1 lián xī xiān shēng yuē: jūn zǐ qián qián bù xī yú chéng, rán bì chéng fèn zhì yù, qiān shàn gǎi guò ér hòu zhì. gān zhī yòng qí shàn shì, sǔn yì zhī dà mò shì guò, shèng rén zhī zhǐ shēn zāi? jí xiōng huǐ lìn shēng hū dòng. yī, jí yī ér jǐ, dòng kě bù shèn hū! zhōu dūn yí tōng shū gān sǔn yì dòng
1、濂溪先生曰：君子乾乾不息於誠，然必懲忿窒欲，遷善改過而後至。乾之用其善是，損益之大莫是過，聖人之旨深哉？「吉凶悔吝生乎動」。噫，吉一而己，動可不慎乎！——周敦頤《通書·乾損益動》

2 lián xī xiān shēng yuē: mèng zǐ yuē: yǎng xīn mò shàn yú guǎ yù. yǔ wèi yǎng xīn bù zhǐ yú guǎ ér cún ěr. gài guǎ yān yǐ zhì yú wú, wú zé chéng lì míng tōng. chéng lì, xián yě míng tōng, shèng yě. zhōu dūn yí lián xī jí dì jiǔ yǎng xīn tíng shuō
2、濂溪先生曰：孟子曰：「養心莫善於寡慾。」予謂養心不止於寡而存耳。蓋寡焉以至於無，無則誠立明通。誠立，賢也；明通，聖也。——周敦頤《濂溪集》第九《養心亭說》

3 yī chuān xiān shēng yuē: yán yuān wèn kè jǐ fù lǐ zhī mù, fū zǐ yuē: fēi lǐ wù shì, fēi lǐ wù tīng, fēi lǐ wù yán, fēi lǐ wù dòng. sì zhě shēn zhī yòng yě, yóu hū zhōng ér yīng hū wài, zhì yú wài suǒ yǐ yǎng zhōng yě. yán yuān qǐng shì sī yǔ, suǒ yǐ jìn yú shèng rén. hòu zhī xué shèng rén zhě, yí fú yīng ér wù shī yě. yīn zhēn yǐ zì jǐng. shì zhēn rì: xīn xī běn xū, yīng wù wú jī cāo zhī yǒu yào, shì wèi zhī zé. bì jiāo yú qián, qí zhōng zé yū zhì zhī yú wài, yǐ ān qí nèi. kè jǐ fù lǐ, jiǔ ér chéng yǐ. tīng zhēn yuē: rén yǒu bǐng yí, běn hū tiān xìng zhī yòu wù huà, suì wáng qí zhèng. zhuō bǐ xiān jué, zhī zhǐ yǒu dìng xián xié cún chéng, fēi lǐ wù tīng. yán zhēn yuē: rén xīn zhī dòng, yīn yán yǐ xuān fà jìn zào wàng, nèi sī jìng zhuān. shěn shì shū jī, xìng róng chū hǎo jí xiōng róng rǔ, wéi qí suǒ zhào. shāng yì zé dàn, shāng fán zé zhī jǐ sì wù chàn, chū bèi lái wéi. fēi fǎ bù dào, qīn zāi xùn cí! dòng zhēn yuē: zhé rén zhī jǐ, chéng zhī yú sāi zhì shì lì xíng, shǒu zhī yú wèi. shùn lǐ zé yù, cóng yù wéi wēi zào cì kè niàn, zhàn jīng zì chí xí yǔ xìng chéng, shèng xián tóng guī. èr chéng wén jí juǎn bā sì zhēn
3、伊川先生曰：顏淵問克己復禮之目，夫子曰：「非禮勿視，非禮勿聽，非禮勿言，非禮勿動。」四者身之用也，由乎中而應乎外，制於外所以養中也。顏淵「請事斯語」，所以進於聖人。後之學聖人者，宜服膺而勿失也。因箴以自警。視箴日：心兮本虛，應物無跡；操之有要，視為之則。蔽交於前，其中則迂；制之於外，以安其內。克己復禮，久而誠矣。聽箴曰：人有秉彝，本乎天性；知誘物化，遂亡其正。卓彼先覺，知止有定；閑邪存誠，非禮勿聽。言箴曰：人心之動，因言以宣；髮禁躁妄，內斯靜專。矧是樞機，興戎出好；吉凶榮辱，惟其所召。傷易則誕，傷煩則支；己肆物懺，出悖來違。非法不道，欽哉訓辭！動箴曰：哲人知幾，誠之于思；志士厲行，守之於為。順理則裕，從欲惟危；造次克念，戰兢自持；習與性成，聖賢同歸。——《二程文集》卷八《四箴》

