1 yī chuān xiān shēng dá zhū zhǎng wén shū yuē: xīn tōng hū dào, rán hòu néng biàn shì fēi, rú chí quán héng yǐ jiào qīng zhòng, mèng zǐ suǒ wèi zhī yán shì yě. xīn bù tōng hū dào, ér jiào gǔ rén zhī shì fēi, yóu bù chí quán héng ér zhuó qīng zhòng, jié qí mù lì, láo qí xīn zhì, suī shǐ shí zhōng, yì gǔ rén suǒ wèi yì zé lǚ zhōng, jūn zǐ bù guì yě. èr chéng wén jí juǎn jiǔ dá zhū zhǎng wén shū
1、伊川先生答朱長文書曰：心通乎道，然後能辨是非，如持權衡以較輕重，孟子所謂「知言」是也。心不通乎道，而較古人之是非，猶不持權衡而酌輕重，竭其目力，勞其心智，雖使時中，亦古人所謂「億則屢中」，君子不貴也。——《二程文集》卷九《答朱長文書》

2 yī chuān xiān shēng dá mén rén yuē: kǒng mèng zhī mén, qǐ jiē xián zhé? gù duō zhòng rén. yǐ zhòng rén guān duì xián, fú shí zhě duō yǐ. wéi qí bù gǎn xìn jǐ ér xìn qí shī, shì gù qiú ér hòu dé. jīn zhū jūn yú yí yán, cái bù hé, zé zhì bù fù sī, suǒ yǐ zhōng yì yě. bù kě biàn fàng xià, gèng qiě sī zhī, zhì zhī zhī fāng yě. èr chéng wén jí juǎn jiǔ dá mén rén shū
2、伊川先生答門人曰：孔孟之門，豈皆賢哲？固多眾人。以眾人觀對賢，弗識者多矣。惟其不敢信己而信其師，是故求而後得。今諸君於頤言，才不合，則置不復思，所以終異也。不可便放下，更且思之，致知之方也。——《二程文集》卷九《答門人書》

3 yī chuān xiān shēng dá héng qú xiān shēng yuē: suǒ lùn dà gài, yǒu kǔ xīn jí lì zhī xiàng, ér wú kuān yù wēn hòu zhī qì. fēi míng ruì suǒ zhào, ér kǎo suǒ zhì cǐ, gù yì lǚ piān ér yán duō zhì, xiǎo chū rù shí yǒu zhī. gèng yuàn wán yǎng sī lǜ, hán yǒng yì lǐ, tā rì dāng zì tiáo chàng. èr chéng wén jí juǎn jiǔ dá héng qú xiān shēng shū
3、伊川先生答橫渠先生曰：所論大概，有苦心極力之象，而無寬裕溫厚之氣。非明睿所照，而考索至此，故意屢偏而言多窒，小出入時有之。更願完養思慮，涵泳義理，他日當自條暢。——《二程文集》卷九《答橫渠先生書》

4 yù zhī dé yǔ bù dé, yú xīn qì shàng yàn zhī. sī lǜ yǒu de, zhōng xīn yuè yù, pèi rán yǒu yù zhě, shí de yě. sī lǜ yǒu de, xīn qì láo hào zhě, shí wèi de yě, qiáng chuǎi duó ěr. cháng yǒu rén yán: bǐ yīn xué dào, sī lǜ xīn xū. yuē: rén zhī xuè qì, gù yǒu xū shí. jí bìng zhī lái, shèng xián suǒ bù miǎn. rán wèi wén zì gǔ shèng xián yīn xué dào ér zhì xīn jí zhě. èr chéng yí shū juǎn èr shàng
4、欲知得與不得，於心氣上驗之。思慮有得，中心悅豫，沛然有裕者，實得也。思慮有得，心氣勞耗者，實未得也，強揣度耳。嘗有人言：「比因學道，思慮心虛。」曰：人之血氣，固有虛實。疾病之來，聖賢所不免。然未聞自古聖賢因學道而致心疾者。——《二程遺書》卷二上

