1 yī chuān xiān shēng yuē: xián zhě zài xià, qǐ kě zì jìn yǐ qiú yú jūn? gǒu zì qiú zhī, bì wú néng xìn yòng zhī lǐ. gǔ rén zhī suǒ yǐ bì dài rén jūn zhì jìng jǐn lǐ ér hòu wǎng zhě, fēi yù zì wèi zūn dà, gài qí zūn dé lè dào zhī xīn bù rú shì, bù zú yǔ yǒu wèi yě. chéng shì yì chuán méng chuán
1、伊川先生曰：賢者在下，豈可自進以求於君？苟自求之，必無能信用之理。古人之所以必待人君致敬盡禮而後往者，非欲自為尊大，蓋其尊德樂道之心不如是，不足與有為也。——《程氏易傳·蒙傳》

2 jūn zǐ zhī xū shí yě, ān jìng zì shǒu. zhì suī yǒu xū, ér tián rán ruò jiāng zhōng shēn yān, nǎi néng yòng cháng yě. suī bù jìn ér zhì dòng zhě, bù néng ān qí cháng yě. chéng shì yì chuán xū chuán
2、君子之需時也，安靜自守。志雖有須，而恬然若將終身焉，乃能用常也。雖不進而志動者，不能安其常也。——《程氏易傳·需傳》

3 bǐ: jí, yuán shì, yuán yǒng zhēn, wú jiù. chuán yuē: rén xiāng qīn bǐ, bì yǒu qí dào. gǒu fēi qí dào, zé yǒu huǐ jiù. gù bì tuī yuán zhàn jué qí kě bǐ zhě ér bǐ zhī, suǒ bǐ dé yuán yǒng zhēn, zé wú jiù. yuán wèi yǒu jūn zhǎng zhī dào, yǒng wèi kě yǐ cháng jiǔ, zhēn wèi dé zhèng dào. shàng zhī bǐ xià, bì yǒu cǐ sān zhě xià zhī cóng shàng, bì qiú cǐ sān zhě. chéng shì yì chuán bǐ chuán
3、「比：吉，原筮，元永貞，無咎。傳曰：人相親比，必有其道。苟非其道，則有悔咎。故必推原占決其可比者而比之，所比得元永貞，則無咎。元謂有君長之道，永謂可以常久，貞謂得正道。上之比下，必有此三者；下之從上，必求此三者。——《程氏易傳·比傳》

4 lǚ zhī chū jiǔ yuē: sù lǚ wǎng, wú jiù. chuán yuē: fū rén bù néng zì ān yú pín jiàn zhī sù, zé qí jìn yě, nǎi tān zào ér dòng, gù wǎng zé yǒu jiù. xián zhě zé ān lǚ qí sù, qí chù yě lè, qí jìn yě jiāng yǒu wèi yě. gù dé qí jìn, zé yǒu wèi ér wú bù shàn. ruò yù guì zhī xīn yǔ háng dào zhī xīn jiāo zhàn yú zhōng, qǐ néng ān lǚ qí sù hū? chéng shì yì chuán lǚ chuán
4、《履》之初九曰：「素履往，無咎。」傳曰：夫人不能自安於貧賤之素，則其進也，乃貪躁而動，故往則有咎。賢者則安履其素，其處也樂，其進也將有為也。故得其進，則有為而無不善。若欲貴之心與行道之心交戰於中，豈能安履其素乎？——《程氏易傳·履傳》

5 dà rén yú fǒu zhī shí, shǒu qí zhèng jié, bù zá luàn yú xiǎo rén zhī qún lèi, shēn suī fǒu ér dào zhī hēng yě, gù yuē: dà rén fǒu, hēng. bù yǐ dào ér shēn hēng, nǎi dào fǒu yě. chéng shì yì chuán fǒu chuán
5、大人於否之時，守其正節，不雜亂於小人之群類，身雖否而道之亨也，故曰：「大人否，亨。」不以道而身亨，乃道否也。——《程氏易傳·否傳》

