1 lián xī xiān shēng yuē: shèng xī tiān, xián xī shèng, shì xī xián. yī yǐn, yán yuān, dà xián yě. yī yǐn chǐ qí jūn bù wèi yáo shùn, yī fū bù dé qí suǒ, ruò tà yú shì yán yuān bù qiān nù, bù èr guò, sān yuè bù wéi rén. zhì yī yǐn zhī suǒ zhì, xué yán zi zhī suǒ xué, guò zé shèng, jí zé xián, bù jí zé yì bù shī yú lìng míng. zhōu dūn yí tōng shū zhì xué
1、濂溪先生曰：聖希天，賢希聖，士希賢。伊尹，顏淵，大賢也。伊尹恥其君不為堯舜，一夫不得其所，若撻於市；顏淵不遷怒，不貳過，三月不違仁。志伊尹之所志，學顏子之所學，過則聖，及則賢，不及則亦不失於令名。——周敦頤《通書·志學》

2 shèng rén zhī dào rù hū ěr, cún hū xīn, yùn zhī wèi dé xíng, xíng zhī wèi shì yè. bǐ yǐ wén cí ér jǐ zhě, lòu yǐ. zhōu dūn yí tōng shū lòu
2、聖人之道入乎耳，存乎心，蘊之為德行，行之為事業。彼以文辭而己者，陋矣。——周敦頤《通書·陋》

3 huò wèn: shèng rén zhī mén, qí tú sān qiān, dú chēng yán zi wèi hǎo xué. fū shī shū liù yì, sān qiān dì zǐ fēi bù xí ér tōng yě, rán zé yán zi suǒ dú hǎo zhě hé xué yě? yī chuān xiān shēng yuē: xué yǐ zhì shèng rén zhī dào yě. shèng rén kě xué ér yú? yuē: rán. yuē: tiān dì chǔ jīng, dé wǔ xíng zhī xiù zhě wèi rén. qí běn yě zhēn ér jìng, qí wèi fā yě wǔ xìng jù yān, yuē rén yì lǐ zhì xìn. xíng jì shēng yǐ wài wù chù qí xíng ér dòng qí zhōng yǐ. qí zhōng dòng ér qī qíng chū yān, yuē xǐ nù āi jù ài è yù. qíng jì chì ér yì dàng, qí xìng záo yǐ. shì gù jué zhě yuē qí qíng shǐ hé yú zhōng, zhèng qí xīn, yǎng qí xìng. yú zhě zé bù zhī zhì zhī, zòng qí qíng ér zhì yú xié pì, gù qí xìng ér wáng zhī. rán xué zhī dào, bì xiān míng zhū xīn, zhī suǒ wǎng, rán hòu lì xíng yǐ qiú zhì, suǒ wèi zì míng ér chéng yě. chéng zhī zhī dào, zài hu xìn dào dǔ xìn dào dǔ, zé xíng zhī guǒ xíng zhī guǒ, zé shǒu zhī gù. rén yì zhōng xìn bù lí hū xīn, zào cì bì yú shì, diān pèi bì yú shì, chū chù yǔ mò bì yú shì. jiǔ ér fú shī, zé jū zhī ān. dòng róng zhōu xuán zhōng lǐ, ér xié pì zhī xīn wú zì shēng yǐ. gù yán zi suǒ shì, zé yuē: fēi lǐ wù shì, fēi lǐ wù tīng, fēi lǐ wù yán, fēi lǐ wù dòng. zhòng ní chēng zhī, zé yuē: dé yī shàn, zé quán quán fú yīng ér fú shī zhī yǐ. yòu yuē: bù qiān nù, bù èr guò. yǒu bù shàn wèi cháng bù zhī, zhī zhī wèi cháng fù xíng yě. cǐ qí hǎo zhī dǔ xué zhī zhī dào yě. rán shèng rén zé bù sī ér dé, bù miǎn ér zhōng. yán zi zé bì sī ér hòu dé, bì miǎn ér hòu zhōng. qí yǔ shèng rén xiāng qù yī xī. suǒ wèi zhì zhě, shǒu zhī yě, fēi huà zhī yě. yǐ qí hǎo xué zhī xīn, jiǎ zhī yǐ nián, zé bù rì ér huà yǐ. hòu rù wèi dá, yǐ wèi shèng běn shēng zhī, fēi xué kě zhì. ér wèi xué zhī dào suì shī. bù qiú zhū jǐ ér qiú zhū wài, yǐ bó wén qiáng jì qiǎo wén lì cí wèi gōng, róng huá qí yán, xiān yǒu zhì yú dào zhě, zé jīn zhī xué, yǔ yán zi suǒ hǎo yì yǐ. èr chéng wén jí juǎn bā yán zi suǒ hǎo hé xué lùn
3、或問：聖人之門，其徒三千，獨稱顏子為好學。夫《詩》《書》六藝，三千弟子非不習而通也，然則顏子所獨好者何學也？伊川先生曰：學以至聖人之道也。聖人可學而歟？曰：然。曰：天地儲精，得五行之秀者為人。其本也真而靜，其未發也五性具焉，曰仁、義、禮、智、信。形既生矣、外物觸其形而動其中矣。其中動而七情出焉，曰喜、怒、哀、懼、愛、惡、欲。情既熾而益盪，其性鑿矣。是故覺者約其情使合於中，正其心，養其性。愚者則不知制之，縱其情而至於邪僻，梏其性而亡之。然學之道，必先明諸心，知所往，然後力行以求至，所謂自明而誠也。誠之之道，在乎信道篤；信道篤，則行之果；行之果，則守之固。仁義忠信不離乎心，造次必於是，顛沛必於是，出處語默必於是。久而弗失，則居之安。動容周旋中禮，而邪僻之心無自生矣。故顏子所事，則曰：「非禮勿視，非禮勿聽，非禮勿言，非禮勿動。」仲尼稱之，則曰：「得一善，則拳拳服膺而弗失之矣。」又曰：「不遷怒，不貳過。」「有不善未嘗不知，知之未嘗復行也。」此其好之篤、學之之道也。然聖人則不思而得，不勉而中。顏子則必思而後得，必勉而後中。其與聖人相去一息。所未至者，守之也，非化之也。以其好學之心，假之以年，則不日而化矣。後入未達，以謂聖本生知，非學可至。而為學之道遂失。不求諸己而求諸外，以博聞強記、巧文麗辭為工，榮華其言，鮮有至於道者，則今之學，與顏子所好異矣。——《二程文集》卷八《顏子所好何學論》