5 suǒ wèi rì yuè zhì yān yǔ jiǔ ér bù xī zhě, suǒ jiàn guī mó suī lüè xiāng sì, qí yì wèi qì xiàng jiǒng bié, xū qián xīn mò shí, wán suǒ jiǔ zhī, shù jǐ zì dé. xué zhě bù xué shèng rén zé jǐ, yù xué zhī xū shú wán wèi shèng rén zhī qì xiàng, bù kě zhǐ cóng míng shàng lǐ huì, rú cǐ zhǐ shì jiǎng lùn wén zhāng. èr chéng yí shū
5、所謂「日月至焉」與久而不息者，所見規模雖略相似，其意味氣象迥別，須潛心默識，玩索久之，庶幾自得。學者不學聖人則己，欲學之須熟玩味聖人之氣象，不可只從名上理會，如此只是講論文章。——《二程遺書》

6 wèn: zhōng xìn jìn dé zhī shì, gù kě miǎn qiáng. rán zhì zhī shén nán. yī chuān xiān shēng yuē: xué zhě gù dāng miǎn qiáng, rán xū shì zhī liǎo fāng xíng dé. ruò bù zhī, zhǐ shì qù què yáo, xué tā xíng shì, wú yáo xǔ duō cōng míng ruì zhì, zěn shēng de rú tā dòng róng zhōu xuán zhōng lǐ? rú zi suǒ fāng, shì dǔ xìn ér gù shǒu zhī, fēi gù yǒu zhī yě. wèi zhì zhī, biàn yù chéng yì, shì liè děng yě. miǎn qiáng xíng zhě, ān néng chí jiǔ. chú fēi zhú lǐ míng, zì rán lè xún dào. xìng běn shàn, xún lǐ ér xíng, shì shùn lǐ shì, běn yì bù nán. dàn wèi rén bù zhī, xuán ān pái zhe, biàn dào nán yě. zhī yǒu duō shǎo bān shù? shà yǒu shēn qiǎn. xué zhě xū shì zhēn zhī, cái zhī dé shì, biàn tài rán xíng qù yě. mǒu nián èr shí shí, jiě shì jīng yì, yǔ jīn wú yì. rán sī jīn rì, jué dé yì wèi yǔ shǎo shí zì bié. èr chéng yí shū juǎn shí bā
6、問：忠信進德之事，固可勉強。然致知甚難。伊川先生曰：學者固當勉強，然須是知了方行得。若不知，只是覷卻堯，學他行事，無堯許多聰明睿智，怎生得如他動容周旋中禮？如子所方，是篤信而固守之，非固有之也。未致知，便欲誠意，是躐等也。勉強行者，安能持久。除非燭理明，自然樂循道。性本善，循理而行，是順理事，本亦不難。但為人不知，旋安排著，便道難也。知有多少般數？煞有深淺。學者須是真知，才知得是，便泰然行去也。某年二十時，解釋經義，與今無異。然思今日，覺得意味與少時自別。——《二程遺書》卷十八

7 fán yī wù yǒu yī wù zhī lǐ, xū shì qióng zhì qí lǐ. qióng lǐ yì duō duān, huò dú shū jiǎng míng yì lǐ, huò lùn gǔ jīn rén wù, bié qí shì fēi, huò yīng jiē shì wù, ér chù qí dāng, jiē qióng lǐ yě. huò wèn: gé wù xū wù wù gé zhī, hái zhǐ gé yī wù ér wàn lǐ jiē zhī? yuē: zěn de biàn huì guàn tōng? ruò zhǐ gé yī wù, biàn tōng zhòng lǐ, suī yán zi yì bù gǎn rú cǐ dào. xū shì jīn rì gé yī jiàn, míng rì yòu gé yī jiàn, jī xí jì duō, rán hòu tuō rán zì yǒu guàn tōng chù. èr chéng yí shū juǎn shí bā
7、凡一物有一物之理，須是窮致其理。窮理亦多端，或讀書講明義理，或論古今人物，別其是非，或應接事物，而處其當，皆窮理也。或問：格物須物物格之，還只格一物而萬理皆知？曰：怎得便會貫通？若只格一物，便通眾理，雖顏子亦不敢如此道。須是今日格一件，明日又格一件，積習既多，然後脫然自有貫通處。——《二程遺書》卷十八

