shì wèi gǔ rén jūn xián, zé dào dé shī xíng, shī xíng zé gōng chéng zhì ān rén jūn bù xiào, zé dào dé dùn fèi, dùn fèi zé gōng bài zhì luàn. gǔ jīn lùn zhě, mò wèi bù rán. hé zé? jiàn yáo shùn xián shèng zhì tài píng, jié zhòu wú dào zhì luàn dé zhū. rú shí lùn zhī, mìng qī zì rán, fēi dé huà yě.
世謂古人君賢,則道德施行,施行則功成治安;人君不肖,則道德頓廢,頓廢則功敗治亂。古今論者,莫謂不然。何則?見堯、舜賢聖致太平,桀、紂無道致亂得誅。如實論之,命期自然,非德化也。
lì bǎi shí yǐ xià, ruò dòu shí yǐ shàng, jū wèi zhì mín, wèi zhèng bù jiào, jiào xíng yǔ zhǐ, mín zhì yǔ luàn, jiē yǒu mìng yān. huò cái gāo xíng jié, jū wèi zhí fèi huò zhì qiǎn cāo wū, zhì mín ér lì. shàng gǔ zhī chù zhì yōu míng, kǎo gōng, jù yǒu gōng ér jiā shǎng, àn wú gōng ér shī fá. shì kǎo mìng ér zhǎng lù, fēi shí cái ér hòu néng yě. lùn zhě yīn kǎo gōng zhī fǎ, jù xiào ér dìng xián, zé wèi mín zhì guó ān zhě, xián jūn zhī suǒ zhì mín luàn guó wēi zhě, wú dào zhī suǒ wèi yě. gù wēi luàn zhī biàn zhì, lùn zhě yǐ zé rén jūn, guī zuì yú wèi zhèng bù dé qí dào. rén jūn shòu yǐ zì zé, chóu shén kǔ sī, hàn dòng xíng tǐ, ér wēi luàn zhī biàn, zhōng bù jiǎn chú. kōng fèn rén jūn rén xīn, shǐ míng zhī zhī zhǔ, xū shòu zhī zé, shì lùn chuán chēng, shǐ zhī rán yě.
吏百石以〔下〕,若〔斗〕食以〔上〕,居位治民,為政布教,教行與止,民治與亂,皆有命焉。或才高行潔,居位職廢;或智淺操洿,治民而立。上古之黜陟幽明,考功,據有功而加賞,案無功而施罰。是考命而長祿,非實才而厚能也。論者因考功之法,據效而定賢,則謂民治國安者,賢君之所致;民亂國危者,無道之所為也。故危亂之變至,論者以責人君,歸罪於為政不得其道。人君受以自責,愁神苦思,撼動形體,而危亂之變,終不減除。空憤人君人心,使明知之主,虛受之責,世論傳稱,使之然也。
fū xián jūn néng zhì dāng ān zhī mín, bù néng huà dāng luàn zhī shì. liáng yī néng xíng qí zhēn yào, shǐ fāng shù yàn zhě, yù wèi sǐ zhī rén, dé wèi sǐ zhī bìng yě. rú mìng qióng bìng kùn, zé suī biǎn què mò rú zhī hé. fū mìng qióng bìng kùn zhī bù kě zhì, yóu fū luàn mín zhī bù kě ān yě yào qì zhī yù bìng, yóu jiào dǎo zhī ān mín yě, jiē yǒu mìng shí, bù kě lìng miǎn lì yě. gōng bó liáo sù zǐ lù yú jì sūn, zi fú jǐng bó yǐ gào kǒng zǐ. kǒng zǐ yuē: dào zhī jiāng xíng yě yǔ, mìng yě! dào zhī jiāng fèi yě yǔ, mìng yě! yóu cǐ yán zhī, jiào zhī xíng fèi, guó zhī ān wēi, jiē zài mìng shí, fēi rén lì yě.
夫賢君能治當安之民,不能化當亂之世。良醫能行其針藥,使方術驗者,遇未死之人,得未死之病也。如命窮病困,則雖扁鵲末如之何。夫命窮病困之不可治,猶夫亂民之不可安也;藥氣之愈病,猶教導之安民也,皆有命時,不可令勉力也。公伯寮訴子路於季孫,子服景伯以告孔子。孔子曰:「道之將行也與,命也!道之將廢也與,命也!」由此言之,教之行廢,國之安危,皆在命時,非人力也。
fū shì luàn mín nì, guó zhī wēi dài, zāi hài xì yú shàng tiān, xián jūn zhī dé, bù néng xiāo què. shī dào zhōu xuān wáng zāo dà hàn yǐ. shī yuē: zhōu yú lí mín, mí yǒu jié yí. yán wú yǒu kě yí yī rén bù bèi hài zhě. xuān wáng xián zhě, xián yú dé wēi. rén huì shèng zhě, mò guò yáo tāng, yáo zāo hóng shuǐ, tāng zāo dà hàn. shuǐ hàn, zāi hài zhī shèn zhě yě, ér èr shèng féng zhī, qǐ èr shèng zhèng zhī suǒ zhì zāi? tiān dì lì shù dāng rán yě. yǐ yáo tāng zhī shuǐ hàn, zhǔn bǎi wáng zhī zāi hài, fēi dé suǒ zhì, fēi dé suǒ zhì, zé qí fú yòu fēi dé suǒ wèi yě.