4 héng qú xiān shēng wèn yú míng dào xiān shēng yuē: dìng xìng wèi néng bù dòng, yóu lèi yú wài wù hé rú? míng dào xiān shēng yuē: suǒ wèi dìng zhě, dòng yì dìng, jìng yì dìng. wú jiāng yíng, wú nèi wài. gǒu rèn wài wù wèi wài, qiān jǐ ér cóng zhī, shì jǐ xìng wèi yǒu nèi wài yě. qiě yǐ xìng wèi suí wù yú wài. zé dāng qí zài wài shí, hé zhě wèi zài nèi? shì yǒu yì yú jué wài yòu, ér bù zhī xìng zhī wú nèi wài yě. jì yǐ nèi wài wèi èr běn, zé yòu wū kě jù yún dìng zāi? fū tiān dì zhī cháng, yǐ qí xīn pǔ wàn wù ér wú xīn shèng rén zhī cháng, yǐ qí qíng shùn wàn shì ér wú qíng. gù jūn zǐ zhī xué, mò ruò kuò rán ér dà gōng, wù lái ér shùn yīng. yì yuē: zhēn jí huǐ wáng. chōng chōng wǎng lái, péng cóng ěr sī. gǒu guī guī yú wài yòu zhī chú, jiāng jiàn miè yú dōng ér shēng yú xī yě. fēi wéi rì zhī bù zú, gù qí duān wú qióng, bù kě dé ér chú yě. rén zhī qíng gè yǒu suǒ bì, gù bù néng shì dào, dà shuài zài yú zì sī ér yòng zhì. zì sī zé bù néng yǐ yǒu wèi wèi yīng jī, yòng zhì zé bù néng yǐ míng jué wèi zì rán. jīn yǐ è wài wù zhī xīn, ér qiú zhào wú wù zhī dì, shì fǎn jiàn ér suǒ zhào yě. yì yuē: gěn qí bèi, bù huò qí shēn xíng qí tíng, bù jiàn qí rén. mèng zǐ yì yuē: suǒ è yú zhì zhě, wèi qí záo yě. yǔ qí fēi wài ér shì nèi, bù ruò nèi wài zhī liǎng wàng yě. liǎng wàng zé chéng rán wú shì yǐ. tiān shì zé dìng, dìng zé míng, míng zé shàng hé yīng wù zhī wèi lèi zāi! shèng rén zhī xǐ, yǐ wù zhī dāng xǐ shèng rén zhī nù, yǐ wù zhī dāng nù. shì shèng rén zhī xǐ nù bù xì yú xīn ér xì yú wù yě. shì zé shèng rén qǐ bù yīng yú wù zāi? wū dé yǐ cóng wài zhě wèi fēi, ér gèng qiú zài nèi zhě wèi shì yě? jīn yǐ zì sī yòng zhì zhī xǐ nù, ér shì shèng rén xǐ nù zhī zhèng wèi hé rú zāi? fū rén zhī qíng, yì fā ér nán zhì zhě, wéi nù wèi shén. dì néng yú nù shí, jù wàng qí nù, ér guān lǐ zhī shì fēi, yì kě jiàn wài yòu zhī bù zú è, ér yú dào yì sī guò bàn yǐ. èr chéng wén jí juǎn èr dá héng qú zhāng zi hòu xiān shēng shū
4、橫渠先生問於明道先生曰：定性未能不動，猶累於外物、何如？明道先生曰：所謂定者，動亦定，靜亦定。無將迎，無內外。苟認外物為外，牽己而從之，是己性為有內外也。且以性為隨物於外。則當其在外時，何者為在內？是有意於絕外誘，而不知性之無內外也。既以內外為二本，則又烏可遽雲定哉？夫天地之常，以其心普萬物而無心；聖人之常，以其情順萬事而無情。故君子之學，莫若擴然而大公，物來而順應。《易》曰：「貞吉悔亡。憧憧往來，朋從爾思。」苟規規於外誘之除，將見滅於東而生於西也。非惟日之不足，顧其端無窮，不可得而除也。人之情各有所蔽，故不能適道，大率在於自私而用智。自私則不能以有為為應跡，用智則不能以明覺為自然。今以惡外物之心，而求照無物之地，是反鑒而索照也。《易》曰：「艮其背，不獲其身；行其庭，不見其人。」孟子亦曰：「所惡於智者，為其鑿也。」與其非外而是內，不若內外之兩忘也。兩忘則澄然無事矣。天事則定，定則明，明則尚何應物之為累哉！聖人之喜，以物之當喜；聖人之怒，以物之當怒。是聖人之喜怒不繫於心而繫於物也。是則聖人豈不應於物哉？烏得以從外者為非，而更求在內者為是也？今以自私用智之喜怒，而視聖人喜怒之正為何如哉？夫人之情，易發而難制者，惟怒為甚。第能於怒時，遽忘其怒，而觀理之是非，亦可見外誘之不足惡，而於道亦思過半矣。——《二程文集》卷二《答橫渠張子厚先生書》