8 sī yuē ruì, sī lǜ jiǔ hòu, ruì zì rán shēng. ruò yú yī shì shàng sī wèi dé, qiě bié huàn yī shì sī zhī, bù kě zhuān shǒu zhe zhè yī shì. gài rén zhī zhī shí, yú zhè lǐ bì zhe, suī qiáng sī yì bù tōng. èr chéng yí shū juǎn shí bā
8、「思曰睿」，思慮久後，睿自然生。若於一事上思未得，且別換一事思之，不可專守著這一事。蓋人之知識，於這裡蔽着，雖強思亦不通。——《二程遺書》卷十八

9 wèn: guān wù chá jǐ, hái yīn jiàn wù fǎn qiú zhū shēn fǒu? yuē: bù bì rú cǐ shuō. wù wǒ yī lǐ, cái míng bǐ, jí xiǎo cǐ, cǐ hé nèi wài zhī dào yě. yòu wèn: zhì zhī xiān qiú zhī sì duān, rú hé? yuē: qiú zhī xìng qíng, gù shì qiè yú shēn. rán yī cǎo yī mù jiē yǒu lǐ, xū shì chá. èr chéng yí shū juǎn shí bā
9、問：觀物察己，還因見物反求諸身否？曰：不必如此說。物我一理，才明彼，即曉此，此合內外之道也。又問：致知先求之四端，如何？曰：求之性情，固是切於身。然一草一木皆有理，須是察。——《二程遺書》卷十八

10 héng qú xiān shēng dá fàn xùn zhī yuē: suǒ fǎng wù guài shén jiān, cǐ fēi nán yǔ, gù wèi bì xìn ěr. mèng zǐ suǒ wèi zhī xìng zhī tiān, xué zhě zhì yú zhī tiān, zé wù suǒ cóng chū, dāng yuán yuán zì jiàn. zhī suǒ cóng chū, zé wù zhī dāng yǒu dāng wú, mò bù xīn yù, yì bù dài yǔ ér hòu zhī. zhū gōng suǒ lùn, dàn shǒu zhī bù shī, bù wèi yì duān suǒ jié, jìn jìn bù jǐ, zé wù guài bù xū biàn, yì duān bù bì gōng. bù yú qī nián, wú dào shèng yǐ. ruò yù wěi zhī wú qióng, fù zhī bù kě zhī, zé xué wèi yí náo, zhì wèi wù hūn, jiāo lái wú jiān, zú wú yǐ zì cún, ér nì yú guài wàng bì yǐ. zhāng zài héng qú wén jí
10、橫渠先生答范巽之曰：所訪物怪神奸，此非難語，顧未必信耳。孟子所謂「知性知天」，學者至於知天，則物所從出，當源源自見。知所從出，則物之當有當無，莫不心喻，亦不待語而後知。諸公所論，但守之不失，不為異端所劫，進進不己，則物怪不須辨，異端不必攻。不逾期年，吾道勝矣。若欲委之無窮，付之不可知，則學為疑撓，智為物昏，交來無間，卒無以自存，而溺於怪妄必矣。——張載《橫渠文集》

