1 gàn mǔ zhī gǔ, bù kě zhēn. zi zhī yú mǔ, dāng yǐ róu xùn fǔ dǎo zhī, shǐ de yú yì. bù gù ér zhì bài gǔ, zé zi zhī zuì yě. cóng róng jiāng shùn, qǐ wú dào hū? ruò shēn jǐ gāng yáng zhī dào, jù rán jiǎo fú zé shāng sī, suǒ hài dà yǐ, yì ān néng rù hū? zài hu qū jǐ xià yì, xùn shùn xiāng chéng, shǐ zhī shēn zhèng shì zhì ér jǐ. gāng yáng zhī chén shì róu ruò zhī jūn, yì yì xiāng jìn. èr chéng yì chuán gǔ chuán
1、「干母之蠱，不可貞。」子之於母，當以柔巽輔導之，使得於義。不顧而致敗蠱，則子之罪也。從容將順，豈無道乎？若伸己剛陽之道，遽然矯拂則傷思，所害大矣，亦安能入乎？在乎屈己下意，巽順相承，使之身正事治而己。剛陽之臣事柔弱之君，義亦相近。——《二程易傳·蠱傳》

2 gǔ zhī jiǔ sān, yǐ yáng chù gāng ér bù zhōng, gāng zhī guò yě, gù xiǎo yǒu huǐ. rán zài xùn tǐ, bù wèi wú shùn. shùn, shì qīn zhī běn yě. yòu jū dé zhèng, gù wú dà jiù, rán yǒu xiǎo huǐ. yǐ fēi shàn shì qīn yě. chéng shì yì chuán gǔ chuán
2、《蠱》之九三，以陽處剛而不中，剛之過也，故小有悔。然在《巽》體，不為無順。順，事親之本也。又居得正，故無大咎，然有小悔。已非善事親也。——《程氏易傳·蠱傳》

3 rén zhī chù jiā, zài gǔ ròu fù zǐ zhī jiān, dà shuài yǐ qíng shèng lǐ, yǐ ēn duó yì, wéi gāng lì zhī rén, zé néng bù yǐ sī ài shī qí zhèng lǐ, gù jiā rén guà dà yào yǐ gāng wèi shàn. chéng shì yì chuán jiā rén chuán
3、人之處家，在骨肉父子之間，大率以情勝禮，以恩奪義，惟剛立之人，則能不以私愛失其正理，故《家人》卦大要以剛為善。——《程氏易傳·家人傳》

4 wèn: xíng zhuàng yún: jǐn xìng zhì mìng, bì běn yú xiào dì. bù shí xiào dì hé yǐ néng jǐn xìng zhì mìng yě? yuē hòu rén biàn jiāng xìng mìng bié zuò yì bān shì shuō le. xìng mìng xiào dì, zhǐ shì yī tǒng dǐ shì, jiù xiào dì zhōng biàn kě jǐn xìng zhì mìng. rú sǎ sǎo yīng duì yǔ jǐn xìng zhì mìng, yì shì yī tǒng dǐ shì, wú yǒu běn mò, wú yǒu jīng cū, què bèi hòu lái rén yán xìng mìng zhě, bié zuò yì bān gāo yuǎn shuō. gù jǔ xiào tì, shì yú rén qiè jìn zhě yán zhī. rán jīn shí fēi wú xiào dì zhī rén, ér bù néng jǐn xìng zhì mìng zhě, yóu zhī ér bù zhī yě. èr chéng yí shū juǎn shí bā
4、問：《行狀》云：「盡性至命，必本於孝弟。」不識孝弟何以能盡性至命也？曰；後人便將性命別作一般事說了。性命孝弟，只是一統底事，就孝弟中便可盡性至命。如灑掃應對與盡性至命，亦是一統底事，無有本末，無有精粗，卻被後來人言性命者，別作一般高遠說。故舉孝悌，是於人切近者言之。然今時非無孝弟之人，而不能盡性至命者，由之而不知也。——《二程遺書》卷十八