5 yī chuān xiān shēng dá zhū zhǎng wén shū yuē: shèng xián zhī yán, bù dé yǐ yě. gài yǒu shì yán, zé shì lǐ míng zé tiān xià zhī lǐ yǒu què yān. rú bǐ lěi sì táo yě zhī qì, yī bù zhì, zé shēng rén zhī dào yǒu bù zú yǐ. shèng xián zhī yán suī yù yǐ, dé hū? rán qí bāo hán jǐn tiān xià zhī lǐ, yì shén yuē yě. hòu zhī rén shǐ zhí juǎn, zé yǐ wén zhāng wèi xiān. píng shēng suǒ wèi, dòng duō yú shèng rén. rán yǒu zhī wú suǒ bǔ, wú zhī mí suǒ què, nǎi wú yòng zhī zhuì yán yě. bù zhǐ zhuì ér yǐ, jì bù dé qí yào, zé lí zhēn shī zhèng, fǎn hài yú dào bì yǐ. lái shū suǒ wèi yù shǐ hòu rén jiàn qí bù wàng hū shàn, cǐ nǎi shì rén zhī sī xīn yě. fū zǐ jí méi shì ér míng bù chēng yān zhě, jí méi shēn wú shàn kě chēng yún ěr, fēi wèi jí wú míng yě. míng zhě kě yǐ lì zhōng rén. jūn zǐ suǒ cún, fēi suǒ jí jí. èr chéng wén jí juǎn jiǔ dá zhū zhǎng wén shū
5、伊川先生答朱長文書曰：聖賢之言，不得已也。蓋有是言，則是理明；則天下之理有闕焉。如彼耒耜陶冶之器，一不制，則生人之道有不足矣。聖賢之言雖欲已，得乎？然其包涵盡天下之理，亦甚約也。後之人始執卷，則以文章為先。平生所為，動多於聖人。然有之無所補，無之靡所闕，乃無用之贅言也。不止贅而已，既不得其要，則離真失正，反害於道必矣。來書所謂欲使後人見其不忘乎善，此乃世人之私心也。夫子「疾沒世而名不稱」焉者，疾沒身無善可稱云爾，非謂疾無名也。名者可以厲中人。君子所存，非所汲汲。——《二程文集》卷九《答朱長文書》

6 nèi jī zhōng xìn, suǒ yǐ jìn dé yě zé yán dǔ zhì, suǒ yǐ jū yè yě. zhī zhì zhì zhī, zhì zhī yě. qiú zhī suǒ zhì ér hòu zhì zhī, zhī zhī zài xiān, gù kě yǔ jǐ. suǒ wèi shǐ tiáo lǐ zhě zhī zhī shì yě. zhī zhōng zhōng zhī, lì xíng yě. jì zhī suǒ zhōng, zé lì jìn ér zhōng zhī, shǒu zhī zài hòu, gù zhī, lì xíng yě. jì zhī suǒ zhōng, zé lì jìn ér zhōng zhī, shǒu zhī zài hòu, gù kě yǔ cún yì, suǒ wèi zhōng tiáo lǐ zhě shèng rén zhī shì yě. cǐ xué zhī shǐ zhōng yě. chéng shì yì chuán gān chuán
6、內積忠信，所以進德也；擇言篤志，所以居業也。知至至之，致知也。求知所至而後至之，知之在先，故可與幾。所謂「始條理者知之事也。」知終終之，力行也。既知所終，則力進而終之，守之在後，故之，力行也。既知所終，則力進而終之，守之在後，故可與存義，所謂「終條理者聖人之事也。」此學之始終也。——《程氏易傳·乾傳》

7 jūn zǐ zhǔ jìng yǐ zhí qí nèi, shǒu yì yǐ fāng qí wài. jìng lì ér nèi zhí, yì xíng ér wài fāng. yì xíng yú wài, fēi zài wài yě. jìng yì jì lì, qí dé shèng yǐ bù qī ér dà yǐ. dé bù gū yě, wú suǒ yòng ér bù yòng, wú suǒ shī ér bù lì, shú wèi yí hū? chéng shì yì chuán kūn chuán
7、君子主敬以直其內，守義以方其外。敬立而內直，義形而外方。義形於外，非在外也。敬義既立，其德盛矣不期而大矣。德不孤也，無所用而不用，無所施而不利，孰為疑乎？——《程氏易傳·坤傳》

8 dòng yǐ tiān wèi wú wàng, dòng yǐ rén yù zé wàng yǐ. wú wàng zhī yì dà yǐ zāi! suī wú xié xīn, gǒu bù hé zhèng lǐ, zé wàng yě, nǎi xié xīn yě. jì jǐ wú wàng, bù yí yǒu wǎng, wǎng zé wàng yě. gù wú wàng zhī tuàn yuē: qí fěi zhèng yǒu shěng, bù lì yǒu yōu wǎng. chéng shì yì chuán wú wàng chuán
8、動以天為無妄，動以人慾則妄矣。《無妄》之義大矣哉！雖無邪心，苟不合正理，則妄也，乃邪心也。既己無妄，不宜有往，往則妄也。故「無妄」之「彖」曰：「其匪正有眚，不利有攸往。」——《程氏易傳·無妄傳》

9 xián zhī xiàng yuē: jūn zǐ yǐ xū shòu rén. chuán yuē: zhōng wú sī zhǔ, zé wú gǎn bù tōng. yǐ liàng ér róng zhī, zé hé ér shòu zhī, fēi shèng rén yǒu gǎn bì tōng zhī dào yě. qí jiǔ sì yuē: zhēn jí huǐ wáng, chōng chōng wǎng lái, péng cóng ěr sī. chuán yuē: gǎn zhě rén zhī dòng yě, gù xián jiē jiù rén shēn qǔ xiàng. sì dāng xīn wèi ér bù yán xián qí xīn, gǎn nǎi xīn yě. gǎn zhī dào wú suǒ bù tōng, yǒu suǒ sī xì, zé hài yú gǎn tōng, suǒ wèi huǐ yě. shèng rén gǎn tiān xià zhī xīn, rú hán shǔ yǔ yáng, wú bù tōng wú bù yīng zhě, yì zhēn ér yǐ yǐ. zhēn zhě xū zhōng wú wǒ zhī wèi yě. ruò wǎng lái chōng chōng rán, jiàn qí sī xīn yǐ gǎn wù, zé sī zhī suǒ jí zhě yǒu néng gǎn ér dòng, suǒ bù jí zhě bù néng gǎn yě. yǐ yǒu xì yú sī xīn, jì zhǔ yú yī yú yī shì, qǐ néng kuò rán wú suǒ bù tōng hū? chéng shì yì chuán xián chuán
9、《咸》之《象》曰：「君子以虛受人。」傳曰：中無私主，則無感不通。以量而容之，擇合而受之，非聖人有感必通之道也。其九四曰：「貞吉、悔亡，憧憧往來，朋從爾思。」傳曰：感者人之動也，故《咸》皆就人身取象。四當心位而不言「咸其心」，感乃心也。感之道無所不通，有所私系，則害於感通，所謂悔也。聖人感天下之心，如寒暑雨暘，無不通無不應者，亦貞而已矣。貞者虛中無我之謂也。若往來憧憧然，見其私心以感物，則思之所及者有能感而動，所不及者不能感也。以有繫於私心，既主於一隅一事，豈能廓然無所不通乎？——《程氏易傳·咸傳》