6 rén zhī suǒ suí, dé zhèng zé yuǎn xié, cóng fēi zé shī shì, wú liǎng cóng zhī lǐ. suí zhī liù èr, xì yú chū zé shī wǔ yǐ, gù xiàng yuē: fú jiān yǔ yě. suǒ yǐ jiè rén cóng zhèng dào zhuān yī yě. chéng shì yì chuán suí chuán
6、人之所隨，得正則遠邪，從非則失是，無兩從之理。《隨》之六二，繫於初則失五矣，故《象》曰：「弗兼與也。」所以戒人從正道專一也。——《程氏易傳·隨傳》

7 jūn zǐ suǒ guì, shì sú suǒ xiū shì sú suǒ guì, jūn zǐ suǒ jiàn. gù yuē: bì qí zhǐ, shě chē ér tú. chéng shì yì chuán bì chuán
7、君子所貴，世俗所羞；世俗所貴，君子所賤。故曰：「賁其趾，舍車而徒。」——《程氏易傳·賁傳》

8 gǔ zhī shàng jiǔ yuē: bù shì wáng hóu, gāo shàng qí shì. xiàng yuē: bù shì wáng hóu, zhì kě zé yě. chuán yuē: shì zhī zì gāo shàng, yì fēi yī dào yǒu huái bào qí dé, bù ǒu yú shí, ér gāo jié zì shǒu zhě yǒu zhī zhǐ zú dào, tuì ér zì bǎo zhě yǒu liàng néng dù fēn, ān yú bù qiú zhī zhě yǒu qīng jiè zì shǒu, bù xiè tiān xià shì, dú jié qí shēn zhě. suǒ chù suī yǒu de shī xiǎo dà zhī shū, jiē zì gāo shàng qí shì zhě. xiàng suǒ wèi zhì kě zé zhě, jìn tuì hé dào zhě yě. chéng shì yì chuán gǔ chuán
8、《蠱》之上九曰：「不事王侯，高尚其事。」《象》曰：「不事王侯，志可則也。」傳曰：士之自高尚，亦非一道；有懷抱其德，不偶於時，而高潔自守者；有知止足道，退而自保者；有量能度分，安於不求知者；有清介自守，不屑天下事，獨潔其身者。所處雖有得失小大之殊，皆自高尚其事者。《象》所謂「志可則」者，進退合道者也。——《程氏易傳·蠱傳》

9 dùn zhě yīn zhī shǐ zhǎng, jūn zǐ zhī wēi, gù dāng shēn jiè. ér shèng rén zhī yì shì biàn jù yǐ yě, gù yǒu yǔ shí xíng, xiǎo lì zhēn zhī jiào. shèng xián zhī yú tiān xià, suī zhī dào zhī jiāng fèi, qǐ kěn zuò shì qí luàn ér bù jiù? bì qū qū zhì lì yú wèi jí zhī jiān, qiáng cǐ zhī shuāi, jiān bǐ zhī jìn, tú qí zàn ān. gǒu dé wèi zhī, kǒng mèng zhī suǒ xiè wèi yě, wáng yǔn xiè ān zhī yú hàn jìn shì yě. chéng shì yì chuán dùn chuán
9、遯者陰之始長，君子知微，故當深戒。而聖人之意示便遽已也，故有「與時行，小利貞」之教。聖賢之於天下，雖知道之將廢，豈肯坐視其亂而不救？必區區致力於未極之間，強此之衰，艱彼之進，圖其暫安。苟得為之，孔、孟之所屑為也，王允、謝安之於漢晉是也。——《程氏易傳·遯傳》

10 míng yí chū jiǔ, shì wèi xiǎn ér chù shèn wēi, fēi jiàn jǐ zhī míng bù néng yě, rú shì zé shì sú shú bù yí guài? rán jūn zǐ bù yǐ shì sú zhī jiàn guài ér chí yí qí xíng yě. ruò qí zhòng rén jǐn shí, zé shāng yǐ jí ér bù néng qù yǐ. chéng shì yì chuán míng yí chuán
10、《明夷》初九，事未顯而處甚微，非見幾之明不能也，如是則世俗孰不疑怪？然君子不以世俗之見怪而遲疑其行也。若俟眾人盡識，則傷已及而不能去已。——《程氏易傳·明夷傳》

