qí shī yún: gǔ gōng dǎn fù, lái cháo zǒu mǎ. gǔ zhě mǎ yǐ jià chē, bù kě yán zǒu, yuē zǒu zhě, dān qí zhī chēng, gǔ gōng zhī guó lín yú róng dí, qí xí shàng yǒu xiāng tóng zhě rán zé qí shè zhī fǎ bù shǐ yú zhào wǔ líng wáng yě.
○騎《詩》云:「古公亶父,來朝走馬。」古者馬以駕車,不可言走,「曰走者,單騎之稱,古公之國鄰於戎翟,其習尚有相同者;然則騎射之法不始於趙武靈王也。
zuǒ chuán zhāo gōng èr shí wǔ nián: zuǒ shī zhǎn jiāng yǐ gōng chéng mǎ ér guī. zhèng yì yuē: gǔ zhě fú niú chéng mǎ, mǎ yǐ jià chē, bù dān qí yě. zhì liù guó zhī shí shǐ yǒu dān qí, sū qín suǒ yún: chē qiān shèng, qí wàn pǐ shì yě. qū lǐ yún: qián yǒu chē qí zhě. lǐ jì, hàn shì shū ěr, jīng diǎn wú qí zì yě, liú xuàn wèi cǐ zuǒ shī zhǎn jiāng yǐ gōng chéng mǎ ér guī, yù gòng gōng dān qí ér guī, cǐ qí mǎ zhī jiàn yě. chūn qiū zhī shì, róng dí zhī zá jū yú zhōng xià zhě, dà dǐ jiē zài shān gǔ zhī jiān, bīng chē zhī suǒ bù zhì. qí huán jìn wén jǐn rǎng ér què zhī, bù néng shēn rù qí dì zhě, yòng chē gù yě. zhōng xíng mù zi zhī bài dí yú dà lǔ, dé zhī huǐ chē chóng zú ér zhì bó yù dài chóu yóu yí zhī dà zhōng, yǐ kāi qí dào, qí bù lì yú chē kě zhī yǐ. shì bù dé bù biàn ér wèi qí, qí shè suǒ yǐ biàn shān gǔ yě. hú fú suǒ yǐ biàn qí shè yě, shì yǐ gōng zǐ chéng zhī tú, jiàn hú fú ér bù jiàn qí shè. yì qí shè zhī fǎ bì yǒu xiān wǔ líng ér yòng zhī zhě yǐ.
《左傳·昭公二十五年》:「左師展將以公乘馬而歸。」正義曰:「古者服牛乘馬,馬以駕車,不單騎也。」至六國之時始有單騎,蘇秦所云:「車千乘,騎萬匹」是也。《曲禮》云:「前有車騎者。」《禮記》,漢世書耳,經典無「騎」字也,劉炫謂此左師展將以公乘馬而歸,欲共公單騎而歸,此騎馬之漸也。春秋之世,戎翟之雜居於中夏者,大抵皆在山谷之間,兵車之所不至。齊桓、晉文僅攘而卻之,不能深入其地者,用車故也。中行穆子之敗翟於大鹵,得之毀車崇卒;而智伯欲代仇猶;遺之大鐘,以開其道,其不利於車可知矣。勢不得不變而為騎,騎射所以便山谷也。胡服所以便騎射也,是以公子成之徒,諫胡服而不諫騎射。意騎射之法必有先武靈而用之者矣。
qí lì gōng, chē lì shǒu, gù wèi jiāng jūn zhī yù lǔ, yǐ wǔ gāng chē zì huán wèi yíng.
騎利攻,車利守,故衛將軍之遇虜,以武剛車自環為營。
shǐ jì xiàng yǔ běn jì xù hóng mén zhī huì yuē: pèi gōng zé zhì chē qí, tuō shēn dú qí. shàng yán chē qí, zé chē jià zhī mǎ, lái shí suǒ chéng yě. xià yán dú qí, zé dān xíng zhī mǎ, qù shí suǒ kuà yě. fán kuài xià hóu yīng jìn qiáng jì xìn sì rén, zé jiē bù zǒu yě. fán kuài chuán yuē: pèi gōng liú chē qí, dú qí mǎ, kuài děng sì rén bù cóng shì yě.
《史記·項羽本紀》敘鴻門之會曰:「沛公則置車騎,脫身獨騎。」上言「車騎」,則車駕之馬,來時所乘也。下言「獨騎」,則單行之馬,去時所跨也。樊噲、夏侯嬰、靳強、紀信四人,則皆步走也。《樊噲傳》曰:「沛公留車騎,獨騎馬,噲等四人步從」是也。
yì hàn shū gāo dì jì: chéng chuán yì luò yáng. shī gǔ yuē: chuán ruò jīn zhī yì. gǔ zhě yǐ chē, wèi zhī chuán chē, qí hòu yòu dān zhì mǎ, wèi zhī yì qí. qiè yí cǐ fǎ chūn qiū shí dāng yǐ yǒu zhī. rú chǔ zi chéng rì, huì shī yú lín pǐn. qí xī chéng rì ér jiàn fàn xuān zi. chǔ zi yǐ rì zhì yú luó. zi mù shǐ rì yè zhū wáng, chǔ rén wèi yóu jí yuē: wú jiāng shǐ rì bēn wèn zhū jìn, ér yǐ gào. guó yǔ: jìn wén gōng chéng rì, zì xià tuō huì qín bó yú wáng chéng. lǚ shì chūn qiū: qí jūn chéng rì ér zì zhuī yàn zǐ, jí zhī guó xiào. jiē shì jí bù xiá jià chē, huò shì dān chéng yì mǎ. ér zhù shū jiā wèi zhī jí yě.
○驛《漢書·高帝紀》:「乘傳詣雒陽。」師古曰:「傳若今之驛。古者以車,謂之傳車,其後又單置馬,謂之驛騎。」竊疑此法春秋時當已有之。如楚子乘馹,會師於臨品。祁奚乘馹而見范宣子。楚子以馹至於羅。子木使馹謁諸王,楚人謂游吉曰:「吾將使馹奔問諸晉,而以告。」《國語》:「晉文公乘馹,自下脫會秦伯於王城。」《呂氏春秋》:「齊君乘馹而自追晏子,及之國效。」皆事急不暇駕車,或是單乘驛馬。而註疏家未之及也。
xiè zài háng wǔ zá zǔ yuē: gǔ zhě chéng chuán jiē yì chē yě. shǐ jì: tián héng yǔ kè èr rén chéng chuán yì luò yáng zhù: sì mǎ gāo zú wèi zhì chuán, sì mǎ zhōng zú wèi chí chuán, sì mǎ xià zú wèi chéng chuán. rán zuǒ chuán yán zhèng zi chǎn chéng sù ér zhì, zé shì dān mǎ qí yǐ. shì wén: yǐ chē yuē chuán, yǐ mǎ yuē jù. zi chǎn shí xiāng zhèng guó, qǐ fá chē hū? jù bù jí, gù chéng jù, qí wèi yì mǎ wú yí yǐ. hàn chū shàng chéng chuán chē, rú zhèng dāng shí wáng wēn shū jiē sī jù yì mǎ, hòu huàn qí bù sù, yī gài chéng mǎ yǐ.
