shū yě. zhōu zhì: shí yǒu èr nián, wáng nǎi shí xún. lì sān fù ér zhāo wáng yǐ sǐ, sì chuán ér mù wáng yǐ huāng. fēng jiàn zhī shì, tiān zǐ zhī zhì, zhǐ qiān lǐ zhī jī, zé yǒu xiá yǐ jí yuǎn. wǔ fú zhī jūn, gè zhuān xíng shǎng zhī bǐng, zé yáo zhì ér bù néng. rán qiě fēi yú shùn chéng wáng ér lì bù cháng hài. kuàng yǐ yī rén tǒng tiān xià ér ěr mù yì qióng, zì fēi kuò rán dà gōng tuī chéng yǐ tīng jiān sī jùn xiàn zhī zhì, wèi yǒu néng xiāo tiān xià zhī xiǎn zǔ zhě yě. yòu kuàng lè jiǔ cóng qín yóu guān wú dù, rú shùn huán èr dì zhī zī yǐ wèi kǒu shí zāi!
有虞氏五載一巡守，歲不給於道途，所謂「盡信書則不如無書」也。周制：十有二年，王乃時巡。歷三傅而昭王以死，四傳而穆王以荒。封建之世，天子之治，止千里之畿，則有暇以及遠。五服之君，各專刑賞之柄，則遙制而不能。然且非虞舜、成王而利不償害。況以一人統天下而耳目易窮，自非廓然大公、推誠以聽監司郡縣之治，未有能消天下之險阻者也。又況樂酒從禽、游觀無度，如順、桓二帝之資以為口實哉！