夫世亂民逆,國之危殆,災害系於上天,賢君之德,不能消卻。《詩》道周宣王遭大旱矣。《詩》曰:「周余黎民,靡有孑遺。」言無有可遺一人不被害者。宣王賢者,嫌於德微。仁惠盛者,莫過堯、湯,堯遭洪水,湯遭大旱。水旱,災害之甚者也,而二聖逢之,豈二聖政之所致哉?天地歷數當然也。以堯、湯之水旱,准百王之災害,非德所致,非德所致,則其福佑非德所為也。
xián jūn zhī zhì guó yě, yóu cí fù zhī zhì jiā. cí fù nài píng jiào míng lìng, nài shǐ zi sūn jiē wèi xiào shàn. zi sūn xiào shàn, shì jiā xìng yě bǎi xìng píng ān, shì guó chāng yě. chāng bì yǒu shuāi, xìng bì yǒu fèi. xìng chāng fēi dé suǒ néng chéng, rán zé shuāi fèi fēi dé suǒ néng bài yě. chāng shuāi xìng fèi, jiē tiān shí yě. cǐ shàn è zhī shí, wèi yán kǔ lè zhī xiào yě. jiā ān rén lè, fù ráo cái yòng zú yě. àn fù ráo zhě mìng hòu suǒ zhì, fēi xián huì suǒ huò yě. rén jiē zhī fù ráo jū ān lè zhě mìng lù hòu, ér bù zhī guó ān zhì huà xíng zhě lì shù jí yě. gù shì zhì fēi xián shèng zhī gōng, shuāi luàn fēi wú dào zhī zhì. guó dāng shuāi luàn, xián shèng bù néng shèng shí dāng zhì, è rén bù néng luàn. shì zhī zhì luàn, zài shí bù zài zhèng guó zhī ān wēi, zài shù bù zài jiào. xián bù xián zhī jūn, míng bù míng zhī zhèng, wú néng sǔn yì.
賢君之治國也,猶慈父之治家。慈父耐平教明令,耐使子孫皆為孝善。子孫孝善,是家興也;百姓平安,是國昌也。昌必有衰,興必有廢。興昌非德所能成,然則衰廢非德所能敗也。昌衰興廢,皆天時也。此善惡之實,未言苦樂之效也。家安人樂,富饒財用足也。案富饒者命厚所致,非賢惠所獲也。人皆知富饒居安樂者命祿厚,而不知國安治化行者歷數吉也。故世治非賢聖之功,衰亂非無道之致。國當衰亂,賢聖不能盛;時當治,惡人不能亂。世之治亂,在時不在政;國之安危,在數不在教。賢不賢之君,明不明之政,無能損益。
shì chēng wǔ dì zhī shí, tiān xià tài píng, jiā yǒu shí nián zhī xù, rén yǒu jūn zǐ zhī xíng. huò shí bù rán, shì zēng qí měi, yì huò shí zhèng zhì. hé yǐ shěn zhī? fū shì zhī suǒ yǐ wèi luàn zhě, bù yǐ zéi dào zhòng duō, bīng gé bìng qǐ, mín qì lǐ yì, fù pàn qí shàng hū? ruò cǐ zhě, yóu gǔ shí fá jué, bù néng rěn jī hán. fū jī hán bìng zhì ér néng wú wèi fēi zhě guǎ, rán zé wēn bǎo bìng zhì ér néng bù wèi shàn zhě xī. chuán yuē: cāng bǐng shí, mín zhī lǐ jié yī shí zú, mín zhī róng rǔ. ràng shēng yú yǒu yú, zhēng qǐ yú bù zú. gǔ zú shí duō, lǐ yì zhī xīn shēng lǐ fēng yì zhòng, píng ān zhī jī lì yǐ. gù jī suì zhī chūn, bù shí qīn qī, ráng suì zhī qiū, zhào jí sì lín. bù shí qīn qī, è xíng yě zhào jí sì lín, shàn yì yě. wèi shàn è zhī xíng, bù zài rén zhì xìng, zài yú suì zhī jī ráng. yóu cǐ yán zhī, lǐ yì zhī xíng, zài gǔ zú yě. àn gǔ chéng bài, zì yǒu nián suì. nián suì shuǐ hàn, wǔ gǔ bù chéng, fēi zhèng suǒ zhì, shí shù rán yě. bì wèi shuǐ hàn zhèng zhì suǒ zhì, bù néng wèi zhèng zhě mò guò jié zhòu, jié zhòu zhī shí, yí cháng shuǐ hàn. àn jié zhòu zhī shí, wú jī hào zhī zāi. zāi zhì zì yǒu shù, huò shí fǎn zài shèng jūn zhī shì. shí shì zhě shuō yáo zhī hóng shuǐ, tāng zhī dà hàn, jiē yǒu zāo yù, fēi zhèng è zhī suǒ zhì. shuō bǎi wáng zhī hài, dú wèi wèi è zhī yīng, cǐ jiàn yáo tāng dé yōu, bǎi wáng liè yě. shěn yī zú yǐ jiàn bǎi, míng è zú yǐ zhào shàn. yáo tāng zhèng bǎi wáng, zhì bǎi wáng zāo biàn, fēi zhèng suǒ zhì, yǐ biàn jiàn ér míng huò fú. wǔ dì zhì tài píng, fēi dé suǒ jiù, míng yǐ.
世稱五帝之時,天下太平,家有十年之蓄,人有君子之行。或時不然,世增其美,亦或時政致。何以審之?夫世之所以為亂者,不以賊盜眾多,兵革並起,民棄禮義,負畔其上乎?若此者,由穀食乏絕,不能忍饑寒。夫饑寒並至而能無為非者寡,然則溫飽並至而能不為善者希。傳曰:「倉稟實,民知禮節;衣食足,民知榮辱。」讓生於有餘,爭起於不足。谷足食多,禮義之心生;禮豐義重,平安之基立矣。故飢歲之春,不食親戚,穰歲之秋,召及四鄰。不食親戚,惡行也;召及四鄰,善義也。為善惡之行,不在人質性,在於歲之飢穰。由此言之,禮義之行,在谷足也。案谷成敗,自有年歲。年歲水旱,五穀不成,非政所致,時數然也。必謂水旱政治所致,不能為政者莫過桀、紂,桀、紂之時,宜常水旱。案桀、紂之時,無飢耗之災。災至自有數,或時返在聖君之世。實事者說堯之洪水,湯之大旱,皆有遭遇,非政惡之所致。說百王之害,獨謂為惡之應,此見堯、湯德優,百王劣也。審一足以見百,明惡足以照善。堯、湯證百王,至百王遭變,非政所致,以變見而明禍福。五帝致太平,非德所就,明矣。
rén zhī wēn bìng ér sǐ yě, xiān yǒu xiōng sè jiàn yú miàn bù. qí bìng, yù xié qì yě, qí bìng bù yù. zhì yú shēn sǐ, mìng shòu qì yě. guó zhī luàn wáng, yǔ cǐ tóng yàn. yǒu biàn jiàn yú tiān dì, yóu rén wēn bìng ér sǐ, sè jiàn yú miàn bù yě. yǒu shuǐ hàn zhī zāi, yóu rén yù qì ér bìng yě. zāi huò bù chú, zhì yú guó wáng, yóu bìng bù yù, zhì yú shēn sǐ yě. lùn zhě wèi biàn zhēng zhèng zhì, xián rén wēn bìng sè xiōng, kě wèi cāo xíng suǒ shēng hū? wèi shuǐ hàn zhě wú dào suǒ zhì, xián zhě zāo bìng, kě wèi wú zhuàng suǒ de hū? wèi wáng zhě wèi è jí, xián zhě shēn sǐ, kě wèi zuì zhòng hū? fū xián rén yǒu bèi bìng ér zǎo sǐ, è rén yǒu wán qiáng ér lǎo shòu, rén zhī bìng sǐ, bù zài cāo xíng wèi è yě. rán zé guó zhī luàn wáng, bù zài zhèng zhī shì fēi. è rén wán qiáng ér lǎo shòu, fēi zhèng píng ān ér cháng cún. yóu cǐ yán zhī, huò biàn bù zú yǐ míng è, fú ruì bù zú yǐ biǎo shàn, míng yǐ.