謝在杭《五雜俎》曰:「古者乘傳皆驛車也。《史記》:『田橫與客二人乘傳詣雒陽』註:『四馬高足為置傳,四馬中足為馳傳,四馬下足為乘傳。』然《左傳》言鄭子產乘速而至,則似單馬騎矣。釋文:『以車曰傳,以馬曰遽。』子產時相鄭國,豈乏車乎?懼不及,故乘遽,其為驛馬無疑矣。漢初尚乘傳車,如鄭當時、王溫舒皆私具驛馬,後患其不速,一概乘馬矣。」
luó zì qín yǐ shàng, chuán jì wú yán lǘ zhě, yì qí suī yǒu, fēi rén jiā suǒ cháng chù yě. yì zhōu shū: yī yǐn wèi xiàn lìng, zhèng běi kōng tóng dà xià shā chē xiōng nú lóu fán ròu zhī zhū guó, yǐ tuó tuó yě mǎ yú shì wèi xiàn.
○騾自秦以上,傳記無言驢者,意其雖有,非人家所常畜也。《逸周書》:「伊尹為獻令,正北空同、大夏、莎車、匈奴、樓煩、月氏諸國,以橐駝、野馬、余、是為獻。」
lǚ shì chūn qiū: zhào jiǎn zi yǒu liǎng bái luó, shén ài zhī. lǐ sī shàng qín wáng shū yán: jùn liáng shì. zōu yáng shàng liáng wáng shū yì yún: yàn wáng àn jiàn ér nù, shí yǐ shì. shì yǐ wèi guì zhòng nán dé zhī wù yě. sī mǎ xiàng rú shàng lín fù: yú tuó tuó, qióng qióng dān xī, shì lǘ luó. wáng bāo chōng yuē: diào zhì mǎ lǘ, jiān luò sān chóng. qí míng shǐ jiàn yú wén. ér jiǎ yì diào qū yuán fù: téng jià bà niú xī cān jiǎn lǘ. rì zhě liè chuán: qí jì bù néng yǔ bà lǘ wèi sì. dōng fāng shuò qī jiàn: yào bēn wáng xī téng jià tuó tuó. liú xiàng jiǔ tàn: què qí jì yǐ zhuǎn yùn xī, téng lǘ luó yǐ chí zhú. yáng xióng fǎn lí sāo: chěng huā luó yǐ qū xǐ xī, lǘ luó lián jiǎn ér qí zú. zé yòu jiàn zhī wèi bù kān yòng yě. cháng kǎo lǘ zhī wèi wù, zhì hàn ér míng, zhì xiào wǔ ér dé chōng shàng lín, zhì xiào líng ér guì xìng. rán qí zhǒng dà dǐ chū yú sài wài, zì zhào wǔ líng wáng qí shè zhī hòu, jiàn zī zhōng guó zhī yòng. yán tiě lùn: luó lǘ luò tuó, xián wěi rù sāi pí xī yuán mǎ, jǐn wèi wǒ chù. dù dǔ lùn dōu fù: lǔ shù rén chén, qū luó lǘ, yù wǎn mǎ, biān shì. huò qù bìng chuán: dān yú suì chéng liù luó. xiōng nú chuán: qí qí chù zé tuó tuó lǘ luó shì yú dān xī. xī yù chuán: shàn shàn guó yǒu lǘ mǎ, duō tuó tā, wū tuō guó yǒu lǘ, wú niú. ér guī zī wáng xué hàn jiā yí, wài guó rén jiē yuē: lǘ fēi lǘ, mǎ fēi mǎ. ruò guī zī wáng suǒ wèi luó yě, kě jiàn wài guó zhī duō chǎn cǐ zhǒng, ér hàn rén zé yǐ wèi qí chù ěr. rén yì yǒu yǐ fù mǔ yì zhǒng wèi míng zhě, wèi shū tiě fú liú hǔ chuán: běi rén wèi hú fù xiān bēi mǔ wèi tiě fú.
《呂氏春秋》:「趙簡子有兩白騾,甚愛之。」李斯上秦王書言:「駿良是。」鄒陽上樑王書亦云:「燕王按劍而怒,食以是。」是以為貴重難得之物也。司馬相如《上林賦》:「余橐駝,蛩蛩單奚,是驢騾。」王褒《憧約》:「調治馬驢,兼落三重。」其名始見於文。而賈誼《吊屈原賦》:「騰駕罷牛兮驂蹇驢。」《日者列傳》:「騏驥不能與罷驢為駟。」東方朔《七諫》:「要奔亡兮騰駕橐駝。」劉向《九嘆》:「卻騏驥以轉運兮,騰驢騾以馳逐。」楊雄《反離騷》:「騁嘩騾以曲〈喜〉兮,驢騾連蹇而齊足。」則又賤之為不堪用也。嘗考驢之為物,至漢而名,至孝武而得充上林,至孝靈而貴幸。然其種大抵出於塞外,自趙武靈王騎射之後,漸資中國之用。《鹽鐵論》:「騾驢駱駝,銜尾入塞;脾奚原馬,盡為我畜。」杜篤《論都賦》:「虜數亻辰,驅騾驢,馭宛馬,鞭是。」《霍去病傳》:「單于遂乘六騾。」《匈奴傳》:「其奇畜則橐駝、驢騾、是、余、單奚。」《西域傳》:「鄯善國有驢馬,多橐它,烏乇國有驢,無牛。」而龜茲王學漢家儀,外國人皆曰:「驢非驢,馬非馬。若龜茲王所謂騾也,」可見外國之多產此種,而漢人則以為奇畜耳。人亦有以父母異種為名者,《魏書·鐵弗劉虎傳》:「北人謂胡父鮮卑母為鐵弗。」
jūn xíng chí sù wèi míng dì qiǎn sī mǎ yì zhēng liáo dōng, qí shí zì luò yáng chū jūn bù guò sān qiān yú lǐ, ér dì wèn wǎng fǎn jǐ rì? yì duì yǐ wǎng bǎi rì, gōng bǎi rì, hái bǎi rì, yǐ liù shí rì wèi xiū xī, rú cǐ yī nián zú yǐ. cǐ yóu shì gǔ rén shī xíng rì sān shí lǐ zhī yí yì. xià hóu yuān wèi jiāng, fù jí jí, cháng chū dí zhī bù yì, jūn zhōng wèi zhī yǔ yuē: diǎn jūn xiào wèi xià hóu yuān, sān rì wǔ bǎi, liù rì yī qiān. cǐ kě ǒu yòng zhī yú èr sān bǎi lǐ zhī jìn, bù rán bǎi lǐ ér qū lì zhě jué shàng jiāng, gù bīng jiā suǒ jì yě.
○軍行遲速魏明帝遣司馬懿征遼東,其時自雒陽出軍不過三千餘里,而帝問往返幾日?懿對以「往百日,攻百日,還百日,以六十日為休息,如此一年足矣。」此猶是古人師行日三十里之遺意。夏侯淵為將,赴急疾,常出敵之不意,軍中為之語曰:「典軍校尉夏侯淵,三日五百,六日一千。」此可偶用之於二三百里之近,不然百里而趨利者蹶上將,固兵家所忌也。
mù yīng fǒu wǎ dù jūn shǐ jì huái yīn hóu chuán: cóng xià yáng yǐ mù yīng fǒu wǎ dù jūn. fú qián yuē: yǐ mù yā fù yīng fǒu wǎ yǐ dù shì yě. gǔ wén jiǎn, bù yán fù ěr. wú zhì sūn jìng chuán: cè zhà lìng jūn zhōng, cù jù yīng fǒu shù bǎi kǒu fēn jūn, yè tóu chá dú. yì cǐ fǎ yě. qí zhuàng tú yú yù lóng dé bīng héng, wèi zhī wèng fá.