4 fù zhī chū jiǔ yuē: bù yuǎn fù, wú zhī huǐ, yuán jí. chuán yuē: yáng, jūn zǐ zhī dào, gù fù wèi fǎn shàn zhī yì. chū, fù zhī zuì xiān zhě yě, shì bù yuǎn ér fù yě. shī ér hòu yǒu fù, bù shī zé hé fù zhī yǒu? wéi shī zhī bù yuǎn ér fù, zé bù zhì yú huǐ, dà shàn ér jí yě. yán zi wú xíng xiǎn zhī guò, wú zi wèi qí shù jǐ, nǎi wú zhī huǐ yě. guò jì wèi xíng ér gǎi, hé huǐ zhī yǒu? jì wèi néng bù miǎn ér zhōng, suǒ wèi bù yù yú jǔ, shì yǒu guò yě. rán qí míng ér gāng, gù yī yǒu bù shàn, wèi cháng bù zhī jì zhī, wèi cháng bù jù gǎi, gù bù zhì yú huǐ, nǎi bù yuǎn fù yě. xué wèn zhī dào wú tā, wéi qí zhī bù shàn zé sù gǎi yǐ cóng shàn yě. chéng shì yì chuán fù chuán
4、《復》之初九曰：「不遠復，無祗悔，元吉。」傳曰：陽，君子之道，故復為反善之義。初，復之最先者也，是不遠而復也。失而後有復，不失則何復之有？惟失之不遠而復，則不至於悔，大善而吉也。顏子無形顯之過，無子謂其庶幾，乃「無祗悔」也。過既未形而改，何悔之有？既未能「不勉而中」，所謂不欲逾矩，是有過也。然其明而剛，故一有不善，未嘗不知；既知，未嘗不遽改，故不至於悔，乃「不遠復」也。學問之道無他，惟其知不善則速改以從善也。——《程氏易傳·復傳》

5 jìn zhī shàng jiǔ: jìn qí jiǎo, wéi yòng fá yì, lì jí, wú jiù, zhēn lìn. chuán yuē: rén zhī zì zhì, gāng jí zé shǒu dào yù gù, jìn jí zé qiān shàn yù sù. rú shàng jiǔ zhě, yǐ zhī zì zhì, zé suī shāng yú lì, ér jí qiě wú jiù yě. yán lì fēi ān hé zhī dào, ér yú zì zhì zé yǒu gōng yě. suī zì zhì yǒu gōng, rán fēi zhōng hé zhī dào, gù yú zhēn zhèng zhī dào wèi kě lìn yě. chéng shì yì chuán jìn chuán
5、《晉》之上九：「晉其角，維用伐邑，歷吉，無咎，貞吝。」傳曰：人之自治，剛極則守道愈固，進極則遷善愈速。如上九者，以之自治，則雖傷於厲，而吉且無咎也。嚴厲非安和之道，而於自治則有功也。雖自治有功，然非中和之道，故於貞正之道為可吝也。——《程氏易傳·晉傳》