5 wèn: dì wǔ lún shì qí zi zhī jí yǔ shì xiōng zi zhī jí bù tóng, zì wèi zhī sī, rú hé? yuē: bù dài ān qǐn yǔ bù ān qǐn, zhǐ bù qǐ yǔ shí qǐ, biàn shì sī yě. fù zǐ zhī ài běn shì gōng, cái zhe xiē xīn zuò, biàn shì sī yě. yòu wèn: shì jǐ zhī zǐ yǔ xiōng zhī zǐ yǒu jiān fǒu? yuē: shèng rén lì fǎ, yuē: xiōng dì zhī zǐ yóu zi yě. yòu wèn: tiān xìng zì yǒu qīng zhòng, yí ruò yǒu jiān rán. yuē: zhǐ wèi jīn rén yǐ sī xīn kàn le. kǒng zǐ yuē: fù zǐ zhī dào, tiān xìng yě. cǐ zhǐ jiù xiào shàng shuō, gù yán fù zǐ tiān xìng, ruò jūn chén xiōng dì bīn zhǔ péng yǒu zhī lèi, yì qǐ bú shì tiān xìng? zhǐ wèi jīn rén xiǎo kàn, què bù tuī qí běn suǒ yóu lái gù ěr. jǐ zhī zǐ yǔ xiōng zhī zǐ suǒ zhēng jǐ hé? shì tóng chū yú zhě yě. zhǐ wèi xiōng dì yì xíng, gù yǐ xiōng dì wèi shǒu zú. rén duō yǐ yì xíng gù, qīn jǐ zhī zǐ, yì yú xiōng dì zhī zǐ, shén bú shì yě. yòu wèn: kǒng zǐ yǐ gōng yě zhǎng bù jí nán róng, gù yǐ xiōng zhī zǐ qī nán róng, yǐ jǐ zhī zǐ qī gōng yě zhǎng, hé yě? yuē: cǐ yì yǐ jǐ zhī sī xīn kàn shèng rén le. fán rén bì xián zhě, jiē nèi bù zú yě. shèng rén zì zhì gōng, hé gèng bì xián? fán jià nǚ gè liàng qí cái ér qiú pèi, huò xiōng zhī zǐ bù shèn měi, bì zé qí xiāng chēng zhě wèi zhī pèi jǐ zhī zǐ měi, bì zé qí cái měi zhě wèi zhī pèi. qǐ gèng bì xián yé? ruò kǒng zǐ shì, huò shì nián bù xiāng ruò, huò shí yǒu xiān hòu, jiē bù kě zhī. yǐ kǒng zǐ wèi bì xián, zé dà bú shì. rú bì xián shì, xián zhě qiě bù wèi, kuàng shèng rén hū? èr chéng yí shū juǎn shí bā
5、問：第五倫視其子之疾與視兄子之疾不同，自謂之私，如何？曰：不待安寢與不安寢，只不起與十起，便是私也。父子之愛本是公，才著些心做，便是私也。又問：視己之子與兄之子有間否？曰：聖人立法，曰：「兄弟之子猶子也。」又問：天性自有輕重，疑若有間然。曰：只為今人以私心看了。孔子曰：「父子之道，天性也。」此只就孝上說，故言父子天性，若君臣、兄弟、賓主、朋友之類，亦豈不是天性？只為今人小看，卻不推其本所由來故爾。己之子與兄之子所爭幾何？是同出於者也。只為兄弟異形，故以兄弟為手足。人多以異形故，親己之子，異於兄弟之子，甚不是也。又問：孔子以公冶長不及南容，故以兄之子妻南容，以己之子妻公冶長，何也？曰：此亦以己之私心看聖人了。凡人避嫌者，皆內不足也。聖人自至公，何更避嫌？凡嫁女各量其才而求配，或兄之子不甚美，必擇其相稱者為之配；己之子美，必擇其才美者為之配。豈更避嫌耶？若孔子事，或是年不相若，或時有先後，皆不可知。以孔子為避嫌，則大不是。如避嫌事，賢者且不為，況聖人乎？——《二程遺書》卷十八

6 jīn rén duō bù zhī xiōng dì zhī ài. qiě rú lǘ yán xiǎo rén, dé yī shí bì xiān yǐ shí fù mǔ, fū hé gù? yǐ fù mǔ zhī kǒu, zhòng yú jǐ zhī kǒu yě. dé yī yī bì xiān yī fù mǔ, fū hé gù? yǐ fù mǔ zhī tǐ, zhòng yú jǐ zhī tǐ yě. zhì yú quǎn mǎ yì rán, dài fù mǔ zhī quǎn mǎ, bì yì hū jǐ zhī quǎn mǎ yě. dú ài fù mǔ zhī zǐ, què qīng yú jǐ zhī zǐ, shèn zhě zhì ruò chóu dí. jǔ shì jiē rú cǐ, huò zhī shén yǐ. èr chéng yí shū juǎn èr shí èr xià
6、今人多不知兄弟之愛。且如閭閻小人，得一食必先以食父母，夫何故？以父母之口，重於己之口也。得一衣必先衣父母，夫何故？以父母之體，重於己之體也。至於犬馬亦然，待父母之犬馬，必異乎己之犬馬也。獨愛父母之子，卻輕於己之子，甚者至若仇敵。舉世皆如此，惑之甚矣。——《二程遺書》卷二十二下

