1 yī chuān xiān shēng dá zhū zhǎng wén shū yuē: xīn tōng hū dào, rán hòu néng biàn shì fēi, rú chí quán héng yǐ jiào qīng zhòng, mèng zǐ suǒ wèi" zhī yán" shì yě. xīn bù tōng hū dào, ér jiào gǔ rén zhī shì fēi, yóu bù chí quán héng ér zhuó qīng zhòng, jié qí mù lì, láo qí xīn zhì, suī shǐ shí zhōng, yì gǔ rén suǒ wèi" yì zé lǚ zhōng", jūn zǐ bù guì yě. èr chéng wén jí juǎn jiǔ dá zhū zhǎng wén shū
1、伊川先生答朱长文书曰:心通乎道,然后能辨是非,如持权衡以较轻重,孟子所谓“知言”是也。心不通乎道,而较古人之是非,犹不持权衡而酌轻重,竭其目力,劳其心智,虽使时中,亦古人所谓“亿则屡中”,君子不贵也。——《二程文集》卷九《答朱长文书》
2 yī chuān xiān shēng dá mén rén yuē: kǒng mèng zhī mén, qǐ jiē xián zhé? gù duō zhòng rén. yǐ zhòng rén guān duì xián, fú shí zhě duō yǐ. wéi qí bù gǎn xìn jǐ ér xìn qí shī, shì gù qiú ér hòu dé. jīn zhū jūn yú yí yán, cái bù hé, zé zhì bù fù sī, suǒ yǐ zhōng yì yě. bù kě biàn fàng xià, gèng qiě sī zhī, zhì zhī zhī fāng yě. èr chéng wén jí juǎn jiǔ dá mén rén shū
2、伊川先生答门人曰:孔孟之门,岂皆贤哲?固多众人。以众人观对贤,弗识者多矣。惟其不敢信己而信其师,是故求而后得。今诸君于颐言,才不合,则置不复思,所以终异也。不可便放下,更且思之,致知之方也。——《二程文集》卷九《答门人书》
3 yī chuān xiān shēng dá héng qú xiān shēng yuē: suǒ lùn dà gài, yǒu kǔ xīn jí lì zhī xiàng, ér wú kuān yù wēn hòu zhī qì. fēi míng ruì suǒ zhào, ér kǎo suǒ zhì cǐ, gù yì lǚ piān ér yán duō zhì, xiǎo chū rù shí yǒu zhī. gèng yuàn wán yǎng sī lǜ, hán yǒng yì lǐ, tā rì dāng zì tiáo chàng. èr chéng wén jí juǎn jiǔ dá héng qú xiān shēng shū
3、伊川先生答横渠先生曰:所论大概,有苦心极力之象,而无宽裕温厚之气。非明睿所照,而考索至此,故意屡偏而言多窒,小出入时有之。更愿完养思虑,涵泳义理,他日当自条畅。——《二程文集》卷九《答横渠先生书》
4 yù zhī dé yǔ bù dé, yú xīn qì shàng yàn zhī. sī lǜ yǒu de, zhōng xīn yuè yù, pèi rán yǒu yù zhě, shí de yě. sī lǜ yǒu de, xīn qì láo hào zhě, shí wèi de yě, qiáng chuǎi duó ěr. cháng yǒu rén yán:" bǐ yīn xué dào, sī lǜ xīn xū." yuē: rén zhī xuè qì, gù yǒu xū shí. jí bìng zhī lái, shèng xián suǒ bù miǎn. rán wèi wén zì gǔ shèng xián yīn xué dào ér zhì xīn jí zhě. èr chéng yí shū juàn èr shàng
4、欲知得与不得,于心气上验之。思虑有得,中心悦豫,沛然有裕者,实得也。思虑有得,心气劳耗者,实未得也,强揣度耳。尝有人言:“比因学道,思虑心虚。”曰:人之血气,固有虚实。疾病之来,圣贤所不免。然未闻自古圣贤因学道而致心疾者。——《二程遗书》卷二上
5 suǒ wèi" rì yuè zhì yān" yǔ jiǔ ér bù xī zhě, suǒ jiàn guī mó suī lüè xiāng sì, qí yì wèi qì xiàng jiǒng bié, xū qián xīn mò shí, wán suǒ jiǔ zhī, shù jī zì dé. xué zhě bù xué shèng rén zé jǐ, yù xué zhī xū shú wán wèi shèng rén zhī qì xiàng, bù kě zhī cóng míng shàng lǐ huì, rú cǐ zhǐ shì jiǎng lùn wén zhāng. èr chéng yí shū