11 yì lǐ yǒu yí, zé zhuó qù zǎo jiàn, yǐ lái xīn yì. xīn zhōng yǒu suǒ kāi, jí biàn zhá jì, bù sī zé hái sāi zhī yǐ. gèng xū dé péng yǒu zhī zhù, yī rì jiān péng yǒu lùn zhe, zé yī rì jiān yì sī chà bié. xū rì rì rú cǐ jiǎng lùn, jiǔ zé zì jué jìn yě. zhāng zài héng qú wén jí
11、義理有疑，則濯去早見，以來新意。心中有所開，即便札記，不思則還塞之矣。更須得朋友之助，一日間朋友論著，則一日間意思差別。須日日如此講論，久則自覺進也。——張載《橫渠文集》

12 fán jiě wén zì, dàn yì qí xīn, zì jiàn lǐ. lǐ zhǐ shì rén lǐ, shén fēn míng, rú yī tiáo píng tǎn dǐ dào lù. shī yuē: zhōu dào rú dǐ, qí zhí rú shǐ, cǐ zhī wèi yě. huò yuē: shèng rén zhī yán, kǒng bù kě qiǎn jìn kàn tā. yuē: shèng rén zhī yán, zì yǒu jìn chù, zì yǒu shēn yuǎn chù. rú jìn chù zěn shēng tōng yào záo jiào shēn yuǎn dé? yáng zǐ yuē: shèng rén zhī yán yuǎn rú tiān, xián rén zhī yán jìn rú dì. yí yǔ gǎi zhī yuē: shèng rén zhī yán, qí yuǎn rú tiān, qí jìn rú dì. èr chéng yí shū juǎn shí bā
12、凡解文字，但易其心，自見理。理只是人理，甚分明，如一條平坦底道路。《詩》曰：「周道如砥，其直如矢」，此之謂也。或曰：聖人之言，恐不可淺近看他。曰：聖人之言，自有近處，自有深遠處。如近處怎生通要鑿教深遠得？揚子曰：「聖人之言遠如天，賢人之言近如地。」頤與改之曰：「聖人之言，其遠如天，其近如地」。——《二程遺書》卷十八

13 xué zhě bù ní wén yì zhě, yòu quán bèi què yuǎn qù. lǐ huì wén yì zhě, yòu zhì ní bù tōng. rú zi zhuó rú zǐ wèi jiāng zhī shì, mèng zǐ zhǐ qǔ qí bù bèi shī zhī yì, rén xū jiù shàng biān lǐ huì shì jūn zhī dào rú hé yě. yòu rú wàn zhāng wèn shùn wán lǐn jùn jǐng shì, mèng zǐ zhǐ dá tā dà yì, rén xū yào lǐ huì: jùn jǐng rú hé chū dé lái? wán lǐn yòu zěn me xià de lái? ruò cǐ zhī xué, tú fèi xīn lì. èr chéng yí shū juǎn shí bā
13、學者不泥文義者，又全背卻遠去。理會文義者，又滯泥不通。如子濯孺子為將之事，孟子只取其不背師之意，人須就上邊理會事君之道如何也。又如萬章問舜完廩浚井事，孟子只答他大意，人須要理會：浚井如何出得來？完廩又怎麼下得來？若此之學，徒費心力。——《二程遺書》卷十八

14 wèn: yíng zhōng cháng ài wén zhōng zǐ: huò wèn xué yì, zǐ yuē: zhōng rì qián qián kě yě. cǐ yǔ zuì jǐn. wén wáng suǒ yǐ wèi shèng, yì zhǐ shì gè bù yǐ. xiān shēng yuē: fán shuō jīng yì, rú zhǐ guǎn jié jié tuī shǎng qù, kě zhī shì jǐn. fū zhōng rì qián qián, wèi jǐn dé yì. jù cǐ yī jù, zhǐ zuò dé jiǔ sān shǐ. ruò wèi qián qián shì bù yǐ, bù yǐ yòu shì dào. jiàn jiàn tuī qù, zì rán shì jǐn. zhǐ shì lǐ bù rú cǐ. èr chéng yí shū juǎn shí jiǔ
14、問：瑩中嘗愛文中子：或問學《易》，子曰：「終日乾乾可也。」此語最盡。文王所以為聖，亦只是個不已。先生曰：凡說經義，如只管節節推上去，可知是盡。夫終日乾乾，未盡得《易》。據此一句，只做得九三使。若謂乾乾是不已，不已又是道。漸漸推去，自然是盡。只是理不如此。——《二程遺書》卷十九