10 gǔ zhī xué zhě wèi jǐ, yù de zhī yú jǐ yě jīn zhī xué zhě wèi rén, yù jiàn zhī yú rén yě. yī chuān xiān shēng wèi fāng dào fǔ yuē: shèng rén zhī dào, tǎn rú dà lù, xué zhě bìng bù dé qí mén ěr. dé qí mén, wú yuǎn zhī bú dào yě. qiú rù qí mén bù yóu jīng hū? jīn zhī zhì jīng zhě yì zhòng yǐ, rán ér mǎi dú hái zhū zhī bì, rén rén jiē shì. jīng suǒ yǐ zài dào yě. sòng qí yán cí, jiě qí xùn gǔ, ér bù jí dào, nǎi wú yòng zhī zāo pò ěr. jì zú xià yóu jīng yǐ qiú dào, miǎn zhī yòu miǎn, yì rì jiàn zhuō ěr yǒu lì yú qián, rán hòu bù zhī shǒu zhī wǔ zú zhī dǎo, bù jiā miǎn ér bù néng zì zhǐ yě. chéng yí shǒu tiē
10、古之學者為己，欲得之於己也；今之學者為人，欲見知於人也。伊川先生謂方道輔曰：聖人之道，坦如大路，學者病不得其門耳。得其門，無遠之不到也。求入其門不由經乎？今之治經者亦眾矣，然而買櫝還珠之蔽，人人皆是。經所以載道也。誦其言辭，解其訓詁，而不及道，乃無用之糟粕耳。覬足下由經以求道，勉之又勉，異日見卓爾有立於前，然後不知手之舞足之蹈，不加勉而不能自止也。——程頤《手帖》

11 míng dào xiān shēng yuē: xiū cí lì qí chéng. bù kě bù zǐ xì lǐ huì. yán néng xiū shěng yán cí, biàn shì yào lì chéng. ruò zhǐ shì xiū shì yán cí wèi xīn, zhǐ shì wèi wěi yě. ruò xiū qí yán cí, zhèng wèi lì jǐ zhī chéng yì, nǎi shì tǐ dāng zì jiā, jìng yǐ zhí nèi, yì yǐ fāng wài zhī shí shì. dào zhī hào hào, hé chù xià shǒu? wéi lì chéng cái yǒu kě jū zhī chù. yǒu kě jū zhī chù, zé kě yǐ xiū yè yě. zhōng rì qián qián, dà shì xiǎo shì, zhǐ shì zhōng xìn. suǒ yǐ jìn dé wèi shí xià shǒu chù. xiū cí lì qí chéng, wèi shí xiū yè chù. èr chéng yí shū juǎn yī
11、明道先生曰：「修辭立其誠。」不可不仔細理會。言能修省言辭，便是要立誠。若只是修飾言辭為心，只是為偽也。若修其言辭，正為立己之誠意，乃是體當自家，敬以直內，義以方外之實事。道之浩浩，何處下手？惟立誠才有可居之處。有可居之處，則可以修業也。終日乾乾，大事小事，只是忠信。所以進德為實下手處。「修辭立其誠」，為實修業處。——《二程遺書》卷一

12 yī chuān xiān shēng yuē: zhì dào kěn qiè, gù shì chéng yì. ruò pò qiè bù zhōng lǐ, zé fǎn wèi bù chéng. gài shí lǐ zhōng zì yǒu huǎn jí, bù róng rú shì zhī pò. guān tiān dì jīng nǎi kě zhī. èr chéng yí shū juǎn èr shàng
12、伊川先生曰：志道懇切，固是誠意。若迫切不中理，則反為不誠。蓋實理中自有緩急，不容如是之迫。觀天地經乃可知。——《二程遺書》卷二上

13 míng dào xiān shēng yuē: mèng zǐ cái gāo, xué zhī wú kě yī jù. xué zhě dāng xué yán zi, rù shèng rén wèi jìn, yǒu yòng lì chù. yòu yuē: xué zhě yào xué dé bù cuò, xū shì xué yán zi. èr chéng yí shū juǎn èr shàng juǎn sān
13、明道先生曰：孟子才高，學之無可依據。學者當學顏子，入聖人為近，有用力處。又曰：學者要學得不錯，須是學顏子。——《二程遺書》卷二上、卷三

14 fù zǐ jūn chén, tiān xià zhī dìng lǐ, wú suǒ táo yú dì zhī jiān. ān dé tiān fèn, bù yǒu sī xīn, zé xíng yī bù yì, shā yī bù gū, yǒu suǒ bù wèi. yǒu fèn háo sī, biàn bú shì wáng zhě shì. èr chéng yí shū juǎn wǔ
14、父子君臣，天下之定理，無所逃於地之間。安得天分，不有私心，則行一不義，殺一不辜，有所不為。有分毫私，便不是王者事。——《二程遺書》卷五

15 míng dào xiān shēng yuē: xué zhǐ yào biān pì jìn lǐ, zhe jǐ ér yǐ. gù qiè wèn ér jìn sī, zé rén zài qí zhōng yǐ. yán zhōng xìn, xíng dǔ jìng, suī mán mò zhī bāng xíng zhī yǐ. yán bù zhōng xìn, xíng bù dǔ jìng, suī zhōu lǐ xíng hū zāi? lì zé jiàn qí cān yú qián yě, zài yú zé jiàn qí yǐ yú héng yě, fū rán hòu xíng. zhī cǐ shì xué. zhì měi zhě dé jǐn, zhā zǐ biàn hún huà, què yǔ tiān dì tóng tǐ. qí cì zhuāng jìng chí yǎng. jí qí dào, zé yī yě. èr chéng yí shū juǎn shí yī
15、明道先生曰：學只要鞭辟近里，著己而已。故「切問而近思」，則「仁在其中矣。」「言忠信，行篤敬，雖蠻貊之邦行之矣。言不忠信，行不篤敬，雖州里行乎哉？立則見其參於前也，在輿則見其倚于衡也，夫然後行。」只此是學。質美者得盡，渣滓便渾化，卻與天地同體。其次莊敬持養。及其到，則一也。——《二程遺書》卷十一