5、所谓“日月至焉”与久而不息者,所见规模虽略相似,其意味气象迥别,须潜心默识,玩索久之,庶几自得。学者不学圣人则己,欲学之须熟玩味圣人之气象,不可只从名上理会,如此只是讲论文章。——《二程遗书》
6 wèn: zhōng xìn jìn dé zhī shì, gù kě miǎn qiǎng. rán zhì zhī shén nán. yī chuān xiān shēng yuē: xué zhě gù dāng miǎn qiǎng, rán xū shì zhī liǎo fāng xíng dé. ruò bù zhī, zhǐ shì qù què yáo, xué tā xíng shì, wú yáo xǔ duō cōng míng ruì zhì, zěn shēng de rú tā dòng róng zhōu xuán zhōng lǐ? rú zi suǒ fāng, shì dǔ xìn ér gù shǒu zhī, fēi gù yǒu zhī yě. wèi zhì zhī, biàn yù chéng yì, shì liè děng yě. miǎn qiǎng xíng zhě, ān néng chí jiǔ. chú fēi zhú lǐ míng, zì rán lè xún dào. xìng běn shàn, xún lǐ ér xíng, shì shùn lǐ shì, běn yì bù nán. dàn wéi rén bù zhī, xuán ān pái zhe, biàn dào nán yě. zhī yǒu duō shǎo bān shù? shà yǒu shēn qiǎn. xué zhě xū shì zhēn zhī, cái zhī dé shì, biàn tài rán xíng qù yě. mǒu nián èr shí shí, jiě shì jīng yì, yǔ jīn wú yì. rán sī jīn rì, jué de yì wèi yǔ shǎo shí zì bié. èr chéng yí shū juàn shí bā
6、问:忠信进德之事,固可勉强。然致知甚难。伊川先生曰:学者固当勉强,然须是知了方行得。若不知,只是觑却尧,学他行事,无尧许多聪明睿智,怎生得如他动容周旋中礼?如子所方,是笃信而固守之,非固有之也。未致知,便欲诚意,是躐等也。勉强行者,安能持久。除非烛理明,自然乐循道。性本善,循理而行,是顺理事,本亦不难。但为人不知,旋安排著,便道难也。知有多少般数?煞有深浅。学者须是真知,才知得是,便泰然行去也。某年二十时,解释经义,与今无异。然思今日,觉得意味与少时自别。——《二程遗书》卷十八
7 fán yī wù yǒu yī wù zhī lǐ, xū shì qióng zhì qí lǐ. qióng lǐ yì duō duān, huò dú shū jiǎng míng yì lǐ, huò lùn gǔ jīn rén wù, bié qí shì fēi, huò yìng jiē shì wù, ér chù qí dāng, jiē qióng lǐ yě. huò wèn: gé wù xū wù wù gé zhī, hái zhǐ gé yī wù ér wàn lǐ jiē zhī? yuē: zěn de biàn huì guàn tōng? ruò zhǐ gé yī wù, biàn tōng zhòng lǐ, suī yán zi yì bù gǎn rú cǐ dào. xū shì jīn rì gé yī jiàn, míng rì yòu gé yī jiàn, jī xí jì duō, rán hòu tuō rán zì yǒu guàn tōng chù. èr chéng yí shū juàn shí bā
7、凡一物有一物之理,须是穷致其理。穷理亦多端,或读书讲明义理,或论古今人物,别其是非,或应接事物,而处其当,皆穷理也。或问:格物须物物格之,还只格一物而万理皆知?曰:怎得便会贯通?若只格一物,便通众理,虽颜子亦不敢如此道。须是今日格一件,明日又格一件,积习既多,然后脱然自有贯通处。——《二程遗书》卷十八
8" sī yuē ruì", sī lǜ jiǔ hòu, ruì zì rán shēng. ruò yú yī shì shàng sī wèi dé, qiě bié huàn yī shì sī zhī, bù kě zhuān shǒu zhe zhè yī shì. gài rén zhī zhī shí, yú zhè lǐ bì zhe, suī qiáng sī yì bù tōng. èr chéng yí shū juàn shí bā