7 mǎi rǔ bì, duō bù dé jǐ. huò bù néng zì rǔ, bì shǐ rén, rán shí jǐ zi ér shā rén zhī zǐ, fēi dào. bì bù dé yǐ, yòng èr rǔ shí sān zi, zú bèi tā yú, huò rǔ mǔ bìng qiě sǐ, zé bù wèi hài, yòu bù wèi jǐ zi shā rén zhī zǐ, dàn yǒu suǒ fèi. ruò bù xìng zhì wù qí zi, hài shú dà yān! èr chéng wài shū juǎn shí
7、買乳婢，多不得己。或不能自乳，必使人，然食己子而殺人之子，非道。必不得已，用二乳食三子，足備他虞，或乳母病且死，則不為害，又不為己子殺人之子，但有所費。若不幸致誤其子，害孰大焉！——《二程外書》卷十

8 xiān gōng tài zhōng huì xiàng, zì bó wēn. qián hòu wǔ dé rèn zǐ, yǐ jūn zhū fù zǐ sūn. jià qiǎn gū nǚ, bì jǐn qí lì. suǒ de fèng qián, fēn shàn qīn qī zhī pín zhě. bó mǔ liú shì guǎ jū, gōng fèng yǎng shèn zhì. qí nǚ zhī fū sǐ, gōng yíng cóng nǚ xiōng yǐ guī, jiào yǎng qí zi, jūn yú zǐ zhí. jì miàn zhī xiōng zhī nǚ yòu guǎ, gōng jù nǚ xiōng zhī bēi sī, yòu qǔ shēng nǚ yǐ guī jià zhī. shí xiǎo guān lù báo, kè jǐ wèi yì, rén yǐ wèi nán. gōng cí nù ér gāng duàn, píng jū yǔ yòu jiàn chù, wéi kǒng yǒu shāng qí yì. zhì yú fàn yì lǐ, zé bù jiǎ yě. zuǒ yòu shǐ lìng zhī rén, wú rì bù chá qí jī bǎo hán yù. qǔ hòu shì. hóu fū rén shì jiù gū yǐ xiào jǐn chēng, yǔ xiān gōng xiāng dài rú bīn kè, xiān gōng lài qí nèi zhù, lǐ jìng yóu zhì, ér fū rén qiān shùn zì mù, suī xiǎo shì wèi cháng zhuān, bì bǐng ér hòu xíng. rén shù kuān hòu, fǔ ài zhū shù, bù yì jǐ chū. cóng shū yòu gū, fū rén cún shì, cháng jūn jǐ zi. zhì jiā yǒu fǎ, bù yán ér zhěng. bù xǐ chī pū nú bì. shì xiǎo zāng huò rú ér nǚ, zhū zi huò jiā ā zé, bì jiè zhī yuē: guì jiàn suī shū, rén zé yī yě. rǔ rú shì dà shí, néng wèi cǐ shì fǒu? xiān gōng fán yǒu suǒ nù, bì wèi zhī kuān jiě, wéi zhū ér yǒu guò, zé bù yǎn yě, cháng yuē: zi zhī suǒ yǐ bù xiào zhě, yóu mǔ bì qí guò, ér fù bù zhī yě. fū rén nán zǐ liù rén, suǒ cún wéi èr, qí cí ài kě wèi zhì yǐ, rán yú jiào zhī zhī dào, bù shǎo jiǎ yě. cái shù suì, xíng ér huò bó, jiā rén zǒu qián fú bào, kǒng qí jīng tí, fū rén shì cháng bù ā zé yuē: rǔ ruò ān xú, níng zhì bó hū! yǐn shí cháng zhì zhī zuò cè. cháng shí xù gēng, jiē chì zhǐ zhè, yuē: yòu qiú chēng yù, zhǎng dāng hé rú? suī shǐ lìng bèi, bù dé yǐ è yán mà rén, fēi xìng rán yě, jiào zhī shǐ rán yě. yǔ rén zhēng fèn, suī zhí bù yòu, yuē: huàn qí bù néng qū, huò yù yán kè, zé xǐ ér wèi zhī jù. fū rén qī bā suì shí sòng gǔ shī yuē: nǚ zǐ bù yè chū, yè chū bǐng míng zhú. zì shì rì mù zé bù fù chū fáng gé. jì zhǎng hǎo wén, ér bù wèi cí zhāng, jiàn shì fù nǚ yǐ wén zhāng bǐ zhá chuán yú rén zhě, zé shēn yǐ wèi fēi. èr chéng wén jí juǎn bā
8、先公太中諱珦，字伯溫。前後五得任子，以均諸父子孫。嫁遣孤女，必盡其力。所得俸錢，分贍親戚之貧者。伯母劉氏寡居，公奉養甚至。其女之夫死，公迎從女兄以歸，教養其子，均於子侄。既面之兄之女又寡，公懼女兄之悲思，又取甥女以歸嫁之。時小官祿薄，克己為義，人以為難。公慈怒而剛斷，平居與幼賤處，惟恐有傷其意。至於犯義理，則不假也。左右使令之人，無日不察其饑飽寒燠。娶侯氏。侯夫人事舅姑以孝謹稱，與先公相待如賓客，先公賴其內助，禮敬尤至，而夫人謙順自牧，雖小事未嘗專，必稟而後行。仁恕寬厚，撫愛諸庶，不異己出。從叔幼孤，夫人存視，常均己子。治家有法，不嚴而整。不喜笞撲奴婢。視小臧獲如兒女，諸子或加呵責，必戒之曰：「貴賤雖殊，人則一也。汝如是大時，能為此事否？」先公凡有所怒，必為之寬解，唯諸兒有過，則不掩也，常曰：「子之所以不肖者，由母蔽其過，而父不知也。」夫人男子六人，所存惟二，其慈愛可謂至矣，然於教之之道，不少假也。才數歲，行而或踣，家人走前扶抱，恐其驚啼，夫人示嘗不呵責曰：「汝若安徐，寧至踣乎！」飲食常置之坐側。嘗食絮羹，皆叱止這，曰：「幼求稱欲，長當何如？」雖使令輩，不得以惡言罵人，非性然也，教之使然也。與人爭忿，雖直不右，曰：「患其不能屈，或欲延客，則喜而為之具。夫人七八歲時誦古詩曰：「女子不夜出，夜出秉明燭。」自是日暮則不復出房閣。既長好文，而不為辭章，見世婦女以文章筆札傳於人者，則深以為非。——《二程文集》卷八