16 yǒu rén zhì yuán pǔ yì zhī lì shén láo. xiān shēng yuē: gǔ zhī xiàng: jūn zǐ zhèn mín yù dé. jūn zǐ zhī shì, wéi yǒu cǐ èr zhě, quán wú tā wèi. èr zhě, wèi jǐ wèi rén zhī dào yě. èr chéng yí shū juǎn shí sì
16、有人治園圃役知力甚勞。先生曰：「《蠱》之《象》：『君子振民育德』。君子之事，惟有此二者，全無他為。二者，為己為人之道也。」——《二程遺書》卷十四

17 yī chuān xiān shēng yuē: gǔ zhī xué zhě, yōu róu yàn yù, yǒu xiān hòu cì xù. jīn zhī xué zhě, què zhǐ zuò yī chǎng huà shuō, wù gāo ér yǐ. cháng ài dù yuán kǎi yǔ: ruò jiāng hǎi zhī jìn, gāo zé zhī rùn, huàn rán bīng shì, yí rán lǐ shùn, rán hòu wèi de yě. jīn zhī xué zhě, wǎng wǎng yǐ yóu xià wèi xiǎo, bù zú xué. rán yóu xià yī yán yī shì, què zǒng shì shí. hòu zhī xué zhě hào gāo, rú rén yóu xīn yú qiān lǐ zhī wài. rán zì shēn què zhī zài cǐ. èr chéng yí shū juǎn shí wǔ
17、伊川先生曰：古之學者，優柔厭飫，有先後次序。今之學者，卻只做一場話說，務高而已。常愛杜元凱語：「若江海之浸，膏澤之潤，渙然冰釋，怡然理順，然後為得也。」今之學者，往往以游、夏為小，不足學。然游夏一言一事，卻總是實。後之學者好高，如人游心於千里之外。然自身卻只在此。——《二程遺書》卷十五

18 rén zhī dào, yào zhǐ xiāo yī gè gōng zì. gōng zhǐ shì rén zhī lǐ, bù kě jiāng gōng biàn huàn zuò rén. gōng ér yǐ rén tǐ zhī, gù wèi rén. zhǐ wèi gōng zé wù wǒ jiān zhào, gù rén, suǒ yǐ néng shù, suǒ yǐ néng ài. shù zé rén zhī shī, ài zé rén zhī yòng yě. èr chéng yí shū juǎn shí wǔ
18、仁之道，要只消一個公字。公只是仁之理，不可將公便喚作仁。公而以人體之，故為仁。只為公則物我兼照，故仁，所以能恕，所以能愛。恕則仁之施，愛則仁之用也。——《二程遺書》卷十五

19 wèn: zuò wén hài dào fǒu? yuē: hài yě. fán wèi wén, bù zhuān yì zé bù gōng. ruò zhuān yì, zé zhì jú yú cǐ, yòu ān néng yǔ tiān dì tóng qí dà yě? shū yuē: wán wù sàng zhì. wèi wén yì wán wù yě. lǚ yǔ shū yǒu shī yún: xué rú yuán kǎi fāng chéng pǐ, wén shì xiàng rú shǐ lèi pái. dú lì kǒng mén wú yī shì, zhǐ shū yán shì dé xīn zhāi. gǔ zhī xué zhě wéi wù yǎng qíng xìng, qí tā zé bù xué. jīn wèi wén zhě, zhuān wù zhāng jù yuè rén ěr mù. jì wù yuè rén, fēi pái yōu ér hé? yuē: gǔ zhě xué wèi wén fǒu? yuē: rén jiàn liù jīng, biàn yǐ wèi shèng rén yì zuò wén, bù zhī shèng rén yì shū fā xiōng zhōng suǒ yùn, zì chéng wén ěr. suǒ wèi yǒu dé zhě bì yǒu yán yě. yuē: yóu xià chēng wén xué, hé yě? yuē: yóu xià yì hé cháng bǐng bǐ xué wèi cí zhāng yě? qiě rú: guān hū tiān wén yǐ chá shí biàn, guān hū rén wén yǐ huà chéng tiān xià. cǐ qǐ cí zhāng zhī wén yě? èr chéng yí shū juǎn shí bā
19、問：作文害道否？曰：害也。凡為文，不專意則不工。若專意，則志局於此，又安能與天地同其大也？《書》曰：「玩物喪志。」為文亦玩物也。呂與叔有詩云：「學如元凱方成癖，文似相如始類俳。獨立孔門無一事，只輸顏氏得心齋。」古之學者惟務養情性，其他則不學。今為文者，專務章句悅人耳目。既務悅人，非俳優而何？曰：古者學為文否？曰：人見六經，便以謂聖人亦作文，不知聖人亦攄發胸中所蘊，自成文耳。所謂「有德者必有言」也。曰：游、夏稱文學，何也？曰：游、夏亦何嘗秉筆學為詞章也？且如：「觀乎天文以察時變，觀乎人文以化成天下。」此豈詞章之文也？——《二程遺書》卷十八

20 mò shuō dào jiāng dì yī děng ràng yǔ bié rén, qiě zuò dì èr děng. cái rú cǐ shuō, biàn shì zì qì. suī yǔ bù néng jū rén yóu yì zhě chà děng bù tóng, qí zì xiǎo yī yě. yán xué biàn yǐ dào wèi zhì. yán rén biàn yǐ shèng wèi zhì. èr chéng yí shū juǎn shí bā
20、莫說道將第一等讓與別人，且做第二等。才如此說，便是自棄。雖與不能居仁由義者差等不同，其自小一也。言學便以道為志。言人便以聖為志。——《二程遺書》卷十八