人之溫病而死也,先有凶色見於面部。其病,遇邪氣也,其病不愈。至於身死,命壽訖也。國之亂亡,與此同驗。有變見於天地,猶人溫病而死,色見於面部也。有水旱之災,猶人遇氣而病也。災禍不除,至於國亡,猶病不愈,至於身死也。論者謂變徵政治,賢人溫病色凶,可謂操行所生乎?謂水旱者無道所致,賢者遭病,可謂無狀所得乎?謂亡者為惡極,賢者身死,可謂罪重乎?夫賢人有被病而早死,惡人有完強而老壽,人之病死,不在操行為惡也。然則國之亂亡,不在政之是非。惡人完強而老壽,非政平安而常存。由此言之,禍變不足以明惡,福瑞不足以表善,明矣。
zài tiān zhī biàn, rì yuè báo shí, sì shí èr yuè rì yī shí, wǔ liù yuè yuè yì yī shí shí yǒu cháng shù, bù zài zhèng zhì, bǎi biàn qiān zāi, jiē tóng yī zhuàng, wèi bì rén jūn zhèng jiào suǒ zhì. suì hài niǎo tǎng, zhōu chǔ yǒu huò chēn rán zhī qì jiàn, sòng wèi chén zhèng jiē zāi. dāng cǐ zhī shí, liù guó zhèng jiào wèi bì shī wù yě. lì yáng zhī dōu, yī xī shěn ér wèi hú, dāng shí lì yáng zhǎng lì wèi bì kuáng wàng yě. chéng bài xì yú tiān, jí xiōng zhì yú shí. rén shì wèi wèi, tiān qì yǐ jiàn, fēi shí ér hé? wǔ gǔ shēng dì, yī fēng yī hào gǔ tiào zài shì, yī guì yī jiàn. fēng zhě wèi bì jiàn, hào zhě wèi bì guì. fēng hào yǒu suì, guì jiàn yǒu shí. shí dāng guì, fēng gǔ jià zēng shí dāng jiàn, hào gǔ zhí jiǎn. fū gǔ zhī guì jiàn bù zài fēng hào, yóu guó zhī zhì luàn bù zài shàn è.
在天之變,日月薄蝕,四十二月日一食,五六月月亦一食食有常數,不在政治,百變千災,皆同一狀,未必人君政教所致。歲害鳥帑,周、楚有禍;綝然之氣見,宋、衛、陳、鄭皆災。當此之時,六國政教未必失誤也。歷陽之都,一夕沈而為湖,當時歷陽長吏未必誑妄也。成敗系於天,吉凶制於時。人事未為,天氣已見,非時而何?五穀生地,一豐一耗;谷糶在市,一貴一賤。豐者未必賤,耗者未必貴。豐耗有歲,貴賤有時。時當貴,豐谷價增;時當賤,耗谷直減。夫谷之貴賤不在豐耗,猶國之治亂不在善惡。
xián jūn zhī lì, ǒu zài dāng zhì zhī shì, dé zì míng yú shàng, mín zì shàn yú xià, shì píng mín ān, ruì yòu bìng zhì, shì zé wèi zhī xián jūn suǒ zhì. wú dào zhī jūn, ǒu shēng yú dāng luàn zhī shí, shì rǎo sú luàn, zāi hài bù jué, suì yǐ pò guó wáng shēn miè sì, shì jiē wèi zhī wèi è suǒ zhì. ruò cǐ, míng yú shàn è zhī wài xíng, bù jiàn huò fú zhī nèi shí yě. huò fú bù zài shàn è, shàn è zhī zhèng bù zài huò fú. zhǎng lì dào guān, wèi yǒu suǒ xíng, zhèng jiào yīn qián, wú suǒ gǎi gèng. rán ér dào zéi huò duō huò guǎ, zāi hài huò wú huò yǒu, fū hé gù zāi? zhǎng lì zhì guì, dāng jiē píng ān yǐ shēng qiān, huò mìng jiàn bù rèn, dāng yóu wēi luàn yǐ biǎn qū yě. yǐ jīn zhī zhǎng lì, kuàng gǔ zhī guó jūn, ān wēi cún wáng, kě dé lùn yě.
賢君之立,偶在當治之世,德自明於上,民自善於下,世平民安,瑞佑並至,世則謂之賢君所致。無道之君,偶生於當亂之時,世擾俗亂,災害不絕,遂以破國亡身滅嗣,世皆謂之為惡所致。若此,明於善惡之外形,不見禍福之內實也。禍福不在善惡,善惡之證不在禍福。長吏到官,未有所行,政教因前,無所改更。然而盜賊或多或寡,災害或無或有,夫何故哉?長吏秩貴,當階平安以升遷,或命賤不任,當由危亂以貶詘也。以今之長吏,況古之國君,安危存亡,可得論也。