○木罌〈缶瓦〉渡軍《史記·淮陰侯傳》:「從夏陽以木罌〈缶瓦〉渡軍。」服虔曰:「以木押縛罌〈缶瓦〉以渡是也。古文簡,不言縛爾。」《吳志·孫靜傳》:「策詐令軍中,促具罌缶數百口分軍,夜投查瀆。」亦此法也。其狀圖於喻龍德《兵衡》,謂之瓮筏。
hǎi shī hǎi dào yòng shī, gǔ rén gài lǚ xíng zhī yǐ. wú xú chéng lǜ zhōu shī zì hǎi rù qí: cǐ sū zhōu xià hǎi zhì shān dōng zhī lù. yuè wáng gōu jiàn mìng fàn lǐ shé yōng lǜ shī yán hǎi sù huái, yǐ jué wú lù, cǐ zhè dōng xià hǎi zhì huái shàng zhī lù. táng tài zōng qiǎn qiáng wěi yú jiàn nán fá mù zào zhōu jiàn, zì wū xiá dǐ jiāng yáng, qū lái zhōu, cǐ guǎng líng xià hǎi zhì shān dōng zhī lù. hàn wǔ dì qiǎn lóu chuán jiāng jūn yáng pú cóng qí fú bó hǎi, jī cháo xiān wèi míng dì qiǎn rǔ nán tài shǒu tián yù dū qīng zhōu zhū jūn, zì hǎi dào tǎo gōng sūn yuān qín fú jiān qiǎn shí yuè lǜ qí yī wàn, zì dōng lái chū yòu jìng xí hé lóng táng tài zōng fá gāo lì, mìng zhāng liàng lǜ zhōu shī zì dōng lái dù hǎi qū píng rǎng xuē wàn chè lǜ jiǎ shì sān wàn, zì dōng lái dù hǎi rén yā lǜ shuǐ: cǐ shān dōng xià hǎi zhì liáo dōng zhī lù. hàn wǔ dì qiǎn zhōng dài fū yán zhù, fā huì jī bīng fú hǎi jiù dōng ōu héng hǎi jiāng jūn hán shuō zì jù zhāng fú hǎi jī dōng yuè: cǐ zhè jiāng xià hǎi zhì fú jiàn zhī lù. liú yù qiǎn sūn chù shěn tián yú zì hǎi dào xí pān yú, cǐ jīng kǒu xià hǎi zhì guǎng dōng zhī lù. suí fá chén, wú zhōu cì shǐ xiāo qiǎn yàn róng yǐ zhōu shī zì dōng hǎi zhì wú, cǐ yòu huái běi xià hǎi ér zhì sū zhōu yě. gōng sūn dù yuè hǎi gōng dōng lái zhū xiàn, hóu xī yì zì píng lú fú hǎi jù qīng zhōu, cǐ yòu liáo dōng xià hǎi ér zhì shān dōng yě. sòng lǐ bǎo zì jiāng yīn lǜ zhōu shī bài jīn bīng yú jiāo xī zhī shí jiù dǎo, cǐ yòu jiāng nán xià hǎi ér zhì shān dōng yě. cǐ jiē gǔ rén hǎi dào yòng shī zhī xiào.
○海師海道用師,古人蓋屢行之矣。吳徐承率舟師自海入齊:此蘇州下海至山東之路。越王勾踐命范蠡、舌庸率師沿海溯淮,以絕吳路,此浙東下海至淮上之路。唐太宗遣強偉於劍南伐木造舟艦,自巫峽抵江、揚,趨萊州,此廣陵下海至山東之路。漢武帝遣樓船將軍楊僕從齊浮渤海,擊朝鮮;魏明帝遣汝南太守田豫督青州諸軍,自海道討公孫淵;秦苻堅遣石越率騎一萬,自東萊出右徑襲和龍;唐太宗伐高麗,命張亮率舟師自東萊渡海趨平壤;薛萬徹率甲士三萬,自東萊渡海人鴨綠水:此山東下海至遼東之路。漢武帝遣中大夫嚴助,發會稽兵浮海救東甌;橫海將軍韓說自句章浮海擊東越:此浙江下海至福建之路。劉裕遣孫處、沈田於自海道襲番禺,此京口下海至廣東之路。隋伐陳,吳州刺史蕭遣燕榮以舟師自東海至吳,此又淮北下海而至蘇州也。公孫度越海攻東萊諸縣,侯希逸自平盧浮海據青州,此又遼東下海而至山東也。宋李寶自江陰率舟師敗金兵於膠西之石臼島,此又江南下海而至山東也。此皆古人海道用師之效。
hǎi yùn táng shí hǎi yùn zhī shì bù xiáng yú shǐ. gài liǔ chéng xiàn méi zhī hòu, zhì kāi yuán zhī chū, xīn lì zhì suǒ, nǎi zhuǎn dōng nán zhī sù yǐ xiǎng zhī ěr, jí qí shù yì yǐ chéng, zé bù fù zī yú zhuǎn yùn, fēi ruò yuán shí yǐ cǐ wèi héng zhì yě. jiù táng shū sòng qìng lǐ chuán: zhāng jiǔ líng bó shì yì yuē: yíng zhōu zhèn bǐ róng yí, è hóu duàn bì, nì zé zhì qí sǐ mìng, shùn zé wèi qí zhǔ rén, shì chēng lè dōu, qí lái shàng yǐ. wǎng yuán zhào zuò mù, yù zhī fēi cái. zì jīng huī fèi, biàn zhǎng kòu niè. dà míng lín xià, shèng móu dú duàn, huī zǔ zōng zhī jiù, fù dà yǔ zhī jī, yǐ shù qiān zhī yì tú, wú jiǎ bīng zhī qiáng wèi, zhǐ qī suì wǎng, bǐng mìng ér xíng, yú shì liàng běn zhú, zhí gǔ, qīn zǒng qí yì, bù qiān suǒ lǜ, bǐ liǔ chéng wèi jīn tāng zhī xiǎn, lín hú shēng fù xīn zhī jí. xún ér bà hǎi yùn, shōu suì chǔ, biān tíng yàn rán, hé shuò wú rǎo, yǔ fū xìng shī zhī fèi zhuǎn shū zhī láo, jiào qí yōu liè, shú wèi lì hài? cǐ bà hǎi yùn zhī yī zhèng. jiù táng shū yì zōng jì: xián tōng sān nián, nán mán xiàn jiāo chǐ, zhēng zhū dào bīng fù lǐng nán. shí xiāng chún sù yùn, gōng yì jiān nán, jūn tún guǎng zhōu fá shí. rùn zhōu rén chén shí yì què shàng shū yán: jiāng xī hú nán sù liú yùn làng, bù jì jūn shī, shì zú shí jǐn zé sàn, cǐ yí shēn lǜ. chén yǒu qí jì yǐ kuì nán jūn. tiān zǐ zhào jiàn, shí yīn zòu: chén dì tīng sī céng rèn léi zhōu cì shǐ, jiā rén suí hǎi chuán zhì fú jiàn. wǎng lái dà chuán yī zhī, kě zhì qiān dàn. zì fú jiàn zhuāng chuán, bù yī yuè zhì guǎng zhōu. dé chuán shù shí sōu, biàn kě zhēn sān wàn shí zhì guǎng fǔ. yòu yǐn liú hǎi lù jìn jūn pò lú xún gù shì. sǎo zhèng shì zhī, yǐ shí wèi yán tiě xún guān, wǎng suǒ zi yuàn zhuān dū hǎi yùn, yú shì kāng chéng xùn zhī jūn jiē bù què gōng.
