1 lián xī xiān shēng yuē: zhì tiān xià yǒu běn, shēn zhī wèi yě zhì tiān xià yǒu zé, jiā zhī wèi yě. běn bì duān. duān běn, chéng xīn ér jǐ yǐ zé bì shàn, shàn zé, hé qīn ér yǐ yǐ. jiā nán ér tiān xià yì, jiā qīn ér tiān xià shū yě. jiā rén lí bì qǐ zì fù rén, gù kuí cì jiā rén, yǐ èr nǚ tóng jū ér zhì bù tóng háng yě. yáo suǒ yǐ lí èr nǚ yú guī ruì, shùn kě chán hū? wú zī shì yǐ. shì zhì tiān xià guān yú jiā, zhì jiā guān shēn ér yǐ yǐ. shēn duān, xīn chéng zhī wèi yě chéng xīn, fù qí bù shàn zhī dòng ér yǐ yǐ. bù shàn zhī dòng, wàng yě wàng fù, zé wú wàng yǐ wú wàng, zé chéng yǐ. gù wú wàng cì fù, ér yuē: xiān wáng yǐ mào duì shí yù wàn wù, shēn zāi! zhōu dūn yí tōng shū jiā rén kuí fù wú wàng
1、濂溪先生曰：治天下有本，身之謂也；治天下有則，家之謂也。本必端。端本，誠心而己矣；則必善，善則，和親而已矣。家難而天下易，家親而天下疏也。家人離必起自婦人，故《睽》次《家人》，以「二女同居而志不同行」也。堯所以釐二女於媯汭，舜可禪乎？吾茲試矣。是治天下觀於家，治家觀身而已矣。身端，心誠之謂也；誠心，復其不善之動而已矣。不善之動，妄也；妄復，則無妄矣；無妄，則誠矣。故《無妄》次《復》，而曰：「先王以茂對時育萬物」，深哉！——周敦頤《通書·家人睽復無妄》

2 míng dào xiān shēng cháng yán yú shén zōng yuē: dé tiān lǐ zhī zhèng, jí rén lún zhī zhì zhě, yáo shùn zhī dào yě yòng qí sī xīn, yī rén yì zhī piān zhě, bà zhě zhī shì yě. wáng dào rú dǐ, běn hū rén qíng, chū hū lǐ yì, ruò lǚ dà lù ér xíng, wú fù huí qū bà zhě qí qū, fǎn cè yú qū jìng zhī zhōng, ér zú bù kě yǔ rù yáo shùn zhī dào. gù chéng xīn ér wáng zé wáng yǐ, jiǎ zhī ér bà zé bà yǐ. èr zhě qí dào bù tóng, zài shěn qí chū ér yǐ, yì suǒ wèi chā zhī háo lí, miù yǐ qiān lǐ zhě, qí chū bù kě bù shěn yě. wéi bì xià jī xiān shèng zhī yán, chá rén shì zhī lǐ, zhī shùn zhī dào bèi yú jǐ, fǎn shēn ér chéng zhī, tuī zhī yǐ jí sì hǎi, zé wàn shì xìng shèn. èr chéng wén jí juǎn yī lùn wáng měi zhá zi
2、明道先生嘗言於神宗曰：得天理之正，極人倫之至者，堯舜之道也；用其私心，依仁義之偏者，霸者之事也。王道如砥，本乎人情，出乎禮義，若履大路而行，無復回曲；霸者崎嶇，反側於曲徑之中，而卒不可與入堯舜之道。故誠心而王則王矣，假之而霸則霸矣。二者其道不同，在審其初而已，《易》所謂差之毫厘，謬以千里」者，其初不可不審也。惟陛下稽先聖之言，察人事之理，知舜之道備於己，反身而誠之，推之以及四海，則萬世幸甚。——《二程文集》卷一《論王美札子》