8、“思曰睿”,思虑久后,睿自然生。若于一事上思未得,且别换一事思之,不可专守著这一事。盖人之知识,于这里蔽着,虽强思亦不通。——《二程遗书》卷十八
9 wèn: guān wù chá jǐ, hái yīn jiàn wù fǎn qiú zhū shēn fǒu? yuē: bù bì rú cǐ shuō. wù wǒ yī lǐ, cái míng bǐ, jí xiǎo cǐ, cǐ hé nèi wài zhī dào yě. yòu wèn: zhì zhī xiān qiú zhī sì duān, rú hé? yuē: qiú zhī xìng qíng, gù shì qiè yú shēn. rán yī cǎo yī mù jiē yǒu lǐ, xū shì chá. èr chéng yí shū juàn shí bā
9、问:观物察己,还因见物反求诸身否?曰:不必如此说。物我一理,才明彼,即晓此,此合内外之道也。又问:致知先求之四端,如何?曰:求之性情,固是切于身。然一草一木皆有理,须是察。——《二程遗书》卷十八
10 héng qú xiān shēng dá fàn xùn zhī yuē: suǒ fǎng wù guài shén jiān, cǐ fēi nàn yǔ, gù wèi bì xìn ěr. mèng zǐ suǒ wèi" zhī xìng zhī tiān", xué zhě zhì yú zhī tiān, zé wù suǒ cóng chū, dāng yuán yuán zì jiàn. zhī suǒ cóng chū, zé wù zhī dāng yǒu dāng wú, mò bù xīn yù, yì bù dài yǔ ér hòu zhī. zhū gōng suǒ lùn, dàn shǒu zhī bù shī, bù wéi yì duān suǒ jié, jìn jìn bù jǐ, zé wù guài bù xū biàn, yì duān bù bì gōng. bù yú qī nián, wú dào shèng yǐ. ruò yù wěi zhī wú qióng, fù zhī bù kě zhī, zé xué wèi yí náo, zhì wèi wù hūn, jiāo lái wú jiàn, zú wú yǐ zì cún, ér nì yú guài wàng bì yǐ. zhāng zài héng qú wén jí
10、横渠先生答范巽之曰:所访物怪神奸,此非难语,顾未必信耳。孟子所谓“知性知天”,学者至于知天,则物所从出,当源源自见。知所从出,则物之当有当无,莫不心喻,亦不待语而后知。诸公所论,但守之不失,不为异端所劫,进进不己,则物怪不须辨,异端不必攻。不逾期年,吾道胜矣。若欲委之无穷,付之不可知,则学为疑挠,智为物昏,交来无间,卒无以自存,而溺于怪妄必矣。——张载《横渠文集》
11 yì lǐ yǒu yí, zé zhuó qù zǎo jiàn, yǐ lái xīn yì. xīn zhōng yǒu suǒ kāi, jí biàn zhá jì, bù sī zé hái sāi zhī yǐ. gèng xū de péng yǒu zhī zhù, yī rì jiān péng yǒu lùn zhù, zé yī rì jiān yì sī chā bié. xū rì rì rú cǐ jiǎng lùn, jiǔ zé zì jué jìn yě. zhāng zài héng qú wén jí
11、义理有疑,则濯去早见,以来新意。心中有所开,即便札记,不思则还塞之矣。更须得朋友之助,一日间朋友论著,则一日间意思差别。须日日如此讲论,久则自觉进也。——张载《横渠文集》
12 fán jiě wén zì, dàn yì qí xīn, zì jiàn lǐ. lǐ zhǐ shì rén lǐ, shén fēn míng, rú yī tiáo píng tǎn dǐ dào lù. shī yuē:" zhōu dào rú dǐ, qí zhí rú shǐ", cǐ zhī wèi yě. huò yuē: shèng rén zhī yán, kǒng bù kě qiǎn jìn kàn tā. yuē: shèng rén zhī yán, zì yǒu jìn chù, zì yǒu shēn yuǎn chù. rú jìn chù zěn shēng tōng yào záo jiào shēn yuǎn dé? yáng zǐ yuē:" shèng rén zhī yán yuǎn rú tiān, xián rén zhī yán jìn rú dì." yí yǔ gǎi zhī yuē:" shèng rén zhī yán, qí yuǎn rú tiān, qí jìn rú dì". èr chéng yí shū juàn shí bā