15 zi zài chuān shàng yuē: shì zhě rú sī fū. yán dào zhī tǐ rú cǐ, zhè lǐ xū shì zì jiàn dé. zhāng yì yuē: cǐ biàn shì wú qióng. xiān shēng yuē: gù shì dào wú qióng. rán zěn shēng yī gè wú qióng biàn dào liǎo de tā? èr chéng yí shū juǎn shí jiǔ
15、「子在川上曰：逝者如斯夫」。言道之體如此，這裡須是自見得。張繹曰：此便是無窮。先生曰：固是道無窮。然怎生一個「無窮」便道了得他？——《二程遺書》卷十九

16 jīn rén bù huì dú shū, rú sòng shī sān bǎi, shòu zhī yǐ zhèng, bù dá shǐ zhī sì fāng, bù néng zhuān duì, suī duō yì xī wèi? xū shì wèi dú shī shí, bù dá yú zhèng, bù néng zhuān duì. jì dú shī hòu, biàn dá yú zhèng, néng zhuān duì sì fāng shǐ shì. dú shū rén ér wèi zhōu nán zhào nán, qí yóu zhèng qiáng miàn. xū shì wèi dú shī shí rú miàn qiáng, dào dú le hòu biàn bù miàn qiáng, fāng shì yǒu yàn. dà dǐ dú shū zhī cǐ biàn shì fǎ. rú dú lùn yǔ, jiù shí wèi dú shì zhè gè rén, jí dú le hòu lái, yòu zhǐ shì zhè gè rén, biàn shì bù céng dú yě. èr chéng yí shū juǎn shí jiǔ
16、今人不會讀書，如「誦《詩》三百，授之以政，不達；使之四方，不能專對，雖多亦奚為？」須是未讀《詩》時，不達於政，不能專對。既讀《詩》後，便達於政，能專對四方始是。讀書「人而為《周南》、《召南》，其猶正牆面。」須是未讀《詩》時如面牆，到讀了後便不面牆，方是有驗。大抵讀書只此便是法。如讀《論語》，舊時未讀是這個人，及讀了後來，又只是這個人，便是不曾讀也。——《二程遺書》卷十九

17 tūn chū dào, wèn wèi xué zhī fāng. xiān shēng yuē: gōng yào zhī wèi xué xū shì dú shū. shū bù bì duō kàn, yào zhī qí yuē. duō kàn ér bù zhī qí yuē, shū sì ěr. yí yīn shǎo shí dú shū tān duō, rú jīn duō wàng le. xū shì jiāng shèng rén yán yǔ wán wèi, rù xīn jì zhe, rán hòu lì qù xíng zhī, zì yǒu suǒ de. èr chéng wài shū
17、焞初到，問為學之方。先生曰：公要知為學須是讀書。書不必多看，要知其約。多看而不知其約，書肆耳。頤因少時讀書貪多，如今多忘了。須是將聖人言語玩味，入心記著，然後力去行之，自有所得。——《二程外書》

18 xué zhě xiān xū dú lùn mèng. qióng dé lùn mèng zì yǒu yào yuē chù, yǐ cǐ guān tā jīng shén shěng lì le. lùn mèng rú zhàng chǐ quán héng xiāng sì, yǐ cǐ qù liáng dù shì wù, zì rán jiàn dé zhǎng duǎn qīng zhòng. èr chéng yí shū juǎn shí bā
18、學者先須讀《論》、《孟》。窮得《論》、《孟》、自有要約處，以此觀他經甚省力了。《論》、《孟》如丈尺權衡相似，以此去量度事物，自然見得長短輕重。——《二程遺書》卷十八