3 yī chuān xiān shēng yuē: dāng shì zhī wù, suǒ yóu xiān zhě sān: yī yuē lì zhì, èr yuē zé rèn, sān yuē qiú xián. jīn suī nà jiā móu, chén shàn suàn, fēi jūn zhì xiān lì, qí néng tīng ér yòng zhī hū? jūn yù yòng zhī, fēi zé rèn zǎi fǔ, qí shú chéng ér xíng zhī hū? jūn xiāng xié xīn, fēi xián zhě rèn zhí, qí néng shī yú tiān xià hū? cǐ sān zhě běn yě, zhì yú shì zhě yòng yě. sān zhě zhī zhōng, fù yǐ lì zhì wèi běn. suǒ wèi lì zhì zhě, zhì chéng yī xīn, xīn dào zì rèn, yǐ shèng rén zhī xùn wèi kě bì xìn, xiān wáng zhī zhì wèi kě bì xíng, bù niǔ zhì yú jìn guī, bù qiān huò yú zhòng kǒu, bì qī zhì tiān xià rú sān dài zhī shì yě. gōng chéng wén jí juǎn wǔ wèi jiā jūn yīng zhào shàng yīng zōng huáng dì shū
3、伊川先生曰：當世之務，所尤先者三：一曰立志，二曰責任，三曰求賢。今雖納嘉謀，陳善算，非君志先立，其能聽而用之乎？君欲用之，非責任宰輔，其孰承而行之乎？君相協心，非賢者任職，其能施於天下乎？此三者本也，制於事者用也。三者之中，復以立志為本。所謂立志者，至誠一心，心道自任，以聖人之訓為可必信，先王之治為可必行，不狃滯於近規，不遷惑於眾口，必期致天下如三代之世也。——《工程文集》卷五《為家君應詔上英宗皇帝書》

4 bǐ zhī jiǔ wǔ yuē: xiǎn bǐ, wáng yòng sān qū, shī qián qín. chuán yuē: rén jūn bǐ tiān xià zhī dào, dāng xiǎn míng qí bǐ dào ér yǐ. rú chéng yì yǐ dài wù, shù jǐ yǐ jí rén, fā zhèng shī rén, shǐ tiān xià méng qí huì zé, shì rén jūn qīn bǐ tiān xià dào yě. rú shì, tiān xià shú bù qīn bǐ yú shàng? ruò nǎi bào qí xiǎo rén, wéi dào gàn yù, yù yǐ qiú xià zhī bǐ, qí dào yì yǐ xiá yǐ, qí néng dé tiān xià zhī jīng hū? wáng zhě xiǎn míng qí bǐ dào, tiān xià zì rán lái bǐ. lái zhě fǔ zhī, gù bù xù xù rán qiú bǐ yú wù, ruò tián zhī sān qū, qín zhī qù zhě cóng ér bù zhuī, lái zhě zé qǔ zhī yě. cǐ wáng dào zhī dà, suǒ yǐ qí mín hào hào, ér mò zhī qí wèi zhě yě. fēi wéi rén jūn bǐ tiān xià zhī dào rú cǐ, dà shuài rén zhī xiāng bǐ mò bù rán. yǐ chén yú jūn yán zhī, jié qí zhōng chéng, zhì qí cái lì, nǎi xiǎn qí bǐ jūn zhī dào yě. yòng zhī yǔ fǒu, zài jūn ér yǐ, bù kě ā yú féng yíng, qiú qí bǐ jǐ yě. zài péng yǒu yì rán, xiū shēn chéng yì yǐ dài zhī, qīn jǐ yǔ fǒu, zài rén ér yǐ, bù kě qiǎo yán lìng sè, qū cóng gǒu hé, yǐ qiú rén zhī bǐ jǐ yě. yú xiāng dǎng qīn qī, yú zhòng rén, mò bù jiē rán, sān qū shī qián qín zhī yì yě. chéng shì yì chuán bǐ chuán
4、《比》之九五曰：「顯比，王用三驅，失前禽。」傳曰：人君比天下之道，當顯明其比道而已。如誠意以待物，恕己以及人，發政施仁，使天下蒙其惠澤，是人君親比天下道也。如是，天下孰不親比於上？若乃暴其小仁，違道干譽，欲以求下之比，其道亦已狹矣，其能得天下之經乎？王者顯明其比道，天下自然來比。來者撫之，固不煦煦然求比於物，若田之三驅，禽之去者從而不追，來者則取之也。此王道之大，所以其民皞皞，而莫知其為者也。非惟人君比天下之道如此，大率人之相比莫不然。以臣於君言之，竭其忠誠，致其才力，乃顯其比君之道也。用之與否，在君而已，不可阿諛逢迎，求其比己也。在朋友亦然，修身誠意以待之，親己與否，在人而已，不可「巧言令色」，曲從苟合，以求人之比己也。於鄉黨親戚，於眾人，莫不皆然，「三驅失前禽」之義也。——《程氏易傳·比傳》