12、凡解文字,但易其心,自见理。理只是人理,甚分明,如一条平坦底道路。《诗》曰:“周道如砥,其直如矢”,此之谓也。或曰:圣人之言,恐不可浅近看他。曰:圣人之言,自有近处,自有深远处。如近处怎生通要凿教深远得?扬子曰:“圣人之言远如天,贤人之言近如地。”颐与改之曰:“圣人之言,其远如天,其近如地”。——《二程遗书》卷十八
13 xué zhě bù ní wén yì zhě, yòu quán bèi què yuǎn qù. lǐ huì wén yì zhě, yòu zhì ní bù tōng. rú zi zhuó rú zǐ wèi jiāng zhī shì, mèng zǐ zhǐ qǔ qí bù bèi shī zhī yì, rén xū jiù shàng biān lǐ huì shì jūn zhī dào rú hé yě. yòu rú wàn zhāng wèn shùn wán lǐn jùn jǐng shì, mèng zǐ zhǐ dá tā dà yì, rén xū yào lǐ huì: jùn jǐng rú hé chū de lái? wán lǐn yòu zěn me xià de lái? ruò cǐ zhī xué, tú fèi xīn lì. èr chéng yí shū juàn shí bā
13、学者不泥文义者,又全背却远去。理会文义者,又滞泥不通。如子濯孺子为将之事,孟子只取其不背师之意,人须就上边理会事君之道如何也。又如万章问舜完廪浚井事,孟子只答他大意,人须要理会:浚井如何出得来?完廪又怎么下得来?若此之学,徒费心力。——《二程遗书》卷十八
14 wèn: yíng zhōng cháng ài wén zhōng zǐ: huò wèn xué yì, zǐ yuē:" zhōng rì qián qián kě yě." cǐ yǔ zuì jǐn. wén wáng suǒ yǐ wéi shèng, yì zhǐ shì gè bù yǐ. xiān shēng yuē: fán shuō jīng yì, rú zhǐ guǎn jié jié tuī shǎng qù, kě zhī shì jǐn. fū zhōng rì qián qián, wèi jǐn dé yì. jù cǐ yī jù, zhǐ zuò dé jiǔ sān shǐ. ruò wèi qián qián shì bù yǐ, bù yǐ yòu shì dào. jiàn jiàn tuī qù, zì rán shì jǐn. zhǐ shì lǐ bù rú cǐ. èr chéng yí shū juàn shí jiǔ
14、问:莹中尝爱文中子:或问学《易》,子曰:“终日乾乾可也。”此语最尽。文王所以为圣,亦只是个不已。先生曰:凡说经义,如只管节节推上去,可知是尽。夫终日乾乾,未尽得《易》。据此一句,只做得九三使。若谓乾乾是不已,不已又是道。渐渐推去,自然是尽。只是理不如此。——《二程遗书》卷十九
15" zi zài chuān shàng yuē: shì zhě rú sī fū". yán dào zhī tǐ rú cǐ, zhè lǐ xū shì zì jiàn de. zhāng yì yuē: cǐ biàn shì wú qióng. xiān shēng yuē: gù shì dào wú qióng. rán zěn shēng yí gè" wú qióng" biàn dào liǎo de tā? èr chéng yí shū juàn shí jiǔ
15、“子在川上曰:逝者如斯夫”。言道之体如此,这里须是自见得。张绎曰:此便是无穷。先生曰:固是道无穷。然怎生一个“无穷”便道了得他?——《二程遗书》卷十九
16 jīn rén bú huì dú shū, rú" sòng shī sān bǎi, shòu zhī yǐ zhèng, bù dá shǐ zhī sì fāng, bù néng zhuān duì, suī duō yì xī wèi?" xū shì wèi dú shī shí, bù dá yú zhèng, bù néng zhuān duì. jì dú shī hòu, biàn dá yú zhèng, néng zhuān duì sì fāng shǐ shì. dú shū" rén ér wèi zhōu nán zhào nán, qí yóu zhèng qiáng miàn." xū shì wèi dú shī shí rú miàn qiáng, dào dú le hòu biàn bù miàn qiáng, fāng shì yǒu yàn. dà dǐ dú shū zhī cǐ biàn shì fǎ. rú dú lún yǔ, jiù shí wèi dú shì zhè gè rén, jí dú le hòu lái, yòu zhǐ shì zhè gè rén, biàn shì bù céng dú yě. èr chéng yí shū juàn shí jiǔ