11 jìn zhī chū liù zài xià ér shǐ jìn, qǐ jù néng shēn jiàn xìn yú shàng? gǒu shàng wèi jiàn xìn. zé dāng ān zhōng zì shǒu, yōng róng kuān yù, wú jí yú qiú shàng zhī xìn yě. gǒu yù xìn zhī xīn qiè, fēi jí jí yǐ shī qí shǒu, zé xìng xìng yǐ shāng yú yì yǐ, gù yuē: jìn rú, cuī rú, zhēn jí, wǎng fú, yù wú jiù. rán shèng rén yòu kǒng hòu zhī rén bù dá kuān yù zhī yì, jū wèi zhě fèi zhí shī shǒu yǐ wèi yù, gù tè yún chū liù yù wú jiù zhě, shǐ jìn wèi shòu mìng dāng zhí rèn gù yě. ruò yǒu guān shǒu, bù xìn yú shàng ér shī qí zhí, yī rì bù kě jū yě. rán shì fēi yī gài, jiǔ sù wéi shí, yì róng yǒu wèi zhī zhào zhě. chéng shì yì chuán jìn chuán
11、《晉》之初六在下而始進，豈遽能深見信於上？苟上未見信。則當安中自守，雍容寬裕，無急於求上之信也。苟欲信之心切，非汲汲以失其守，則悻悻以傷於義矣，故曰：「晉如，摧如，貞吉，罔孚，裕無咎。」然聖人又恐後之人不達寬裕之義，居位者廢職失守以為裕，故特雲初六裕無咎者，始進未受命當職任故也。若有官守，不信於上而失其職，一日不可居也。然事非一概，久速唯時，亦容有為之兆者。——《程氏易傳·晉傳》

12 bù zhèng ér hé, wèi yǒu jiǔ ér bù lí zhě yě hé yǐ zhèng dào, zì wú zhōng kuí zhī lǐ. gù xián zhě shùn lǐ ér ān xíng, zhì zhě zhī jǐ ér gù shǒu. chéng shì yì chuán kuí chuán
12、不正而合，未有久而不離者也；合以正道，自無終睽之理。故賢者順理而安行，智者知幾而固守。——《程氏易傳·睽傳》

13 jūn zǐ dāng kùn qióng zhī shí, jì jǐn qí fáng lǜ zhī dào ér bù dé miǎn, zé mìng yě. dāng tuī zhì qí mìng yǐ suì qí zhì. zhī mìng zhī dāng rán yě, zé qióng sāi huò huàn bù yǐ dòng qí xīn, xíng wú yì ér yǐ. gǒu bù zhī mìng, zé kǒng jù yú xiǎn nán, yǔn huò yú qióng è, suǒ shǒu wáng yǐ, ān néng suì qí wèi shàn zhī zhì hū? chéng shì yì chuán kùn chuán
13、君子當困窮之時，既盡其防慮之道而不得免，則命也。當推致其命以遂其志。知命之當然也，則窮塞禍患不以動其心，行吾義而已。苟不知命，則恐懼於險難，隕獲於窮厄，所守亡矣，安能遂其為善之志乎？——《程氏易傳·困傳》

14 jǐng zhī jiǔ sān, xiè zhì ér bù jiàn shí, nǎi rén yǒu cái zhì ér bù jiàn yòng, yǐ bù de xíng wèi yōu cè yě. gài gāng ér bù zhōng, gù qiè yú shī wèi, yì hū yòng zhī zé xíng, shě zhī zé cáng zhě yǐ. chéng shì yì chuán jǐng chuán
14、《井》之九三，渫治而不見食，乃人有才智而不見用，以不得行為憂惻也。蓋剛而不中，故切於施為，異乎「用之則行，舍之則藏」者矣。——《程氏易傳·井傳》