○海運唐時海運之事不詳於史。蓋柳城陷沒之後,至開元之初,新立治所,乃轉東南之粟以餉之耳,及其樹藝已成,則不復資於轉運,非若元時以此為恆制也。《舊唐書·宋慶禮傳》:張九齡駁諡議曰:「營州鎮彼戎夷,扼喉斷臂,逆則制其死命,順則為其主人,是稱樂都,其來尚矣。往緣趙作牧,馭之非才。自經隳廢,便長寇孽。大明臨下,聖謀獨斷,恢祖宗之舊,復大禹之跡,以數千之役徒,無甲兵之強衛,指期遂往,稟命而行,於是量畚築,執鼓,親總其役,不愆所慮,俾柳城為金湯之險,林胡生腹心之疾。尋而罷海運,收歲儲,邊庭晏然,河朔無擾,與夫興師之費、轉輸之勞,較其優劣,孰為利害?」此罷海運之一證。《舊唐書·懿宗紀》:咸通三年,南蠻陷交恥,征諸道兵赴嶺南。時湘、淳溯運,功役艱難,軍屯廣州乏食。潤州人陳石詣闕上書言:「江西、湖南溯流運浪,不濟軍師,士卒食盡則散,此宜深慮。臣有奇計以饋南軍。」天子召見,石因奏:「臣弟聽思曾任雷州刺史,家人隨海船至福建。往來大船一隻,可致千石。自福建裝船,不一月至廣州。得船數十艘,便可臻三萬石至廣府。」又引劉海路進軍破盧循故事。掃政是之,以石為鹽鐵巡官,往所子院專督海運,於是康承訓之軍皆不闕供。
shāo huāng shǒu biān jiāng shì, měi zhì qiū yuè cǎo kū, chū sài zòng huǒ, wèi zhī shāo huāng, táng shū: qì dān měi rù kòu yōu jì, liú rén gōng suì liáo sāi xià cǎo, shǐ bù dé liú mù, mǎ duō sǐ, qì dān nǎi qǐ méng shì yě, qí fǎ zì qī guó shí yǐ yǒu zhī. qū guó cè: gōng sūn yǎn wèi yì qú jūn yuē: zhōng guó wú shì yú qín, zé qín qiě shāo ruì, huò jūn zhī guó.
○燒荒守邊將士,每至秋月草枯,出塞縱火,謂之燒荒,《唐書》:「契丹每入寇幽、薊,劉仁恭歲燎塞下草,使不得留牧,馬多死,契丹乃乞盟」是也,其法自七國時已有之。蛐國策》:「公孫衍謂義渠君曰:『中國無事於秦,則秦且燒芮,獲君之國。』」
yīng zōng shí lù: zhèng tǒng qī nián shí yī yuè, jǐn yī wèi zhǐ huī qiān shì wáng yīng yán: yù lǔ mò shàn yú shāo huāng, gài lǔ zhī shì zhě mǎ, mǎ zhī suǒ shì zhě cǎo. jìn lái shāo huāng, yuǎn zhě bù guò bǎi lǐ, jìn zhě wǔ liù shí lǐ, lǔ mǎ lái qīn, bàn rì kě zhì, qǐ chì biān jiāng, yù qiū shēn, lǜ bīng yuē rì tóng chū, shù bǎi lǐ wài zòng huǒ fén shāo, shǐ lǔ mǎ wú shuǐ cǎo kě shì, rú cǐ zé zài wǒ suī yǒu yī shí zhī láo, ér yī dōng zuò chén kě ān yǐ. hàn lín yuàn biān xiū xú chéng yì qǐng měi nián jiǔ yuè, jǐn chì zuò yíng jiāng guān xún biān, fēn wèi sān lù: yī chū xuān fǔ dǐ chì chéng dú shí, yī chū dà tóng dǐ wàn quán, yī chū shān hǎi dǐ liáo dōng. bèi chū sài sān wǔ bǎi lǐ, shāo huāng shào le. rú yù biān kòu chū méi, jí xiāng jī jiǎo shā. cǐ xiān cháo shāo huāng jiù zhì, chéng shǒu biān zhī liáng fǎ yě.
《英宗實錄》:「正統七年十一月,錦衣衛指揮僉事王瑛言:『御鹵莫善於燒荒,蓋鹵之恃者馬,馬之所恃者草。近來燒荒,遠者不過百里,近者五六十里,鹵馬來侵,半日可至,乞敕邊將,遇秋深,率兵約日同出,數百里外縱火焚燒,使鹵馬無水草可恃,如此則在我雖有一時之勞,而一冬坐臣可安矣。』」翰林院編修徐呈亦請每年九月,盡敕坐營將官巡邊,分為三路:一出宣府抵赤城獨石,一出大同抵萬全,一出山海抵遼東。備出塞三五百里,燒荒「哨了。如遇邊寇出沒,即相機剿殺。此先朝燒荒舊制,誠守邊之良法也。
jiā bīng gǔ zhī wèi jiāng zhě bì yǒu sù yù zhī zú. chūn qiū chuán: rǎn qiú yǐ wǔ chéng rén sān bǎi wèi jǐ tú zú. hòu hàn shū zhū rén juàn chuán: jiāo chǐ zéi fǎn, bài rén juàn cì shǐ, lìng guò běn jùn jiǎn mù jiā bīng, zhāng yàn kòu hé nèi, bī jìn jīng shī, chū rén juàn wèi hé nèi tài shǒu, jiāng jiā bīng jī què zhī. sān guó zhì lǚ qián chuán: lǐng tài shān tài shǒu, jiāng jiā bīng dào jùn. guō zǔ gōng sūn dú děng jiē jiàng. jìn shū wáng hún chuán: wèi sī tú, chǔ wáng wěi jiāng hài rǔ nán wáng liàng, hún cí jí guī, dì yǐ jiā bīng qiān yú rén bì mén jù wěi, wěi bù gǎn bī.