16、今人不会读书,如“诵《诗》三百,授之以政,不达;使之四方,不能专对,虽多亦奚为?”须是未读《诗》时,不达于政,不能专对。既读《诗》后,便达于政,能专对四方始是。读书“人而为《周南》、《召南》,其犹正墙面。”须是未读《诗》时如面墙,到读了后便不面墙,方是有验。大抵读书只此便是法。如读《论语》,旧时未读是这个人,及读了后来,又只是这个人,便是不曾读也。——《二程遗书》卷十九
17 tūn chū dào, wèn wéi xué zhī fāng. xiān shēng yuē: gōng yào zhī wéi xué xū shì dú shū. shū bù bì duō kàn, yào zhī qí yuē. duō kàn ér bù zhī qí yuē, shū sì ěr. yí yīn shǎo shí dú shū tān duō, rú jīn duō wàng le. xū shì jiāng shèng rén yán yǔ wán wèi, rù xīn jì zhe, rán hòu lì qù xíng zhī, zì yǒu suǒ de. èr chéng wài shū
17、焞初到,问为学之方。先生曰:公要知为学须是读书。书不必多看,要知其约。多看而不知其约,书肆耳。颐因少时读书贪多,如今多忘了。须是将圣人言语玩味,入心记著,然后力去行之,自有所得。——《二程外书》
18 xué zhě xiān xū dú lùn mèng. qióng dé lùn mèng zì yǒu yào yuē chù, yǐ cǐ guān tā jīng shén shěng lì le. lùn mèng rú zhàng chǐ quán héng xiāng sì, yǐ cǐ qù liáng dù shì wù, zì rán jiàn de cháng duǎn qīng zhòng. èr chéng yí shū juàn shí bā
18、学者先须读《论》、《孟》。穷得《论》、《孟》、自有要约处,以此观他经甚省力了。《论》、《孟》如丈尺权衡相似,以此去量度事物,自然见得长短轻重。——《二程遗书》卷十八
19 dú lún yǔ zhě, dàn jiāng zhū dì zǐ wèn chù, shǐ zuò jǐ wèn, jiāng shèng rén dá chù, biàn zuò jīn rì ěr wén, zì rán yǒu de. ruò néng yú lùn mèng zhōng shēn qiú wán wèi, jiāng lái hán yǎng chéng, shén shēng qì zhì! èr chéng yí shū juàn èr shí èr shàng
19、读《论语》者,但将诸弟子问处,使作己问,将圣人答处,便作今日耳闻,自然有得。若能于《论》、《孟》中深求玩味,将来涵养成,甚生气质!——《二程遗书》卷二十二上
20 dú shū zhě dāng guān shèng rén suǒ yǐ zuò jīng zhè yì, yǔ shèng rén suǒ yǐ yòng xīn, yǔ shèng rén suǒ yǐ zhì shèng rén, ér wú zhī suǒ yǐ wèi zhì zhě, suǒ yǐ wèi dé zhě. jù jù ér qiú zhī, zhòu sòng ér wèi zhī, zhōng yè ér sī zhī, píng qí xīn, yì qí qì, quē qí yí, zé shèng rén zhī yì jiàn yǐ. èr chéng yí shū juàn èr shí wǔ
20、读书者当观圣人所以作经这意,与圣人所以用心,与圣人所以至圣人,而吾之所以未至者,所以未得者。句句而求之,昼诵而味之,中夜而思之,平其心,易其气,阙其疑,则圣人之意见矣。——《二程遗书》卷二十五
21" xìng yú shī" zhě, yín yǒng xìng qíng, hán chàng dào dé zhī zhōng ér xīn dòng zhī, yǒu" wú yǔ diǎn" zhī qì xiàng. èr chéng yí shū juàn sān
21、“兴于《诗》”者,吟咏性情,涵畅道德之中而歆动之,有“吾与点”之气象。——《二程遗书》卷三
22 xiè xiǎn dào yún: míng dào xiān shēng shàn yán shī, tā yòu hún bù céng zhāng jiě jù shì, dàn yōu yóu wán wèi, yín é shàng xià, biàn shǐ rén yǒu de chù." zhān bǐ rì yuè, yōu yōu wǒ sī. dào zhī yún yuǎn, hé yún néng lái!" sī zhī qiè yǐ. zhōng yuē:" bǎi ěr jūn zǐ, bù zhī dé xìng. bù zhì bù qiú, hé yòng bù cáng!" guī yú zhèng yě. yòu yuē: bó chún cháng tán shī, bìng bù xià yī zì xùn gǔ, yǒu shí zhǐ zhuǎn què yī liǎng zì, diǎn duō dì niàn guò, biàn jiào rén xǐng wù. yòu yuē: gǔ rén suǒ yǐ guì qīn zhì zhī yě. èr chéng wài shū juàn shí èr