9 shùn zhī shì qīn yǒu bù yuè zhě, wèi fù wán mǔ yín, bù jìn rén qíng. ruò zhōng rén zhī qíng, qí ài è lüè wú hài lǐ, gū bì shùn zhī. qīn zhī gù jiù, suǒ xǐ zhě dāng lì zhāo zhì, yǐ yuè qí xīn. fán yú fù mǔ bīn kè zhī fèng, bì jí lì yíng bàn, yì bù jì jiā zhī yǒu wú, rán wèi yǎng yòu xū shǐ bù zhī qí miǎn qiáng láo kǔ, gǒu shǐ jiàn qí wèi ér bù yì, zé yì bù ān yǐ. zhāng zài lǐ jì shuō
9、舜之事親有不悅者，為父頑母嚚，不近人情。若中人之情，其愛惡略無害理，姑必順之。親之故舊，所喜者當力招致，以悅其心。凡於父母賓客之奉，必極力營辦，亦不計家之有無，然為養又須使不知其勉強勞苦，苟使見其為而不易，則亦不安矣。——張載《禮記說》

10 sī gàn shī yán: xiōng jí dì yǐ, shì xiāng hǎo yǐ, wú xiāng yóu yǐ. yán xiōng dì yí xiāng hǎo, bú yào sī xué. yóu, shì yě. rén qíng dà dǐ huàn zài shī zhī bù jiàn bào zé chuò, gù ēn bù néng zhōng. bú yào xiāng xué. jǐ shī zhī ér yǐ. zhāng zài shī shuō
10、《斯干》詩言：「兄及弟矣，式相好矣，無相猶矣。」言兄弟宜相好，不要廝學。猶，似也。人情大抵患在施之不見報則輟，故恩不能終。不要相學。己施之而已。——張載《詩說》

11 rén bù wèi zhōu nán zhào nán, qí yóu zhèng qiáng miàn ér lì. cháng shēn sī cǐ yán, chéng shì. bù cóng cǐ xíng, shén gé zhe shì, xiàng qián tuī bù qù. gài zhì qīn zhì jìn, mò shén yú cǐ, gù xū cóng cǐ shǐ. zhāng zài shī shuō
11、「人不為《周南》、《召南》，其猶正牆面而立。」嘗深思此言，誠是。不從此行，甚隔著事，向前推不去。蓋至親至近，莫甚於此，故須從此始。——張載《詩說》

12 bì pú shǐ zhì zhě, běn huái miǎn miǎn jìng xīn. ruò dào suǒ tí duō gèng jǐn zé jiā jǐn, màn zé qì qí běn xīn, biàn xí yǐ chéng xìng. gù shì zhě rù zhì cháo zé dé rì jìn, rù luàn cháo zé dé rì tuì, zhǐ guān zài shàng zhě yǒu kě xué wú kě xué ěr. zhāng zài héng qú yǔ lù
12、婢僕始至者，本懷勉勉敬心。若到所提掇更謹則加謹，慢則棄其本心，便習以成性。故仕者入治朝則德日進，入亂朝則德日退，只觀在上者有可學無可學爾。——張載《橫渠語錄》