5 gǔ zhī shí, gōng qīng dài fū ér xià, wèi míng chēng qí dé, zhōng shēn jū zhī, dé qí fēn yě wèi wèi chēng qí dé, zé jūn jǔ ér jìn zhī. shì xiū qí xué, xué zhì ér jūn qiú zhī. jiē fēi yǒu yù yú jǐ yě. nóng gōng shāng jiǎ, qín qí shì ér suǒ xiǎng yǒu xiàn. gù jiē yǒu dìng zhì, ér tiān xià zhī xīn kě yī. hòu shì zì shù shì zhì yú gōng qīng, rì zhì yú zūn róng nóng gōng shāng jiǎ, rì zhì yú fù chǐ. yì zhào zhī xīn jiāo wù lì, tiān xià fēn rán, rú zhī hé qí kě yī yě? yù qí bù luàn, nán yǐ!
5、古之時，公卿大夫而下，位名稱其德，終身居之，得其分也；位未稱其德，則君舉而進之。士修其學，學至而君求之。皆非有預於己也。農工商賈，勤其事而所享有限。故皆有定志，而天下之心可一。後世自庶士至於公卿，日誌於尊榮；農工商賈，日誌於富侈。億兆之心交騖利，天下紛然，如之何其可一也？欲其不亂，難矣！

6 tài zhī jiǔ èr yuē: bāo huāng, yòng féng hé. chuán yuē: rén qíng ān sì, zé zhèng shū huǎn, ér fǎ dù fèi chí, shù shì wú jié. zhì zhī zhī dào, bì yǒu bāo huāng hán huì zhī liàng, zé qí shī wèi kuān yù xiáng mì, bì gé shì lǐ, ér rén ān zhī. ruò wú hán hóng zhī dù, yǒu fèn jí zhī xīn zé wú shēn yuǎn zhī lǜ, yǒu bào rǎo zhī huàn. shēn bì wèi qù, ér jìn huàn yǐ shēng yǐ. gù zài bāo huāng yě. zì gǔ tài zhì zhī shì, bì jiàn zhì yú shuāi tì, gài yóu niǔ xí ān yì, yīn xún ér rán. zì fēi gāng duàn zhī jūn, yīng liè zhī fǔ, bù néng tǐng tè fèn fā yǐ gé qí bì yě, gù yuē: yòng féng hé. huò yí shàng yún bāo huāng, zé shì bāo hán kuān róng, cǐ yún yòng féng hé, zé shì fèn fā gǎi gé, shì xiāng fǎn yě. bù zhī yǐ hán róng zhī liàng, shī gāng guǒ zhī yòng, nǎi shèng xián zhī wèi yě. chéng shì yì chuán tài chuán
6、《泰》之九二曰：「包荒，用馮河。」傳曰：人情安肆，則政舒緩，而法度廢弛，庶事無節。治之之道，必有包荒含穢之量，則其施為寬裕詳密，弊革事理，而人安之。若無含弘之度，有忿疾之心；則無深遠之慮，有暴擾之患。深弊未去，而近患已生矣。故在包荒也。自古泰治之世，必漸至於衰替，蓋由狃習安逸，因循而然。自非剛斷之君，英烈之輔，不能挺特奮發以革其弊也，故曰：「用馮河。」或疑上雲包荒，則是包含寬容，此雲「用馮河」，則是奮發改革，似相反也。不知以含容之量，施剛果之用，乃聖賢之為也。——《程氏易傳·泰傳》