21 wèn: bì yǒu shì yān, dāng yòng jìng fǒu? yuē: jìng shì hán yǎng yī shì. bì yǒu shì yān, xū yòng jí yì. zhǐ zhī yòng jìng, bù zhī jí yì, què shì dōu wú shì yě. yòu wèn: yì mò shì zhōng lǐ fǒu? yuē: zhōng lǐ zài shì, yì zài xīn. èr chéng yí shū juǎn shí bā
21、問：「必有事焉」，當用敬否？曰：敬是涵養一事。「必有事焉」，須用集義。只知用敬，不知集義，卻是都無事也。又問：義莫是中理否？曰：中理在事，義在心。——《二程遺書》卷十八

22 wèn: jìng yì hé bié? yuē: jìng zhǐ shì chí jǐ zhī dào, yì shǐ zhī yǒu shì yǒu fēi. shùn lǐ ér xíng shì wèi yì yě. ruò zhǐ shǒu zhe yī gè jìng, bù zhī jí yì, què shì dōu wú shì yě. qiě rú yù wèi xiào, bù chéng zhǐ shǒu zhe yī gè xiào zì. xū shì zhī suǒ yǐ xiào zhī dào, suǒ yǐ shì fèng dāng rú hé, wēn qīng dāng rú hé, rán hòu néng jǐn xiào dào yě. èr chéng yí shū juǎn shí bā
22、問：敬、義何別？曰：敬只是持己之道，義使知有是有非。順理而行是為義也。若只守着一個敬，不知集義，卻是都無事也。且如欲為孝，不成只守着一個孝字。須是知所以孝之道，所以侍奉當如何，溫清當如何，然後能盡孝道也。——《二程遺書》卷十八

23 xué zhě xū shì wù shí, bú yào jìn míng fāng shì. yǒu yì jìn míng, zé wèi wěi yě. dà běn yǐ shī, gèng xué hé shì? wèi míng yǔ wèi lì, qīng zhuó suī bù tóng, rán qí lì xīn zé yī yě. èr chéng yí shū juǎn shí bā
23、學者須是務實，不要近名方是。有意近名，則為偽也。大本已失，更學何事？為名與為利，清濁雖不同，然其利心則一也。——《二程遺書》卷十八

24 yǒu qiú wèi shèng rén zhī zhì, rán hòu kě yǔ gòng xué xué ér shàn sī, rán hòu kě yǔ gòng shì dào sī ér yǒu suǒ de, zé kě yǔ lì lì ér huà zhī, zé kě yǔ quán. èr chéng yí shū juǎn èr shí wǔ
24、有求為聖人之志，然後可與共學；學而善思，然後可與共適道；思而有所得，則可與立；立而化之，則可與權。——《二程遺書》卷二十五

25 jūn zǐ zhī xué bì rì xīn. rì xīn zhě, rì jìn yě. bù rì xīn zhě bì rì tuì. wèi yǒu bù jìn ér bù tuì zhě, wéi shèng rén zhī dào wú suǒ jìn tuì, yǐ qí suǒ zào jí yě. èr chéng yí shū juǎn èr shí wǔ
25、君子之學必日新。日新者，日進也。不日新者必日退。未有不進而不退者，惟聖人之道無所進退，以其所造極也。——《二程遺書》卷二十五

26 xiè xiǎn dào jiàn yī chuān, yī chuān yuē: jìn rì shì hé rú? duì yuē: tiān xià hé sī hé lǜ? yī chuān yuē: shì zé shì yǒu cǐ lǐ, xián què fā dé tài zǎo. zài yī chuān zhí shì huì duàn liàn dé rén, shuō le, yòu dào: qià hǎo zhe gōng fū yě. èr chéng wài xiě juǎn shí èr
26、謝顯道見伊川，伊川曰：「近日事何如？」對曰：「天下何思何慮？」伊川曰：「是則是有此理，賢卻發得太早。」在伊川直是會鍛煉得人，說了，又道：「恰好著工夫也。」——《二程外寫》卷十二

27 xiè xiǎn dào yún: xī bó chún jiào huì, zhǐ guǎn zhe tā yán yǔ. bó chún yuē: yǔ xián shuō huà, què shì fú zuì hàn, jiù le yī biān, dào lìng yī biān. zhǐ pà rén zhí zhe yī biān. èr chéng wài shū juǎn shí èr
27、謝顯道云：昔伯淳教誨，只管著他言語。伯淳曰：「與賢說話，卻似扶醉漢，救了一邊，倒另一邊。只怕人執着一邊。」——《二程外書》卷十二

28 héng qú xiān shēng yuē: jīng yì wèi shén, shì yù wú nèi, qiú lì wú wài yě lì yòng ān shēn, sù lì wú wài, zhì yǎng wú nèi yě qióng shén zhī huà, nǎi yǎng shèng zì zhì, fēi sī miǎn zhī néng qiáng. gù chóng dé ér wài, jūn zǐ wèi zhì zhī yě. zhāng zài zhèng méng shén huà
28、橫渠先生曰：「精義為神」，事豫吾內，求利吾外也；「利用安身」，素利吾外，致養吾內也；「窮神知化」，乃養盛自致，非思勉之能強。故崇德而外，君子未致知也。——張載《正蒙·神化》

29 dé bù shèng qì, xìng mìng yú qì dé shèng yú qì, xìng mìng yú dé. qióng lǐ jǐn xìng, zé xìng tiān dé, mìng tiān lǐ. qì zhī bù kě biàn zhě, dú sǐ shēng xiū yāo ér jǐ. zhāng zài zhèng méng chéng míng
29、德不勝氣，性命於氣；德勝於氣，性命於德。窮理盡性，則性天德，命天理。氣之不可變者，獨死生修夭而己。——張載《正蒙·誠明》

30 dà qí xīn, zé néng tǐ tiān xià zhī wù wù yǒu wèi tǐ, zé xīn wèi yǒu wài. shì rén zhī xīn, zhǐ yú jiàn wén zhī xiá shèng rén jǐn xìng, bù yǐ jiàn wén gù qí xīn. qí shì tiān xià, wú yī wù fēi wǒ. mèng zǐ wèi jǐn xīn zé zhī xìng zhī tiān yǐ cǐ. tiān dà wú wài, gù yǒu wài zhī xīn, bù zú yǐ hé tiān xīn. zhāng zài zhèng méng chéng míng
30、大其心，則能體天下之物；物有未體，則心為有外。世人之心，止於見聞之狹；聖人盡性，不以見聞梏其心。其視天下，無一物非我。孟子謂盡心則知性知天以此。天大無外，故有外之心，不足以合天心。——張載《正蒙·誠明》