○家兵古之為將者必有素豫之卒。《春秋傳》:「冉求以武城人三百為己徒卒。」《後漢書·朱亻雋傳》:「交恥賊反,拜亻雋刺史,令過本郡簡募家兵,張燕寇河內,逼近京師,出亻雋為河內太守,將家兵擊卻之。」《三國志·呂虔傳》:「領泰山太守,將家兵到郡。郭祖、公孫犢等皆降。」《晉書·王渾傳》:「為司徒,楚王瑋將害汝南王亮,渾辭疾歸,第以家兵千餘人閉門距瑋,瑋不敢逼。」
shǎo lín sēng bīng shǎo lín sì zhōng yǒu táng tài zōng wèi qín wáng shí cì sì sēng jiào, qí cí yuē: wáng shì chōng dāo qiè fēi jù, gǎn wéi tiān cháng. fǎ shī děng bìng néng shēn wù jǐ biàn, zǎo shí miào yīn, qín bǐ xiōng niè, kuò zī jìng tǔ. wén yǐ xīn shàng, bù kě sī yì. jīn dōng dōu wēi jí, dàn xī tiǎn chú. bìng yí miǎn zhōng mào gōng, yǐ chuí lìng fàn. shì shí lì gōng shí yǒu sān rén, péi cuī shǎo lín sì bēi suǒ chēng zhì cāo huì chǎng tán zōng děng, wéi tán zōng bài dà jiāng jūn, yú bù shòu guān, cì dì sì shí qǐng, cǐ shǎo lín sēng bīng suǒ qǐ. kǎo zhī wèi shū: xiào wǔ dì xī bēn, yǐ wǔ qiān qí sù yú lí xī yáng wáng bié shě. shā mén dōu wéi nà huì zhēn fù xǐ chí qiān niú dāo yǐ cóng. jiù táng shū: yuán hé shí nián, sōng shān sēng yuán jìng yǔ zī qīng jié dù shǐ lǐ shī dào móu fǎn, jié yǒng shì shù bǎi rén, fú yú dōng dōu jìn zòu yuàn. chéng luò chéng wú bīng, yù qiè fā fén shāo gōng diàn. xiǎo jiāng yáng jìn lǐ zài xìng gào biàn, liú shǒu lǚ yuán yīng nǎi chū bīng wéi zhī, zéi tū wéi ér chū, rù sōng yuè shān péng, jǐn qín zhī. sòng shǐ: fàn zhì xū yǐ sēng zhào zōng yìn chōng xuān xún sī cān yì guān, jiān jié zhì jūn mǎ. zōng yìn yǐ sēng wèi yī jūn, hào zūn shèng duì. tóng zǐ xíng wèi yī jūn, hào jìng shèng duì. rán zé sōng luò zhī jiān, gù shì yǒu yì sēng yǐ.
○少林僧兵少林寺中有唐太宗為秦王時《賜寺僧教》,其辭曰:「王世充叨竊非據,敢違天常。法師等並能深悟幾變,早識妙因,擒彼凶孽,廓茲淨土。聞以欣尚,不可思議。今東都危急,旦夕殄除。並宜勉終茂功,以垂令范。」是時立功十有三人,裴催《少林寺碑》所稱志操、惠場、曇宗等,惟曇宗拜大將軍,余不受官,賜地四十頃,此少林僧兵所起。考之《魏書》:孝武帝西奔,以五千騎宿於厘西揚王別舍。沙門都維那、惠臻負璽持千牛刀以從。《舊唐書》:元和十年,嵩山僧圓淨與淄青節度使李師道謀反,結勇士數百人,伏於東都進奏院。乘洛城無兵,欲竊發焚燒宮殿。小將楊進、李再興告變,留守呂元膺乃出兵圍之,賊突圍而出,入嵩岳山棚,盡擒之。《宋史》:范致虛以僧趙宗印充宣巡司參議官,兼節制軍馬。宗印以僧為一軍,號尊勝隊。童子行為一軍,號淨勝隊。然則嵩洛之間,固世有異僧矣。
jiā jìng zhōng, shǎo lín zēng yuè kōng shòu dū du wàn biǎo xí, yù wō yú sōng jiāng, qí tú sān shí yú rén, zì wèi bù wǔ, chí tiě bàng jī shā wō shén zhòng, jiē zhàn sǐ. jiē hū, néng zhí gān gē yǐ hàn jiāng chǎng, zé bù dé yǐ qí kūn tú ér wài zhī yǐ. sòng jìng kāng shí, yǒu wǔ tái sēng zhēn bǎo, yǔ qí tú xí wǔ shì yú shān zhōng. qīn zōng zhào duì biàn diàn, mìng zhī hái shān, jù bīng jù jīn. zhòu yè kǔ zhàn, sì shě jǐn fén, wèi jīn suǒ de, yòu quàn bǎi fāng, zhōng bù gù, yuē: wú fǎ zhōng yǒu kǒu huí zhī zuì, wú jì xǔ sòng huáng dì yǐ sǐ, qǐ dāng wàng yán yě! yí rán shòu lù. ér dé yòu zhī mò, cháng zhōu yǒu wàn ān sēng qǐ yì zhě, zuò shī yuē: shí wēi liáo zuò jiāng, shì dìng fù wèi sēng. qí yì yǒu tú yáng shuō zhī yí yì zhě zāi.
嘉靖中,少林憎月空受都督萬表檄,御倭於松江,其徒三十餘人,自為部伍,持鐵棒擊殺倭甚眾,皆戰死。嗟乎,能執干戈以捍疆場,則不得以其髡徒而外之矣。宋靖康時,有五台僧真寶,與其徒習武事於山中。欽宗召對便殿,命之還山,聚兵拒金。晝夜苦戰,寺舍盡焚,為金所得,誘勸百方,終不顧,曰:「吾法中有口回之罪,吾既許宋皇帝以死,豈當妄言也!」怡然受戮。而德佑之末,常州有萬安僧起義者,作詩曰:「時危聊作將,事定復為僧。」其亦有屠羊說之遺意者哉。
máo hú lú bīng yuán shǐ shùn dì jì: zhì zhèng shí sān nián, lì nán yáng dèng zhōu děng chù máo hú lú yì bīng wàn hù fǔ, mù tǔ rén wèi jūn, miǎn qí chāi yì, lìng fáng chéng zì xiào. yīn qí xiāng rén zì xiāng tuán jié, hào máo hú lú jūn, gù yǐ míng zhī. duǒ ěr zhí bān chuán: jīn shāng yì bīng yǐ shòu pí wèi shǐ fáng rú hù, hào máo hú lú jūn, shén jīng ruì. dà xué yǎn yì bǔ: jīn táng dèng shān jū zhě, yǐ dú yào zì shǐ yǐ shè shòu, yīng xián ér dào, wèi zhī máo hú lú.
○毛葫蘆兵《元史·順帝紀》:「至正十三年,立南陽、鄧州等處毛葫蘆義兵萬戶府,募土人為軍,免其差役,令防城自效。因其鄉人自相團結,號毛葫蘆軍,故以名之。」《朵爾直班傳》:「金商義兵以獸皮為矢房如瓠,號毛葫蘆軍,甚精銳。」《大學衍義補》:「今唐、鄧山居者,以毒藥漬矢以射獸,應弦而倒,謂之毛葫蘆。」
chéng huà sān nián, guó zi jiān xué lù huáng míng yì yán: sòng shí duō gāng xiàn yí wèi guān, yòng bái cao dāo zi bīng pò zhī. bái cao dāo zi zhě, jí jīn zhī mín zhuàng yě.