7 fán tiān xià zhì yú yī guó yī jiā, zhì yú wàn shì, suǒ yǐ bù hé hé zhě, jiē yóu yǒu jiān yě. wú jiān zé hé yǐ. yǐ zhì tiān dì zhī shēng, wàn wù zhī chéng, jiē hé ér hòu néng suì. fán wèi hé zhě jiē wèi jiān yě. ruò jūn chén fù zǐ qīn qī péng yǒu zhī jiān, yǒu lí èr yuàn xì zhě, gài chán xié jiān yú qí jiān yě. qù qí jiān gé ér hé zhī, zé wú bù hé qiě qià yǐ. shì kē zhě, zhì tiān xià zhī dà yòng yě. chéng shì yì chuán shì kē chuán
7、凡天下至於一國一家，至於萬事，所以不和合者，皆由有間也。無間則合矣。以至天地之生，萬物之成，皆合而後能遂。凡未合者皆為間也。若君臣、父子、親戚、朋友之間，有離貳怨隙者，蓋讒邪間於其間也。去其間隔而合之，則無不合且洽矣。《噬嗑》者，治天下之大用也。——《程式易傳·噬瞌傳》

8 dà chù zhī liù wǔ yuē: fén shǐ zhī yá, jí. chuán yuē: wù yǒu zǒng shè, shì yǒu jī huì. shèng rén cāo dé qí yào, zé shì yì zhào zhī xīn yóu yī xīn. dào zhī sī xíng, zhǐ zhī zé jí, gù bù láo ér qià, qí yòng ruò fén shǐ zhī yá yě. shǐ, gāng zào zhī wù. ruò qiáng zhì qí yá, zé yòng lì láo ér bù néng zhǐ. ruò fén zhī qí shì, zé yá suī cún ér gāng zào zì zhǐ. jūn zǐ fǎ fén shǐ zhī yì, zhī tiān xià zhī è bù kě yǐ lì zhì yě, zé chá qí jī, chí qí yào, sāi jué qí běn yuán, gù bù jiǎ nòng fǎ yán jùn, zé è zì zhǐ yě. qiě rú zhǐ dào, mín yǒu yù xīn, jiàn lì zé dòng. gǒu bù zhī jiào, ér pò yú jī hán, suī xíng shā rì shī, qí néng shèng yì zhào lì yù zhī xīn hū? shèng rén zé zhī suǒ yǐ zhǐ zhī zhī dào, bù shàng wēi xíng, ér xiū zhèng jiào, shǐ zhī yǒu nóng sāng zhī yè, zhī lián chǐ zhī dào, suī shǎng zhī bù qiè yě. chéng shì yì chuán dà chù chuán
8、《大畜》之六五曰：「豶豕之牙，吉。」傳曰：物有總攝，事有機會。聖人操得其要，則視億兆之心猶一心。道之斯行，止之則戢，故不勞而洽，其用若「豶豕之牙」也。豕，剛躁之物。若強制其牙，則用力勞而不能止。若豶支其勢，則牙雖存而剛躁自止。君子法豶豕之義，知天下之惡不可以力制也，則察其機，持其要，塞絕其本原，故不假弄法嚴峻，則惡自止也。且如止盜，民有欲心，見利則動。苟不知教，而迫於饑寒，雖刑殺日施，其能勝億兆利慾之心乎？聖人則知所以止之之道，不尚威刑，而修政教，使之有農桑之業，知廉恥之道，雖賞之不竊也。——《程氏易傳·大畜傳》