19 dú lùn yǔ zhě, dàn jiāng zhū dì zǐ wèn chù, shǐ zuò jǐ wèn, jiāng shèng rén dá chù, biàn zuò jīn rì ěr wén, zì rán yǒu de. ruò néng yú lùn mèng zhōng shēn qiú wán wèi, jiāng lái hán yǎng chéng, shén shēng qì zhì! èr chéng yí shū juǎn èr shí èr shàng
19、讀《論語》者，但將諸弟子問處，使作己問，將聖人答處，便作今日耳聞，自然有得。若能於《論》、《孟》中深求玩味，將來涵養成，甚生氣質！——《二程遺書》卷二十二上

20 dú shū zhě dāng guān shèng rén suǒ yǐ zuò jīng zhè yì, yǔ shèng rén suǒ yǐ yòng xīn, yǔ shèng rén suǒ yǐ zhì shèng rén, ér wú zhī suǒ yǐ wèi zhì zhě, suǒ yǐ wèi dé zhě. jù jù ér qiú zhī, zhòu sòng ér wèi zhī, zhōng yè ér sī zhī, píng qí xīn, yì qí qì, què qí yí, zé shèng rén zhī yì jiàn yǐ. èr chéng yí shū juǎn èr shí wǔ
20、讀書者當觀聖人所以作經這意，與聖人所以用心，與聖人所以至聖人，而吾之所以未至者，所以未得者。句句而求之，晝誦而味之，中夜而思之，平其心，易其氣，闕其疑，則聖人之意見矣。——《二程遺書》卷二十五

21 xìng yú shī zhě, yín yǒng xìng qíng, hán chàng dào dé zhī zhōng ér xīn dòng zhī, yǒu wú yǔ diǎn zhī qì xiàng. èr chéng yí shū juǎn sān
21、「興於《詩》」者，吟詠性情，涵暢道德之中而歆動之，有「吾與點」之氣象。——《二程遺書》卷三

22 xiè xiǎn dào yún: míng dào xiān shēng shàn yán shī, tā yòu hún bù céng zhāng jiě jù shì, dàn yōu yóu wán wèi, yín é shàng xià, biàn shǐ rén yǒu de chù. zhān bǐ rì yuè, yōu yōu wǒ sī. dào zhī yún yuǎn, hé yún néng lái! sī zhī qiè yǐ. zhōng yuē: bǎi ěr jūn zǐ, bù zhī dé xìng. bù zhì bù qiú, hé yòng bù cáng! guī yú zhèng yě. yòu yuē: bó chún cháng tán shī, bìng bù xià yī zì xùn gǔ, yǒu shí zhǐ zhuǎn què yī liǎng zì, diǎn duō dì niàn guò, biàn jiào rén xǐng wù. yòu yuē: gǔ rén suǒ yǐ guì qīn zhì zhī yě. èr chéng wài shū juǎn shí èr
22、謝顯道云：明道先生善言《詩》，他又渾不曾章解句釋，但優遊玩味，吟哦上下，便使人有得處。「瞻彼日月，悠悠我思。道之雲遠，曷雲能來！」思之切矣。終曰：「百爾君子，不知德性。不忮不求，何用不藏！」歸於正也。又曰：伯淳嘗談《詩》，並不下一字訓詁，有時只轉卻一兩字，點掇地念過，便教人省悟。又曰：古人所以貴親炙之也。——《二程外書》卷十二