成化三年,國子監學錄黃明義言:「宋時多剛縣夷為冠,用白{艹刀}子兵破之。」白{艹刀}子者,即今之民壯也。
fāng yīn wǔ fāng zhī yǔ suī gè bù tóng, rán shǐ yǒu tiān xià zhī shí ér cāo yī xiāng zhī yīn, yì jūn zǐ zhī suǒ bù qǔ yě. gù zhòng yóu zhī yàn, fū zǐ bìng zhī hóng shé zhī rén, yú yú suǒ chì. ér sòng shū wèi gāo zǔ suī lèi yè jiāng nán, chǔ yán wèi biàn, yǎ dào fēng liú wú wén yān ěr. yòu wèi zhǎng shā wáng dào lián sù wú cái néng, yán yīn shén chǔ, jǔ zhǐ shī wèi, duō zhū bǐ zhuō. shì shuō yán: liú zhēn zhǎng jiàn wáng chéng xiàng, jì chū, rén wèn jiàn wáng gōng yún hé? dá yuē: wèi jiàn tā yì, wéi wén zuò wú yǔ ěr. yòu yán: wáng dà jiāng jūn nián shào shí, jiù yǒu tián shè míng, yǔ yīn yì chǔ. yòu yán: zhī dào lín rén dōng, jiàn wáng yú yóu xiōng dì hái, rén jiān jiàn zhū wáng hé rú? dá yuē: jiàn yī qún bái xiàng niǎo, dàn wén huàn yǎ yǎ shēng. běi shǐ wèi dān yáng wáng liú chǎng ā mà tóng pú, yīn zá yí xià. suī zài gōng zuò, zhū wáng měi wǔ nòng zhī. fū yǐ chuàng yè zhī jūn, zhōng xìng zhī xiāng, bù miǎn shí rén zhī yì, ér kuàng yú shì dài fū hū. běi qí yáng xin yīn chēng péi yàn zhī yuē: hé dōng shì zú, jīng guān bù shǎo, wéi cǐ jiā xiōng dì quán wú xiāng yīn. qí suǒ jiàn kě zhī yǐ. zhì yú zhe shū zuò wén, yóu jì lǐ sú. gōng yáng duō qí yán, huái nán duō chǔ yǔ, ruò yì chuán lùn yǔ hé cháng yǒu yī zì zāi. ruò nǎi jiǎng jīng shòu xué, mí chóng wén yán, shì yǐ sūn xiáng jiǎng xiǎn céng xí zhōu guān, ér yīn guāi chǔ xià, zé xué tú bù zhì lǐ yè xìng xué wèn shēn bó, ér jiù yīn bù gǎi, zé wèi liáng rén suǒ xiào. yóu xià rén shì yīn cí bǐ lòu, fēng cāo chī liàng zhuō, zé yán zhī tuī bù yuàn yǐ wèi ér shī. shì zé wéi jūn yú wèi néng tōng tiān xià zhī zhì, gài bì zì qí fā yán shǐ yě.
○方音五方之語雖各不同,然使友天下之十而操一鄉之音,亦君子之所不取也。故仲由之彥,夫子病之;鴻舌之人,盂於所斥。而《宋書》謂高祖雖「累葉江南,楚言未變,雅道風流無聞焉爾」。又謂長沙王道憐「素無才能,言音甚楚,舉止施為,多諸鄙拙」。《世說》言:「劉真長見王丞相,既出,人問見王公云何?答曰:『未見他異,惟聞作吳語耳。』」又言:「王大將軍年少時,舊有田舍名,語音亦楚。」又言:「支道林人東,見王於猷兄弟還,人間見諸王何如?答曰:『見一群白項鳥,但聞喚啞啞聲。』」《北史》謂丹楊王劉昶呵罵僮僕,音雜夷夏。雖在公坐,諸王每侮弄之。夫以創業之君,中興之相,不免時人之議,而況於士大夫乎。北齊楊忄音稱裴讞之曰:「河東士族,京官不少,惟此家兄弟全無鄉音。」其所賤可知矣。至於著書作文,尤忌俚俗。《公羊》多齊言,《淮南》多楚語,若《易》傳、《論語》何嘗有一字哉。若乃講經授學,彌重文言,是以孫詳、蔣顯曾習《周官》,而音乖楚夏,則學徒不至;李業興學問深博,而舊音不改,則為梁人所笑。郵下人士音辭鄙陋,風操蚩量拙,則顏之推不願以為兒師。是則惟君於為能通天下之志,蓋必自其發言始也。
jīn shǐ guó yǔ jiě xù yuē: jīn wén shàng shū cí duō qí sè, gài yì dāng shì zhī fāng yīn yě. xún zǐ měi yán: àn chǔ cí měi yán qiāng, jiē fāng yīn. liú xié wén xīn diāo lóng yún: zhāng huá lùn yùn, wèi shì héng duō chǔ, kě wèi xián líng jūn zhī shēng yú, shī huáng zhōng zhī zhèng xiǎng yě.
《金史·國語解》序曰:「今文《尚書》辭多奇澀,蓋亦當世之方音也。」荀子每言:「案《楚辭》每言『羌』,皆方音。」劉勰《文心雕龍》云:「張華論韻,謂士衡多楚,可謂銜靈均之聲余,失黃鐘之正響也。」
guó yǔ hòu wèi chū dìng zhōng yuán, jūn róng hào lìng jiē běn guó yǔ. hòu rǎn huá sú, duō bù néng tōng, gù lù qí běn yán xiāng chuán jiào xí, wèi zhī guó yǔ. xiào wén dì mìng hóu fú hóu kě xī líng yǐ guó yǔ yì xiào jīng zhī zhǐ, jiào yú guó rén, wèi zhī guó yǔ xiào jīng. ér lì kǎo hòu wèi běi qí èr shū, ruò yú wēi yǐ míng jiě běi rén yǔ, chì zài zhù zuò, yǐ bèi tuī fǎng sūn qiān yǐ tōng xiān bēi yǔ, xuān chuán hào lìng zǔ yǐ jiě bēi yǔ miǎn zuì, fù cān xiāng fǔ liú shì qīng yǐ néng tōng sì yì yǔ, wèi dāng shí dì yī, hòu zhǔ mìng zuò tū jué yǔ fān niè jīng, yǐ yí tū jué kè hán. bìng jiàn yù shí zhǔ, chǒng jué qún liáo. rán qí guān míng zhì dù wú yī bù yòng hàn yǔ. ér wèi xiào wén tài hé shí jiǔ nián liù yuè jǐ hài zhào: bù dé yǐ běi sú zhī yǔ yán yú cháo tíng, wéi zhě miǎn suǒ jū guān. běi qí shū gāo áng chuán: yú shí xiān bēi gòng qīng zhōng huá cháo shì, wéi dàn fú yú áng. gāo zǔ měi shēn lìng sān jūn, cháng xiān bēi yǔ áng ruò zài liè, zé wèi huá yán. xiào wén yòng xià biàn yí zhī zhǔ, qí shén wǔ yì yīng xióng yǒu dà lüè zhě yě. qì dān piān jū běi chuí, shǐ yǐ běn guó zhī yán wèi guān míng hào lìng, ér liáo shǐ chuàng lì guó yǔ jiě yī piān, zì shì jīn yuán yì duō xún zhī, ér běi sú zhī yǔ suì zài zhī shǐ shū, chuán yú hòu dài yǐ.