6 sǔn zhě, sǔn guò ér jiù zhōng, sǔn fú mò ér jiù běn shí yě. tiān xià zhī hài, wú bù yóu mò zhī shèng yě. jùn yǔ diāo qiáng, běn yú gōng shì jiǔ chí ròu lín, běn yú yǐn shí yín kù cán rěn, běn yú xíng fá qióng bīng dú wǔ, běn yú zhēng tǎo. fán rén yù zhī guò zhě, jiē běn yú fèng yǎng. qí liú zhī yuǎn, zé wèi hài yǐ. xiān wáng zhì qí běn zhě, tiān lǐ yě hòu rén liú yú mò zhě, rén yù yě. sǔn zhī yì, sǔn rén yù yǐ fù tiān lǐ ér yǐ. chéng shì yì chuán jìn chuán
6、損者，損過而就中，損浮末而就本實也。天下之害，無不由末之勝也。峻宇雕牆，本於宮室；酒池肉林，本於飲食；婬酷殘忍，本於刑罰；窮兵黷武，本於征討。凡人慾之過者，皆本於奉養。其流之遠，則為害矣。先王制其本者，天理也；後人流於末者，人慾也。損之義，損人慾以復天理而已。——《程氏易傳·晉傳》

7 fū rén xīn zhēng yì chéng, nǎi néng jí zhōng zhèng zhī dào, ér chōng shí guāng huī. ruò xīn yǒu suǒ bǐ, yǐ yì zhī bù kě ér jué zhī, suī xíng yú wài bù shī qí zhōng zhèng zhī yì, kě yǐ wú jiù, rán yú zhōng dào wèi dé wèi guāng dà yě. gài rén xīn yī yǒu suǒ yù, zé lí dào yǐ. gù guài zhī jiǔ wǔ yuē: xiàn lù guài guài, zhōng xíng wú jiù. ér xiàng yuē: zhōng xíng wú jiù, zhōng wèi guāng yě. fū zǐ yú cǐ, shì rén zhī yì shēn yǐ. chéng shì yì chuán guài chuán
7、夫人心正意誠，乃能極中正之道，而充實光輝。若心有所比，以義之不可而決之，雖行於外不失其中正之義，可以無咎，然於中道未得為光大也。蓋人心一有所欲，則離道矣。故《夬》之九五曰：「莧陸夬夬，中行無咎。」而《象》曰：「中行無咎，中未光也。」夫子於此，示人之意深矣。——《程氏易傳·夬傳》

8 jié zhī jiǔ èr, bù zhèng zhī jié yě. yǐ gāng zhōng zhèng wèi jié, rú chéng fèn zhì yù, sǔn guò yì yǒu yú shì yě. bù zhèng zhī jié, rú sè jié yú yòng, nuò jié yú xíng shì yě. chéng shì yì chuán jié chuán
8、《節》之九二，不正之節也。以剛中正為節，如懲忿窒欲，損過抑有餘是也。不正之節，如嗇節於用，懦節於行是也。——《程氏易傳·節傳》

9 rén ér wú kè fá yuàn yù, wéi rén zhě néng zhī. yǒu zhī ér néng zhì qí qíng bù xíng yān, zé yì nán néng yě, wèi zhī rén zé wèi kě yě. cǐ yuán xiàn zhī wèn, fū zǐ dá yǐ zhī qí nán, ér bù zhī qí wèi rén. cǐ shèng rén kāi shì zhī shēn yě. chéng shì yì chuán lùn yǔ jiě
9、人而無克、伐、怨、欲，惟仁者能之。有之而能制其情不行焉，則亦難能也，謂之仁則未可也。此原憲之問，夫子答以知其難，而不知其為仁。此聖人開示之深也。——《程氏易傳·論語解》

10 míng dào xiān shēng yuē: yì lǐ yǔ kè qì cháng shèng, zhǐ kàn xiāo zhǎng fēn shù duō shǎo, wèi jūn zǐ xiǎo rén zhī bié. yì lǐ suǒ de jiàn duō, zé zì rán zhī dé kè qì, xiāo sàn dé jiàn shǎo, xiāo jǐn zhě shì dà xián. èr chéng yí shū juǎn yī
10、明道先生曰：義理與客氣常勝，只看消長分數多少，為君子小人之別。義理所得漸多，則自然知得客氣，消散得漸少，消盡者是大賢。——《二程遺書》卷一