22、谢显道云:明道先生善言《诗》,他又浑不曾章解句释,但优游玩味,吟哦上下,便使人有得处。“瞻彼日月,悠悠我思。道之云远,曷云能来!”思之切矣。终曰:“百尔君子,不知德性。不忮不求,何用不藏!”归于正也。又曰:伯淳尝谈《诗》,并不下一字训诂,有时只转却一两字,点掇地念过,便教人省悟。又曰:古人所以贵亲炙之也。——《二程外书》卷十二
23 zhōng yōng zhī chū, shì kǒng mén chuán shòu, chéng yú zi sī mèng zǐ. qí shū suī zá jì, gèng bù fēn jīng cū, yī gǔn shuō le. jīn rén yǔ dào, duō shuō gāo biàn yí què bēi, shuō běn biàn yí què mò. èr chéng yí shū juàn shí wǔ
23、《中庸》之出,是孔门传授,成于子思、孟子。其书虽杂记,更不分精粗,一滚说了。今人语道,多说高便遗却卑,说本便遗却末。——《二程遗书》卷十五
24 yī chuān xiān shēng yì zhuàn xù yuē: yì, biàn yì yě, suí shí biàn yì yǐ cóng dào yě. qí wèi shū yě, guǎng dà xī bèi, jiāng yǐ shùn xìng mìng zhī lǐ, tōng yōu míng zhī gù, jǐn shì wù zhī qíng, ér shì kāi wù chéng wù zhī dào yě. shèng rén zhī yōu huàn hòu shì, kě wèi zhì yǐ. qù gǔ suī yuǎn, yí jīng shàng cún. rán ér qián rú shī yì yǐ chuán yán, hòu xué sòng yán ér wàng wèi. zì qín ér xià, gài wú chuán yǐ. yǔ shēng qiān zǎi zhī hòu, dào sī wén zhī yān huì, jiāng bǐ hòu rén yán liú ér qiú yuán, cǐ chuán suǒ yǐ zuò yě." yì yǒu shèng rén zhī dào sì yān: yǐ yán zhě shàng qí cí, yǐ dòng zhě shàng qí biàn, yǐ zhì qì zhě shàng qí xiàng, yǐ bǔ shì zhě shàng qí zhàn." jí xiōng xiāo zhǎng zhī lǐ, jìn tuì cún wáng zhī dào bèi yú cí. tuī cí kǎo guà, kě yǐ zhī biàn, xiàng yǔ zhàn zài qí zhōng yǐ." jūn zǐ jū zé guān qí xiàng ér wán qí cí, dòng zé guān qí biàn ér wán qí zhàn." dé yú cí bù dá qí yì zhě yǒu yǐ, wèi yǒu bù dé yú cí ér néng tōng qí yì zhě yě. zhì wēi zhě lǐ yě, zhì zhù zhě xiàng yě. tǐ yòng yī yuán, xiǎn wēi wú jiàn. guān huì tōng yǐ xíng qí diǎn lǐ, zé cí wú suǒ bù bèi. gù shàn xué zhě qiú yán bì zì jìn. yì yú jìn zhě, fēi zhī yán zhě yě. yǔ suǒ chuán zhě cí yě, yóu cí dé yì, zé cún hū rén yān. èr chéng wén jí juǎn bā yì zhuàn xù
24、伊川先生《易传序》曰:易,变易也,随时变易以从道也。其为书也,广大悉备,将以顺性命之理,通幽明之故,尽事物之情,而示开物成物之道也。圣人之忧患后世,可谓至矣。去古虽远,遗经尚存。然而前儒失意以传言,后学诵言而忘味。自秦而下,盖无传矣。予生千载之后,悼斯文之淹晦,将俾后人沿流而求源,此《传》所以作也。“《易》有圣人之道四焉:以言者尚其辞,以动者尚其变,以制器者尚其象,以卜筮者尚其占。”吉凶消长之理,进退存亡之道备于辞。推辞考卦,可以知变,象与占在其中矣。“君子居则观其象而玩其辞,动则观其变而玩其占。”得于辞不达其意者有矣,未有不得于辞而能通其意者也。至微者理也,至著者象也。体用一源,显微无间。观会通以行其典礼,则辞无所不备。故善学者求言必自近。易于近者,非知言者也。予所传者辞也,由辞得意,则存乎人焉。——《二程文集》卷八《易传序》