○國語後魏初定中原,軍容號令皆本國語。後染華俗,多不能通,故錄其本言相傳教習,謂之國語。孝文帝命侯伏、侯可、悉陵以國語譯《孝經》之旨,教於國人,謂之《國語孝經》。而歷考《後魏》、《北齊》二書,若盂威以明解北人語,敕在著作,以備推訪;孫搴以通鮮卑語,宣傳號令;祖以解卑語免罪,復參相府;劉世清以能通四裔語,為當時第一,後主命作突厥語翻《涅經》,以遺突厥可汗。並見遇時主,寵絕群僚。然其官名制度無一不用漢語。而魏孝文太和十九年六月己亥詔:「不得以北俗之語言於朝廷,違者免所居官。」北齊書·高昂傳》:「於時鮮卑共輕中華朝士,唯憚服於昂。高祖每申令三軍,常鮮卑語;昂若在列,則為華言。」孝文用夏變夷之主,齊神武亦英雄有大略者也。契丹偏居北陲,始以本國之言為官名號令,而《遼史》創立《國語解》一篇,自是金元亦多循之,而北俗之語遂載之史書,傳於後代矣。
hòu wèi píng yáng gōng pī chuán: pī yǎ ài běn fēng, bù dá xīn shì. zhì yú biàn sú qiān tān, gǎi guān zhì fú, jìn jué jiù yán, jiē suǒ bù yuàn. dì yì bù bī zhī, dàn yòu shì dà lǐ, lìng qí bù shēng tóng yì. biàn sú zhī nán rú cǐ. jīn zé tuò bá yǔ wén zhī yǔ bù chuán yú shǐ cè zhě yǐ dàng rán wú yú, yī shí zhòng chǔ zhī lín gù bù néng shèng sān jì qiān yīn zhī huà yě.
後魏《平陽公丕傳》:「丕雅愛本風,不達新式。至於變俗遷灘,改官制服,禁絕舊言,皆所不願。帝亦不逼之,但誘示大理,令其不生同異。」變俗之難如此。今則拓跋宇文之語不傳於史冊者已蕩然無餘,一時眾楚之淋固不能勝三紀遷殷之化也。
hòu táng kāng fú shàn zhū fān yǔ. míng zōng tīng zhèng zhī xiá, měi zhào rù biàn diàn, zī fǎng shí shì, fú jí yǐ zhe yǔ zòu zhī. shū mì shǐ ān zhòng huì è yān, cháng miàn jiè zhī yuē: kāng fú dàn luàn zòu shì, yǒu rì zhǎn zhī!
後唐康福善諸蕃語。明宗聽政之暇,每召入便殿,咨訪時事,福即以著語奏之。樞密使安重誨惡焉,嘗面戒之曰:「康福但亂奏事,有日斬之!」
wài guó fēng sú lì jiǔ zhōu zhī fēng sú, kǎo qián dài zhī shǐ shū, zhōng guó zhī bù rú wài guó zhě yǒu zhī yǐ. liáo shǐ yán: qì dān bù zú shēng shēng zhī zī yǎng gěi xù mù, jī máo yǐn dòng, yǐ wèi yī shí. gè ān jiù fēng, niǔ xí láo shì, bù jiàn fēn huá yì wù ér qiān gù. jiā gěi rén zú, róng bèi zhěng wán, zú zhī hǔ shì sì fāng, qiáng cháo ruò fù. jīn shǐ: shì zōng cháng wèi zǎi chén yuē: zhèn jiàn nǚ zhí fēng sú, qì jīn bù wàng. jīn zhī yàn yǐn yīn lè jiē xí hàn fēng, fēi zhèn xīn suǒ hǎo, dōng gōng bù zhī nǚ zhí fēng sú, dì yǐ zhèn gù, yóu shàng cún zhī, kǒng yì rì yī biàn cǐ fēng, fēi zhǎng jiǔ zhī jì. tā rì yǔ chén xià lùn jí gǔ jīn, yòu yuē: nǚ zhí jiù fēng, suī bù zhī shū, rán qí jì tiān dì, jìng qīn qī, zūn qí lǎo, jiē bīn kè, xìn péng yǒu, lǐ yì kuǎn qǔ, jiē chū zì rán, qí shàn yǔ gǔ shū suǒ zài wú yì. rǔ bèi bù kě wàng yě. nǎi jìn nǚ zhí rén bù dé gǎi chēng hàn xìng, xué nán rén yī zhuāng, fàn zhě dǐ zuì. yòu yuē: nǚ zhí jiù fēng, fán jiǔ shí huì jù, yǐ qí shè wèi lè, jīn zé yì qí shuāng lù, yí xī jìn zhǐ, lìng xí qí shè, yòu yuē: liáo bù wàng jiù sú, zhèn yǐ wèi shì. hǎi líng xí xué hàn rén fēng sú, shì wàng běn yě. ruò yī guó jiā jiù fēng, sì jìng kě yǐ wú yú, cǐ zhǎng jiǔ zhī jì yě. shào shì wén jiàn lù yán: huí hé fēng sú pǔ hòu, jūn chén zhī děng bù shèn yì, gù zhòng zhì zhuān yī, jìn jiàn wú dí. zì yǒu gōng yú táng, cì yí fēng yú. dēng lǐ kè hán shǐ zì zūn dà, zhú gōng shì yǐ jū, fù rén yǒu fěn dài wén xiù zhī shì. zhōng guó wèi zhī xū hào, ér qí sú yì huài. xī zhě jì gōng móu fù zhī yán: quǎn róng shù, néng shuài jiù dé, ér shǒu zhōng chún gù. yóu yú zhī duì mù gōng yán: róng yí zhī sú, shàng hán chún dé, yǐ yù qí xià xià huái zhōng xìn, yǐ shì qí shàng. yī guó zhī zhèng yóu yī shēn zhī zhì, qí suǒ yǐ yǒu guó ér zhǎng, shì yòng cǐ dào yě. jí hū jiàn jū rì jiǔ, jiàn rǎn huá fēng, bù wù shī shū, wéi zhēng wán hǎo, fú shì jìng yú wú děng, cái huì yì yú mí yòng, jiāo yín jīn kuǎ, jìn yǐ chéng xí, yú shì zhōng xíng yǒu biàn sú zhī jī, jiǎ shēng yǒu wǔ ěr zhī cè. yòu qí mò yě, zé yǒu rú zhāng zhāo yuǎn yǐ huáng dì huáng zǐ xǐ pái yōu, shì jī qiè, ér bo shā tuó zhī bù yǒng zhāng shùn mín jiàn dà sūn hǎo yīn lè měi shū míng chá gǔ huà, ér zhī qì dān zhī jiāng wáng. hòu zhī jūn zǐ chéng jiān yú sī, zé zhī suǒ yǐ shèng zhī zhī dào yǐ.