15 gé zhī liù èr, zhōng zhèng zé wú piān bì, wén míng zé jǐn shì lǐ, yīng shàng zé dé quán shì, tǐ shùn zé wú wéi bèi, shí kě yǐ, wèi dé yǐ, cái zú yǐ, chù gé zhī zhì shàn zhě yě. bì dài shàng xià zhī xìn, gù sì rì nǎi gé zhī yě. rú èr zhī cái dé, dāng jìn xíng qí dào, zé jí ér wú jiù yě. bù jìn zé shī kě wèi zhī shí, wèi yǒu jiù yě. chéng shì yì chuán gé chuán
15、《革》之六二，中正則無偏蔽，文明則盡事理，應上則得權勢，體順則無違悖，時可矣，位得矣，才足矣，處革之至善者也。必待上下之信，故「巳日乃革之也。」如二之才德，當進行其道，則吉而無咎也。不進則失可為之時，為有咎也。——《程氏易傳·革傳》

16 dǐng zhī yǒu shí, nǎi rén zhī yǒu cái yè yě, shèn suǒ qū xiàng. bù shèn suǒ wǎng, zé yì xiàn yú fēi yì, gù yuē: dǐng yǒu shí, shèn suǒ zhī yě. chéng shì yì chuán dǐng chuán
16、鼎之有實，乃人之有才業也，慎所趨向。不慎所往，則亦陷於非義，故曰：「鼎有實，慎所之也。」——《程氏易傳·鼎傳》

17 shì zhī chù gāo wèi, zé yǒu zhěng ér wú suí zài xià wèi, zé yǒu dāng zhěng, yǒu dāng suí, yǒu zhěng zhī bù dé ér hòu suí. chéng shì yì chuán gěn chuán
17、士之處高位，則有拯而無隨；在下位，則有當拯，有當隨，有拯之不得而後隨。——《程氏易傳·艮傳》

18 jūn zǐ sī bù chū qí wèi. wèi zhě, suǒ chù zhī fēn yě. wàn shì gè yǒu qí suǒ, dé qí suǒ zé zhǐ ér ān. ruò dāng xíng ér zhǐ, dāng sù ér jiǔ, huò guò huò bù jí, jiē chū qí wèi yě, kuàng yú fèn fēi jù hū? chéng shì yì chuán gěn chuán
18、「君子思不出其位。」位者，所處之分也。萬事各有其所，得其所則止而安。若當行而止，當速而久，或過或不及，皆出其位也，況逾分非據乎？——《程氏易傳·艮傳》

19 rén zhī zhǐ nán yú jiǔ zhōng, gù jié huò yí yú wǎn, shǒu huò shī yú zhōng, shì huò fèi yú jiǔ, rén zhī suǒ huàn tóng yě. gěn zhī shàng jiǔ, dūn hòu yú zhōng, yè dào zhī zhì shàn yě. gù yuē: guō gěn, jí. chéng shì yì chuán gěn chuán
19、人之止難於久終，故節或移於晚，守或失於終，事或廢於久，人之所患同也。《艮》之上九，敦厚於終，業道之至善也。故曰：「郭艮，吉。」——《程氏易傳·艮傳》

20 zhōng fú zhī chū jiǔ yuē: yú jí. xiàng yuē: zhì wèi biàn yě. chuán yuē: dāng xìn zhī shǐ, zhì wèi yǒu suǒ cóng, ér yú dù suǒ xìn, zé dé qí zhèng, shì yǐ jí yě. zhì yǒu suǒ cóng, zé shì biàn dòng, yú zhī bù dé qí zhèng yǐ. chéng shì yì chuán zhōng fú chuán
20、《中孚》之初九曰：「虞吉。」《象》曰：「志未變也。」傳曰：當信之始，志未有所從，而虞度所信，則得其正，是以吉也。志有所從，則是變動，虞之不得其正矣。——《程氏易傳·中孚傳》