25 yī chuān xiān shēng dá zhāng hóng zhōng shū rì: yì zhuàn wèi chuán, zì liàng jīng lì wèi shuāi, shàng jì bù shǎo jìn ěr. lái shū yún:" yì zhī yì běn qǐ yú shù." wèi yì qǐ yú shù zé fēi yě. yǒu lǐ ér hòu yǒu xiàng, yǒu xiàng ér hòu yǒu shù. yì yīn xiàng yǐ míng lǐ, yóu xiàng ér zhī shù. dé qí yì, zé xiàng shù zài qí zhōng yǐ. bì yù qióng xiàng zhī yǐn wēi, jìn shù zhī háo hū, nǎi xún liú zhú mò, shù jiā zhī suǒ shàng, fēi rú zhě zhī suǒ wù yě. èr chéng wén jí juǎn jiǔ tái zhāng hóng zhōng shū
25、伊川先生答张闳中书日:《易传》未传,自量精力未衰,尚觊不少进尔。来书云:“《易》之义本起于数。”谓义起于数则非也。有理而后有象,有象而后有数。《易》因象以明理,由象而知数。得其义,则象数在其中矣。必欲穷象之隐微,尽数之毫忽,乃寻流逐末,术家之所尚,非儒者之所务也。——《二程文集》卷九《苔张闳中书》
26 wèn: hú xiān shēng jiě jiǔ sì zuò tài zǐ, kǒng bú shì guà yì. xiān shēng yún: yì bù fáng, zhǐ kàn rú hé yòng. dāng chǔ èr zé zuò chǔ èr shǐ. jiǔ sì jìn jūn, biàn zuò chǔ èr yì bù hài, dàn bú yào jū yī. ruò zhí yī shì, zé sān bǎi bā shí sì yáo, zhǐ zuò dé sān bǎi bā shí sì jiàn shì biàn xiū le. gōng chéng yí shū juàn shí jiǔ
26、问:胡先生解九四作太子,恐不是卦义。先生云:亦不妨,只看如何用。当储贰则作储贰使。九四近君,便作储贰亦不害,但不要拘一。若执一事,则三百八十四爻,只作得三百八十四件事便休了。——《工程遗书》卷十九
27 kàn yì qiě yào zhī shí. fán liù yáo, rén rén yǒu yòng, shèng rén zì yǒu shèng rén yòng, xián rén zì yǒu xián rén yòng, zhòng rén zì yǒu zhòng rén yòng, xué zhě zì yǒu xué zhě yòng, jūn yǒu jūn yòng, chén yǒu chén yòng, wú suǒ bù tōng. yīn wèn: kūn guà shì chén zhī shì, rén jūn yǒu yòng chǔ fǒu? xiān shēng rì: shì hé wú yòng? rú" hòu dé zài wù", rén jūn ān kě bù yòng? èr chéng yí shū juàn shí jiǔ
27、看《易》且要知时。凡六爻,人人有用,圣人自有圣人用,贤人自有贤人用,众人自有众人用,学者自有学者用,君有君用,臣有臣用,无所不通。因问:《坤卦》是臣之事,人君有用处否?先生日:是何无用?如“厚德载物”,人君安可不用?——《二程遗书》卷十九
28 jīn shí rén kàn yì, jiē bù shí de yì shì hé wù, zhǐ jiù shàng chuān záo. ruò niàn dé bù shú, yǔ jiù shàng tiān yī dé yì jué duō, jiù shàng jiǎn yī dé yì bù jué shǎo, pì rú bù shí cǐ wù zi, ruò jiǎn yì zhī jiǎo, yì bù zhī shì shǎo, ruò tiān yì zhī, yì bù zhī shì duō. ruò shí zé zì tiān jiǎn bù de yě. èr chéng wài shū juàn wǔ
28、今时人看《易》,皆不识得《易》是何物,只就上穿凿。若念得不熟,与就上添一德亦觉多,就上减一德亦不觉少,譬如不识此兀子,若减一只脚,亦不知是少,若添一只,亦不知是多。若识则自添减不得也。——《二程外书》卷五