31 zhòng ní sì jué, zì shǐ xué zhì chéng dé, jié liǎng duān zhī jiào yě. yì, yǒu sī yě bì, yǒu dài yě gù, bù huà yě wǒ, yǒu fāng yě, sì zhě yǒu yī yān, zé yǔ tiān dì wèi bù xiāng sì yǐ. zhāng zài zhèng méng chéng míng
31、仲尼四絕，自始學至成德，竭兩端之教也。「意」，有思也；「必」，有待也；「固」，不化也；「我」，有方也，四者有一焉，則與天地為不相似矣。——張載《正蒙·誠明》

32 héng qú xiān shēng zuò dìng wán yuē: gān chēng fù, kūn chēng mǔ. yǔ zī miǎo yān, nǎi hùn rán zhōng chù. gù tiān dì zhī sāi, wú qí tǐ tiān dì zhī shuài, wú qí xìng. mín, wú tóng bāo, wù, wú yǔ yě. dà jūn zhě, wú fù mǔ zōng zi qí dà chén, zōng zi zhī jiā xiāng yě. zūn gāo nián, suǒ yǐ zhǎng qí zhǎng cí gū wēi, suǒ yǐ yòu qí yòu. shèng, qí hé dé xián, qí xiù yě. fán tiān xià pí lóng cán jí qióng dú guān guǎ, jiē wú xiōng dì zhī diān lián wú gào zhě yě. yú shí bǎo zhī, zi zhī yì yě lè qiě bù yōu, chún hū xiào zhě yě. wéi rì bèi dé, hài rén yuē zéi, jì è zhě bù cái, qí jiàn xíng, wéi xiào zhě yě. zhī huà zé shàn shù qí shì, qióng shén zé shàn jì qí zhì. bù kuì wū lòu wèi wú shǔ, cún xīn yǎng xìng wèi fěi xiè. è zhǐ jiǔ, chóng bó zi zhī gù yǎng, yù yīng cái, yǐng fēng rén zhī xī lèi. bù chí láo ér dǐ yù, shùn qí gōng yě wú suǒ táo ér dài pēng, shēn shēng qí gōng yě. tǐ qí shòu ér guī quán zhě, cān hū! yǒng yú cóng ér shùn lìng zhě, bó qí yě. fù guì fú zé, jiāng hòu wú shēng yě pín jiàn yōu qī, yōng yù nǚ yú chéng yě. cún, wú shùn shì méi, wú níng yě. zhāng zài xī míng
32、橫渠先生作《訂頑》曰：乾稱父，坤稱母。予茲藐焉，乃混然中處。故天地之塞，吾其體；天地之帥，吾其性。民，吾同胞，物，吾與也。大君者，吾父母宗子；其大臣，宗子之家相也。尊高年，所以長其長；慈孤危，所以幼其幼。聖，其合德；賢，其秀也。凡天下疲癃殘疾、煢獨鰥寡，皆吾兄弟之顛連無告者也。「於時保之」，子之翼也；樂且不憂，純乎孝者也。違日悖德，害仁曰賊，濟惡者不才，其踐形，惟肖者也。知化則善述其事，窮神則善繼其志。不愧屋漏為無黍，存心養性為匪懈。惡旨酒，崇伯子之顧養，育英才，潁封人之錫類。不弛勞而底豫，舜其功也；無所逃而待烹，申生其恭也。體其受而歸全者，參乎！勇於從而順令者，伯奇也。富貴福澤，將厚吾生也；貧賤憂戚，庸玉女於成也。存，吾順事；沒，吾寧也。——張載《西銘》

33 yòu zuò biān yú yuē: xì yán chū yú sāi yě, xì dòng zuò yú móu yě. fā hū shēng, jiàn hū sì zhī, wèi fēi jǐ xīn, bù míng yě. yù rén wú jǐ yí, bù néng yě. guò yán fēi xīn yě, guò dòng fēi chéng yě. shī yú shēng, móu mí qí sì tǐ, wèi jǐ dāng rán, zì wū yě yù tā rén cóng jǐ, wū rén yě. huò zhě yǐ chū yú xīn zhě, guī jiù wèi jǐ xì shī yú sāi zhě, zì wū wèi jǐ chéng. bù zhī jiè qí chū rǔ zhě, guī jiù qí bù chū rǔ zhě. zhǎng ào qiě suì fēi, bù zhī shú wèi shén yān. zhāng zài dōng míng
33、又作《砭愚》曰：戲言出于思也，戲動作於謀也。發乎聲，見乎四支，謂非己心，不明也。欲人無己疑，不能也。過言非心也，過動非誠也。失於聲，繆迷其四體，謂己當然，自誣也；欲他人從己，誣人也。或者以出於心者，歸咎為己戲；失于思者，自誣為己誠。不知戒其出汝者，歸咎其不出汝者。長傲且遂非，不知孰為甚焉。——張載《東銘》

34 jiāng xiū jǐ, bì xiān hòu zhòng yǐ zì chí. hòu zhòng zhī xué, dé nǎi jìn ér bù gù yǐ. zhōng xìn jìn dé, wéi shàng yǒu ér jí xián. yù shèng jǐ zhě qīn, wú rú gǎi guò zhī bù lìn. zhāng zài zhèng méng gān chēng
34、將修己，必先厚重以自持。厚重知學，德乃進而不固矣。忠信進德，惟尚友而急賢。欲勝己者親，無如改過之不吝。——張載《正蒙·乾稱》

35 héng qú xiān shēng wèi fàn xùn zhī yuē: wú bèi bù jí gǔ rén, bìng yuán hé zài? xùn zhī qǐng wèn, xiān shēng yuē: cǐ fēi nán wù. shè cǐ yǔ, gài yù xué zhě cún yì zhī bù wàng, shù yóu xīn jìn shú, yǒu yī rì tuō rán, rú dà mèi dé xǐng ěr. zhāng zài héng qú wén jí
35、橫渠先生謂范巽之曰：吾輩不及古人，病源何在？巽之請問，先生曰：此非難悟。設此語，蓋欲學者存意之不忘，庶游心浸熟，有一日脫然，如大寐得醒耳。——張載《橫渠文集》