11 yáo fū jiě tā shān zhī shí kě yǐ gōng yù: yù zhě wēn rùn zhī wù, ruò jiāng liǎng kuài yù lái xiāng mó, bì mó bù chéng, xū shì de tā gè cū lì dǐ wù, fāng mó dé chū. pì rú jūn zǐ yǔ xiǎo rén chù, wèi xiǎo rén qīn líng, zé xiū shěng wèi bì, dòng xīn rěn xìng, zēng yì yù fáng, rú cǐ biàn dào lǐ chū lái. èr chéng yí shū juǎn èr shàng
11、堯夫解「他山之石可以攻玉」：玉者溫潤之物，若將兩塊玉來相磨，必磨不成，須是得他個粗礪底物，方磨得出。譬如君子與小人處，為小人侵陵，則修省畏避，動心忍性，增益預防，如此便道理出來。——《二程遺書》卷二上

12 liè, zì wèi jīn wú cǐ hǎo. zhōu mào shū yuē: hé yán zhī yì yě? dàn cǐ xīn qián yǐn wèi fā, yī rì méng dòng, fù rú qián yǐ. hòu shí èr nián, yīn jiàn, guǒ zhī wèi. èr chéng yí shū juǎn qī
12、獵，自謂今無此好。周茂叔曰：「何言之易也？但此心潛隱未發，一日萌動，復如前矣。」後十二年，因見，果知未。——《二程遺書》卷七

13 wèn: bù qiān nù, bù èr guò, hé yě? yǔ lù yǒu nù jiǎ bù yí yú yǐ zhī shuō, shì fǒu? yī chuān xiān shēng yuē: shì. yuē: ruò cǐ zé shén yì, hé dài yán zi ér hòu néng? yuē: zhǐ bèi shuō dé cū le, zhū jūn biàn dào yì, cǐ mò shì zuì nán, xū shì lǐ huì dé yīn hé bù qiān nù. rú shùn zhī zhū sì xiōng, nù zài sì xiōng, shùn hé yǔ yān? gài yīn shì rén yǒu kě nù zhī shì ér nù zhī, shèng rén zhī xīn běn nù yě. pì rú míng jìng, hǎo wù lái shí biàn jiàn shì hǎo, è wù lái shí biàn jiàn shì è, jìng hé cháng yǒu hǎo è yě? shì zhī rén gù yǒu nù yú shì ér sè yú shì. qiě rú nù yī rén, duì nà yī rén shuō huà, néng wú nù sè fǒu? bù néng nù yī rén ér bù nù bié rén zhě, néng rěn de rú cǐ, yǐ shì shā zhī yì lǐ. ruò shèng rén yīn wù ér wèi cháng yǒu nù, cǐ mò shì shèn nán. jūn zǐ yì wù, xiǎo rén yì yú wù. jīn rén jiàn yǒu kě xǐ kě nù zhī shì, zì jiā zhe yī fēn péi fèng tā, cǐ yì láo yǐ. shèng rén zhī xīn rú zhǐ shuǐ. èr chéng yí shū juǎn shí bā
13、問：不遷怒，不貳過，何也？《語錄》有怒甲不移於乙之說，是否？伊川先生曰：是。曰：若此則甚易，何待顏子而後能？曰：只被說得粗了，諸君便道易，此莫是最難，須是理會得因何不遷怒。如舜之誅四凶，怒在四凶，舜何與焉？蓋因是人有可怒之事而怒之，聖人之心本怒也。譬如明鏡，好物來時便見是好，惡物來時便見是惡，鏡何嘗有好惡也？世之人固有怒於室而色於市。且如怒一人，對那一人說話，能無怒色否？不能怒一人而不怒別人者，能忍得如此，已是煞知義理。若聖人因物而未嘗有怒，此莫是甚難。君子役物，小人役於物。今人見有可喜可怒之事，自家著一分陪奉他，此亦勞矣。聖人之心如止水。——《二程遺書》卷十八