23 zhōng yōng zhī chū, shì kǒng mén chuán shòu, chéng yú zi sī mèng zǐ. qí shū suī zá jì, gèng bù fēn jīng cū, yī gǔn shuō le. jīn rén yǔ dào, duō shuō gāo biàn yí què bēi, shuō běn biàn yí què mò. èr chéng yí shū juǎn shí wǔ
23、《中庸》之出，是孔門傳授，成於子思、孟子。其書雖雜記，更不分精粗，一滾說了。今人語道，多說高便遺卻卑，說本便遺卻末。——《二程遺書》卷十五

24 yī chuān xiān shēng yì chuán xù yuē: yì, biàn yì yě, suí shí biàn yì yǐ cóng dào yě. qí wèi shū yě, guǎng dà xī bèi, jiāng yǐ shùn xìng mìng zhī lǐ, tōng yōu míng zhī gù, jǐn shì wù zhī qíng, ér shì kāi wù chéng wù zhī dào yě. shèng rén zhī yōu huàn hòu shì, kě wèi zhì yǐ. qù gǔ suī yuǎn, yí jīng shàng cún. rán ér qián rú shī yì yǐ chuán yán, hòu xué sòng yán ér wàng wèi. zì qín ér xià, gài wú chuán yǐ. yǔ shēng qiān zài zhī hòu, dào sī wén zhī yān huì, jiāng bǐ hòu rén yán liú ér qiú yuán, cǐ chuán suǒ yǐ zuò yě. yì yǒu shèng rén zhī dào sì yān: yǐ yán zhě shàng qí cí, yǐ dòng zhě shàng qí biàn, yǐ zhì qì zhě shàng qí xiàng, yǐ bǔ shì zhě shàng qí zhàn. jí xiōng xiāo zhǎng zhī lǐ, jìn tuì cún wáng zhī dào bèi yú cí. tuī cí kǎo guà, kě yǐ zhī biàn, xiàng yǔ zhàn zài qí zhōng yǐ. jūn zǐ jū zé guān qí xiàng ér wán qí cí, dòng zé guān qí biàn ér wán qí zhàn. dé yú cí bù dá qí yì zhě yǒu yǐ, wèi yǒu bù dé yú cí ér néng tōng qí yì zhě yě. zhì wēi zhě lǐ yě, zhì zhù zhě xiàng yě. tǐ yòng yī yuán, xiǎn wēi wú jiān. guān huì tōng yǐ xíng qí diǎn lǐ, zé cí wú suǒ bù bèi. gù shàn xué zhě qiú yán bì zì jìn. yì yú jìn zhě, fēi zhī yán zhě yě. yǔ suǒ chuán zhě cí yě, yóu cí dé yì, zé cún hū rén yān. èr chéng wén jí juǎn bā yì chuán xù
24、伊川先生《易傳序》曰：易，變易也，隨時變易以從道也。其為書也，廣大悉備，將以順性命之理，通幽明之故，盡事物之情，而示開物成物之道也。聖人之憂患後世，可謂至矣。去古雖遠，遺經尚存。然而前儒失意以傳言，後學誦言而忘味。自秦而下，蓋無傳矣。予生千載之後，悼斯文之淹晦，將俾後人沿流而求源，此《傳》所以作也。「《易》有聖人之道四焉：以言者尚其辭，以動者尚其變，以制器者尚其象，以卜筮者尚其占。」吉凶消長之理，進退存亡之道備於辭。推辭考卦，可以知變，象與占在其中矣。「君子居則觀其象而玩其辭，動則觀其變而玩其占。」得於辭不達其意者有矣，未有不得於辭而能通其意者也。至微者理也，至著者象也。體用一源，顯微無間。觀會通以行其典禮，則辭無所不備。故善學者求言必自近。易於近者，非知言者也。予所傳者辭也，由辭得意，則存乎人焉。——《二程文集》卷八《易傳序》