36 wèi zhī lì xīn, è sī duō zhī zhì yí jì zhī lì xīn, è jiǎng zhì zhī bù jīng. jiǎng zhì zhī sī, mò fēi shù nèi, suī qín ér hé yàn? suǒ yǐ jí yú kě yù zhě, qiú lì wú xīn yú bù yí zhī dì, rán hòu ruò jué jiāng hé yǐ lì wú wǎng. xùn cǐ zhì, wù shí mǐn, jué xiū nǎi lái. gù suī zhòng ní zhī cái zhī měi, rán qiě mǐn yǐ qiú zhī. jīn chí bù dǎi zhī zī, ér yù xú xú yǐ tīng qí zì shì, fēi suǒ wén yě. zhāng zài héng qú wén jí
36、未知立心，惡思多之致疑；既知立心，惡講治之不精。講治之思，莫非術內，雖勤而何厭？所以急於可欲者，求立吾心於不疑之地，然後若決江河以利吾往。遜此志，務時敏，厥修乃來。故雖仲尼之才之美，然且敏以求之。今持不逮之資，而欲徐徐以聽其自適，非所聞也。——張載《橫渠文集》

37 míng shàn wèi běn, gù zhí zhī nǎi lì, kuò chōng zhī zé dà, yì shì zhī zé xiǎo, zài rén néng hóng ér jǐ. zhāng zài héng qú wén jí
37、明善為本，固執之乃立，擴充之則大，易視之則小，在人能弘而己。——張載《橫渠文集》

38 jīn qiě zhǐ jiāng zūn dé xìng ér dào xué wèn wèi xīn, rì zì qiú yú xué wèn zhě yǒu suǒ bèi fǒu? yú dé xìng yǒu suǒ xiè fǒu? cǐ yì yì shì bó wén yuē lǐ, xià xué shàng dá. yǐ cǐ jǐng cè yī nián, ān dé bù zhǎng? měi rì xū qiú duō shǎo wèi yì: zhī suǒ wáng, gǎi dé shǎo bù shàn, cǐ dé xìng shàng zhī yì dú shū qiú yì lǐ, biān shū xū lǐ huì yǒu suǒ guī zhe, wù tú xiě guò yòu duō shí jiě qián yán wǎng xíng. cǐ xué wèn shàng yì yě. wù shǐ yǒu é qǐng xián dù, zhú rì shì cǐ, sān chù shù jǐ yǒu jìn. zhāng zài héng qú wén jí
38、今且只將尊德性而道學問為心，日自求於學問者有所背否？於德性有所懈否？此義亦是博文約禮，下學上達。以此警策一年，安得不長？每日須求多少為益：知所亡，改得少不善，此德性上之益；讀書求義理，編書須理會有所歸著，勿徒寫過；又多識解前言往行。此學問上益也。勿使有俄頃閒度，逐日似此，三處庶幾有進。——張載《橫渠文集》

39 zài suǒ yǐ shǐ xué zhě xiān xué lǐ zhě, zhǐ wèi xué lǐ, zé biàn chú qù le shì sú yī fù dāng xí shú chán rào. pì zhī yán màn zhī wù, jiě chán rào biàn shǎng qù. gǒu néng chú qù le yī fù dāng shì xí, biàn zì rán tuō sǎ yě. yòu xué lǐ, zé kě yǐ shǒu dé dìng. zhāng zài héng qú wén jí
39、載所以使學者先學禮者，只為學禮，則便除去了世俗一副當習熟纏繞。譬之延蔓之物，解纏繞便上去。苟能除去了一副當世習，便自然脫灑也。又學禮，則可以守得定。——張載《橫渠文集》

40 rén duō yǐ lǎo chéng zé bù kěn xià wèn, gù zhōng shēn bù zhī. yòu wèi rén yǐ dào yì xiān jué chù zhī, bù kě fù wèi yǒu suǒ bù zhī, gù yì bù kěn xià wèn. cóng bù kěn wèn, suì shēng bǎi duān qī wàng rén, wǒ níng zhōng shēn bù zhī. zhāng zài lùn yǔ shuō
40、人多以老成則不肯下問，故終身不知。又為人以道義先覺處之，不可復謂有所不知，故亦不肯下問。從不肯問，遂生百端欺妄人，我寧終身不知。——張載《論語說》

41 jì xué ér xiān yǒu yǐ gōng yè wèi yì zhě, yú xué biàn xiāng hài. jì yǒu yì, bì chuān záo chuàng yì zuò qǐ shì duān yě. dé wèi chéng ér xiān gōng yè wèi shì, shì dài dà jiàng zhuó, xī yǒu bù shāng shǒu yě. zhāng zài héng qú yǔ lù
41、既學而先有以功業為意者，於學便相害。既有意，必穿鑿創意作起事端也。德未成而先功業為事，是代大匠斫，希有不傷手也。——張載《橫渠語錄》

43 qiè cháng bìng kǒng mèng jì méi, zhū rú xiāo rán, bù zhī fǎn yuē qióng yuán. yǒng yú gǒu zuò, chí bù dǎi zhī zī, ér jí jiā hòu shì. míng zhě yī lǎn, rú jiàn fèi gān rán, duō jiàn qí bù zhī liàng yě. fāng qiě chuàng ài qí bì, mò yǎng wú chéng. gù suǒ huàn rì lì bù zú, ér wèi guǒ tā wèi yě. zhāng zài héng qú yǔ lù
43、竊嘗病孔孟既沒，諸儒囂然，不知反約窮源。勇於苟作，持不逮之資，而急加後世。明者一覽，如見肺肝然，多見其不知量也。方且創艾其弊，默養吾誠。顧所患日力不足，而未果他為也。——張載《橫渠語錄》

43 xué zhě dà bù yí zhì xiǎo qì qīng. zhì xiǎo zé yì zú, yì zú zé wú yóu jìn qì qīng zé yǐ wèi zhī wèi yǐ zhī, wèi xué zhě wèi yǐ xué.
43、學者大不宜志小氣輕。志小則易足，易足則無由進；氣輕則以未知為已知，未學者為已學。