14 míng dào xiān shēng yuē: rén zhī shì zuì xiān, fēi lǐ ér shì, zé suǒ wèi kāi mù biàn cuò le. cì tīng cì yán cì dòng, yǒu xiān hòu zhī xù. rén néng kè jǐ, zé xīn guǎng tǐ pàng, yǎng bù kuì, fǔ bù zuò, qí lè kě zhī. yǒu xī zé něi yǐ. èr chéng wài shū juǎn sān
14、明道先生曰：人之視最先，非禮而視，則所謂開目便錯了。次聽、次言、次動，有先後之序。人能克己，則心廣體胖，仰不愧，俯不作，其樂可知。有息則餒矣。——《二程外書》卷三

15 xiè zi yǔ yī chuān xiān shēng bié yī nián, wǎng jiàn zhī, yī chuān yuē: xiāng bié yī nián, zuò dé shì gōng fū? xiè yuē: yě zhǐ qù gè jīn zì, yuē: hé gù? yuē: zi xì jiǎn diǎn dé lái, bìng tòng jǐn zài zhè lǐ. ruò àn fú dé zhè gè zuì guò, fāng yǒu xiàng jìn chù. yī chuān diǎn tóu, yīn yǔ zài zuò tóng zhì yuē: cǐ rén wèi xué, qiè wèn jìn sī zhě yě. èr chéng wài shū juǎn shí èr
15、謝子與伊川先生別一年，往見之，伊川曰：相別一年，做得是工夫？謝曰：也只去個矜字，曰：何故？曰：子細檢點得來，病痛盡在這裡。若按伏得這個罪過，方有向進處。伊川點頭，因語在坐同志曰：此人為學，切問近思者也。——《二程外書》卷十二

16 héng qú xiān shēng yuē: zhàn yī qì zhī běn, gōng qǔ qì zhè yù, kǒu fù yú yǐn shí, bí shé yú chòu wèi, mián gōng qǔ zhī xìng yě. zhī dé zhě shǔ yàn ér yǐ, bù yǐ shì yù lèi qí xīn, bù yǐ xiǎo hài dà mò sàng běn yān ěr. zhāng zài zhèng méng chéng míng
16、橫渠先生曰：「湛一氣之本，攻取氣這欲，口腹於飲食，鼻舌於臭味，綿攻取之性也。知德者屬厭而已，不以嗜欲累其心，不以小害大、末喪本焉爾。——張載《正蒙·誠明》

17 è bù rén, shì bù shàn wèi cháng bù zhī. tú hǎo rén ér bù è bù rén, zé xí bù chá, xíng bù zhe, shì gù tú shàn wèi bì jǐn yì, tú shì wèi bì jǐn rén. hǎo rén ér è bù rén, rán hòu jǐn rén yì zhī dào. zhāng zài zhèng méng zhōng zhèng
17、惡不仁，是不善未嘗不知。徒好仁而不惡不仁，則習不察，行不著，是故徒善未必盡義，徒是未必盡仁。好仁而惡不仁，然後盡仁義之道。——張載《正蒙·中正》

18 yǒu qián xīn yú dào, hū hū yān tā lǜ yǐn qù zhě, cǐ qì yě. jiù xí chán rào, wèi néng tuō sǎ, bì jìng wú yì, dàn lè yú jiù xí ěr. gǔ rén yù dé péng yǒu, yǔ qín sè jiǎn biān, cháng shǐ xīn zài yú cǐ. wéi shèng rén zhī péng yǒu zhī qǔ yì wèi duō, gù lè dé péng yǒu zhī lái. zhāng zài lùn yǔ shuō
18、有潛心於道，忽忽焉他慮引去者，此氣也。舊習纏繞，未能脫灑，畢竟無益，但樂於舊習耳。古人慾得朋友，與琴瑟簡編，常使心在於此。惟聖人知朋友之取益為多，故樂得朋友之來。——張載《論語說》