25 yī chuān xiān shēng dá zhāng hóng zhōng shū rì: yì chuán wèi chuán, zì liàng jīng lì wèi shuāi, shàng jì bù shǎo jìn ěr. lái shū yún: yì zhī yì běn qǐ yú shù. wèi yì qǐ yú shù zé fēi yě. yǒu lǐ ér hòu yǒu xiàng, yǒu xiàng ér hòu yǒu shù. yì yīn xiàng yǐ míng lǐ, yóu xiàng ér zhī shù. dé qí yì, zé xiàng shù zài qí zhōng yǐ. bì yù qióng xiàng zhī yǐn wēi, jǐn shù zhī háo hū, nǎi xún liú zhú mò, shù jiā zhī suǒ shàng, fēi rú zhě zhī suǒ wù yě. èr chéng wén jí juǎn jiǔ tái zhāng hóng zhōng shū
25、伊川先生答張閎中書日：《易傳》未傳，自量精力未衰，尚覬不少進爾。來書云：「《易》之義本起於數。」謂義起於數則非也。有理而後有象，有象而後有數。《易》因象以明理，由象而知數。得其義，則象數在其中矣。必欲窮象之隱微，盡數之毫忽，乃尋流逐末，術家之所尚，非儒者之所務也。——《二程文集》卷九《苔張閎中書》

26 wèn: hú xiān shēng jiě jiǔ sì zuò tài zǐ, kǒng bú shì guà yì. xiān shēng yún: yì bù fáng, zhǐ kàn rú hé yòng. dāng chǔ èr zé zuò chǔ èr shǐ. jiǔ sì jìn jūn, biàn zuò chǔ èr yì bù hài, dàn bú yào jū yī. ruò zhí yī shì, zé sān bǎi bā shí sì yáo, zhǐ zuò dé sān bǎi bā shí sì jiàn shì biàn xiū le. gōng chéng yí shū juǎn shí jiǔ
26、問：胡先生解九四作太子，恐不是卦義。先生云：亦不妨，只看如何用。當儲貳則作儲貳使。九四近君，便作儲貳亦不害，但不要拘一。若執一事，則三百八十四爻，只作得三百八十四件事便休了。——《工程遺書》卷十九

27 kàn yì qiě yào zhī shí. fán liù yáo, rén rén yǒu yòng, shèng rén zì yǒu shèng rén yòng, xián rén zì yǒu xián rén yòng, zhòng rén zì yǒu zhòng rén yòng, xué zhě zì yǒu xué zhě yòng, jūn yǒu jūn yòng, chén yǒu chén yòng, wú suǒ bù tōng. yīn wèn: kūn guà shì chén zhī shì, rén jūn yǒu yòng chù fǒu? xiān shēng rì: shì hé wú yòng? rú hòu dé zài wù, rén jūn ān kě bù yòng? èr chéng yí shū juǎn shí jiǔ
27、看《易》且要知時。凡六爻，人人有用，聖人自有聖人用，賢人自有賢人用，眾人自有眾人用，學者自有學者用，君有君用，臣有臣用，無所不通。因問：《坤卦》是臣之事，人君有用處否？先生日：是何無用？如「厚德載物」，人君安可不用？——《二程遺書》卷十九

28 jīn shí rén kàn yì, jiē bù shí dé yì shì hé wù, zhǐ jiù shàng chuān záo. ruò niàn dé bù shú, yǔ jiù shàng tiān yī dé yì jué duō, jiù shàng jiǎn yī dé yì bù jué shǎo, pì rú bù shí cǐ wù zi, ruò jiǎn yī zhī jiǎo, yì bù zhī shì shǎo, ruò tiān yī zhī, yì bù zhī shì duō. ruò shí zé zì tiān jiǎn bù de yě. èr chéng wài shū juǎn wǔ
28、今時人看《易》，皆不識得《易》是何物，只就上穿鑿。若念得不熟，與就上添一德亦覺多，就上減一德亦不覺少，譬如不識此兀子，若減一隻腳，亦不知是少，若添一隻，亦不知是多。若識則自添減不得也。——《二程外書》卷五