9 jiě: lì xī nán, wú suǒ wǎng, qí lái fù jí, yǒu yōu wǎng, sù jí. chuán yuē: xī nán, kūn fāng, kūn zhī tǐ guǎng dà píng yì. dāng tiān xià zhī nán fāng jiě, rén shǐ lí jiān kǔ, bù kě fù yǐ fán kē yán jí zhì zhī, dāng jì yǐ kuān dà jiǎn yì, nǎi qí yí yě. jì jiě nán ér ān píng wú shì yǐ, shì wú suǒ wǎng yě, zé dāng xiū fù zhì zhī dào, zhèng jì gāng, míng fǎ dù, fù xiān dài míng wáng zhī zhì, shì lái fù yě, wèi fǎn zhèng lǐ yě. zì gǔ shèng wáng jiù nán dìng luàn, qí shǐ wèi xiá jù wèi yě, jì ān dìng, zé wèi kě jiǔ kě jì zhī zhì. shì hàn yǐ xià, luàn jì chú, zé bù fù yǒu wèi, gū suí shí wéi chí ér yǐ, gù bù kě néng chéng shàn zhì, gài bù zhī lái fù zhī yì yě. yǒu yōu wǎng, sù jí. wèi shàng yǒu dāng jiě zhī shì, zé zǎo wèi zhī nǎi jí yě. dāng jiě ér wèi jǐn zhě, bù zǎo qù, zé jiāng fù shèng. shì zhī fù shēng zhě, bù zǎo wèi, zé jiāng jiàn dà. gù sù zé jí yě. chéng shì yì chuán jiě chuán
9、「解：利西南，無所往，其來復吉，有攸往，夙吉。」傳曰：西南，坤方，坤之體廣大平易。當天下之難方解，人始離艱苦，不可復以煩苛嚴急治之，當濟以寬大簡易，乃其宜也。既解難而安平無事矣，是「無所往」也，則當修復治之道，正紀綱，明法度，復先代明王之治，是「來復」也，謂反正理也。自古聖王救難定亂，其始未暇遽為也，既安定，則為可久可繼之治。是漢以下，亂既除，則不復有為，姑隨時維持而已，故不可能成善治，蓋不知「來復」之義也。「有攸往，夙吉。」謂尚有當解之事，則早為之乃吉也。當解而未盡者，不早去，則將復盛。事之復生者，不早為，則將漸大。故「夙則吉」也。——《程氏易傳·解傳》

10 fū yǒu wù bì yǒu zé, fù zhǐ yú cí, zi zhǐ yú xiào, jūn zhǐ yú rén, chén zhǐ yú jìng. wàn wù shù shì, mò bù gè yǒu qí suǒ. dé qí suǒ zé ān, shī qí suǒ zé bèi. shèng rén suǒ yǐ néng shǐ tiān xià shùn zhì, fēi néng wèi wù zuò zé yě, wéi zhǐ zhī gè yú qí suǒ ér yǐ. chéng shì yì chuán gěn chuán
10、夫有物必有則，父止於慈，子止於孝，君止於仁，臣止於敬。萬物庶事，莫不各有其所。得其所則安，失其所則悖。聖人所以能使天下順治，非能為物作則也，惟止之各於其所而已。——《程氏易傳·艮傳》

11 duì. shuō ér néng zhēn, shì yǐ shàng shùn tiān lǐ, xià yīng rén xīn, shuō dào zhī zhì zhèng zhì shàn zhě yě. ruò fú wéi dào yǐ gàn bǎi xìng zhī yù zhě, gǒu shuō zhī dào, wéi dào bù shùn tiān, gàn yù fēi yīng rén, gǒu qǔ yī shí zhī shuō ěr. fēi jūn zǐ zhī zhèng dào. jūn zǐ zhī dào, qí shuō yú mín rú tiān dì zhī shī, gǎn zhī yú xīn ér shuō fú wú yì. chéng shì yì chuán duì chuán
11、兌。說而能貞，是以上順天理，下應人心，說道之至正至善者也。若夫違道以干百姓之譽者，苟說之道，違道不順天，干譽非應人，苟取一時之說耳。非君子之正道。君子之道，其說於民如天地之施，感之於心而說服無斁。——《程氏易傳·兌傳》

12 tiān xià zhī shì, bù jìn zé tuì, wú yí dìng zhī lǐ. jì zhī zhōng, bù jìn ér zhǐ yǐ, wú cháng zhǐ yě, shuāi luàn zhì yǐ. gài qí dào yǐ qióng jí yě. shèng rén zhì cǐ nài hé? yuē: wéi shèng rén wèi néng tōng qí biàn yú wèi qióng, bù shǐ zhì yú jí yě, yáo shùn shì yě, gù yǒu zhōng ér wú luàn. chéng shì yì chuán jì jì chuán
12、天下之事，不進則退，無一定之理。濟之終，不進而止矣，無常止也，衰亂至矣。蓋其道已窮極也。聖人至此奈何？曰：唯聖人為能通其變於未窮，不使至於極也，堯、舜是也，故有終而無亂。——《程氏易傳·既濟傳》