○外國風俗歷九州之風俗,考前代之史書,中國之不如外國者有之矣。《遼史》言:「契丹部族生生之資仰給畜牧,績毛飲湩,以為衣食。各安舊風,狃習勞事,不見紛華異物而遷故。家給人足,戎備整完,卒之虎視四方,強朝弱附。」《金史》:「世宗嘗謂宰臣曰:『朕見女直風俗,迄今不忘。今之燕飲音樂皆習漢風,非朕心所好,東宮不知女直風俗,第以朕故,猶尚存之,恐異日一變此風,非長久之計。』」他日與臣下論及古今,又曰:「『女直舊風,雖不知書,然其祭天地,敬親戚,尊耆老,接賓客,信朋友,禮意款曲,皆出自然,其善與古書所載無異。汝輩不可忘也。』乃禁女直人不得改稱漢姓,學南人衣裝,犯者抵罪。」又曰:「女直舊風,凡酒食會聚,以騎射為樂,今則奕棋、雙陸,宜悉禁止,令習騎射,」又曰:「遼不忘舊俗,朕以為是。海陵習學漢人風俗,是忘本也。若依國家舊風,四境可以無虞,此長久之計也。」《邵氏聞見錄》言:「回紇風俗樸厚,君臣之等不甚異,故眾志專一,勁健無敵。自有功於唐,賜遺豐腴。登里可汗始自尊大,築宮室以居,婦人有粉黛文繡之飾。中國為之虛耗,而其俗亦壞。昔者祭公謀父之言:「犬戎樹,能帥舊德,而守終純固。』由余之對穆公言:『戎夷之俗,上含淳德,以遇其下;下懷忠信,以事其上。』一國之政猶一身之治,其所以有國而長,世用此道也。及乎荐居日久,漸染華風,不務《詩》《書》,唯徵玩好,服飾竟於無等,財賄溢於靡用,驕淫矜侉,浸以成習,於是中行有變俗之譏,賈生有五餌之策。又其末也,則有如張昭遠以皇弟、皇子喜徘優,飾姬妾,而卜沙陀之不永;張舜民見大孫好音樂、美姝、名茶、古畫,而知契丹之將亡。後之君子誠監於斯,則知所以勝之之道矣。」
shǐ jì yán: xiōng nú yù jiǔ zhě bù guò shí rì, yī guó zhī qiú bù guò shù rén. yán tiě lùn yán: xiōng nú zhī sú lüè yú wén ér mǐn yú shì. sòng dèng sù duì gāo zōng yán: wài guó zhī qiǎo zài wén shū jiǎn, jiǎn gù sù. zhōng guó zhī huàn zài wén shū fán, fán gù chí. liáo shǐ yán: cháo tíng zhī shàng, shì jiǎn zhí zhuān, cǐ liáo zhī suǒ yǐ xìng yě.
《史記》言:「匈奴獄久者不過十日,一國之囚不過數人。」《鹽鐵論》言:「匈奴之俗略於文而敏於事。」宋鄧肅對高宗言:「外國之巧在文書簡,簡故速。中國之患在文書繁,繁故遲。」《遼史》言:「朝廷之上,事簡職專,此遼之所以興也。」
rán zé wài guó zhī néng shèng yú zhōng guó zhě wéi qí jiǎn yì ér yǐ, ruò shě qí suǒ zhǎng ér xiào rén zhī duǎn, wú jiàn qí lì bì yě.
然則外國之能勝於中國者惟其簡易而已,若舍其所長而效人之短,吾見其立弊也。
jīn shǐ shí huò zhì yán: jīn qǐ dōng hǎi, qí sú chún shí, kě yǔ fǎn zhàn. chū rén zhōng xià, mín duō liú wáng, tǔ duō kuàng xián. bīng wēi suǒ jiā, yí lí zhuì zhuì, hé qiú bù huò? yú sī shí zòng bù néng fù jǐng dì gōu xù zhī zhì, ruò yòng táng zhī yǒng yè kǒu fēn yǐ zhì mín chǎn, fàng qí zū yōng diào zhī fǎ yǐ zú guó jì, hé zhì bǎi nián zhī nèi, suǒ wèi jīng huà fēn fēn rán yǔ qí guó xiāng zhōng shǐ xié? qí bì zài yú jí yī shí zhī lì, zhǒng jiǔ huài zhī fǎ. jí qí zhōng yè, bǐ liáo jiǎn pǔ, xí sòng fán rù zhī wén chéng sòng kuān róu, jiā liáo cāo qiè zhī zhèng. shì qì èr guó zhī suǒ zhǎng, ér bìng yòng qí suǒ duǎn yě. fán rù shèng bì zhì yú shāng cái, cāo qiè shèng bì zhì yú hài mín. qì jīn zhī shì, guó yòng yì guì, mín xīn yì lí, qǐ bù yáo shì yǔ? zuò fǎ bù shèn jué chū, biàn fǎ yǐ jiù qí bì, zhī yì shén yān ěr. qí lùn jīn shí zhī bì zhì wèi míng qiè.
《金史·食貨志》言:「金起東海,其俗純實,可與返占。初人中夏,民多流亡,土多曠閒。兵威所加,遺黎惴惴,何求不獲?於斯時縱不能復井地溝洫之制,若用唐之永業口分以制民產,放其租庸調之法以足國計,何至百年之內,所為經畫紛紛然與其國相終始邪?其弊在於急一時之利,踵久壞之法。及其中葉,鄙遼儉樸,襲宋繁縟之文;懲宋寬柔,加遼操切之政。是棄二國之所長,而並用其所短也。繁縟勝必至於傷財,操切勝必至於害民。訖金之世,國用易匱,民心易離,豈不繇是與?作法不慎厥初,變法以救其弊,祗益甚焉耳。」其論金時之弊至為明切。
wèi tài wǔ shǐ zhì fǎn nì shā rén hǎo dào zhī fǎ, hào lìng míng bái, zhèng shì qīng jiǎn, ní xì xùn lián dǎi zhī fán bǎi xìng ān zhī. sòng yú jìng yán: yàn jì zhī dì, xiàn rù qì dān qiě wàn nián, ér mín wáng nán gù xīn zhě, yǐ qì dān zhī fǎ jiǎn yì, yán mài jù jiàn, kē yì bù fán gù yě. shì zé shěng xíng báo liǎn zhī xiào wú suǒ fēn yú zhōng wài yǐ.
魏太武始制反逆、殺人、好盜之法,號令明白,政事清簡,尼系訊連逮之煩;百姓安之。宋余靖言:「燕薊之地,陷入契丹且萬年,而民亡南顧心者,以契丹之法簡易,鹽麥俱賤,科役不煩故也。」是則省刑薄斂之效無所分於中外矣。
xǐ róng wǔ hòu shí, wài guó duō qiǎn zi rù shì, qí lùn qīn líng ā shǐ dé yuán zhēn sūn wàn róng děng, jiē yīn chōng shì zi, dé biàn guān zhōng guó xíng shì, qí hòu jìng wèi biān hài. xiān shì, tiān shòu sān nián zuǒ bǔ què xuē qiān guāng shàng shū yuē: chén wén róng xià bù zá, zì gǔ suǒ jiè. mán mò wú xìn, yì dòng nán ān, gù chì jū sài wài, bù ěr zhōng guó. qián shǐ suǒ chēng, qí lái jiǔ yǐ. rán ér dì dé guǎng bèi, yǒu shí cháo yè, yuàn shòu xiàng huà zhī chéng, qǐng nà tī shān zhī lǐ, gòng shì bì zé guī qí fù mǔ zhī guó, dǎo yǐ zhǐ nán zhī chē, cǐ sān wáng zhī shèng diǎn yě, zì hàn wèi yǐ hòu, suì gé qí fēng, wù shì xū míng, wēi qiú shì zi. yù lìng jiě biàn, shǐ xí yì guān, zhú shì jīng shī, bù lìng guī guó, cǐ yòu zhōng yè zhī gù shì yě. jiào qí lì hài, zé sān wáng shì ér hàn wèi fēi lùn qí dé shǐ, zé jù biān zhǎng ér wēi zhì duǎn. yīn jiàn zài xī, qǐ kě bù lǜ. xī guō qīn xiàn cè yú wǔ huáng, jiāng tǒng nà jiàn yú huì zhǔ, xián yǐ róng dí rén jū, bì shēng shì biàn. jìn dì bù yòng èr chén zhī yuǎn cè, hǎo mù xiàng huà zhī xū míng, zòng qí xí shǐ hàn děng shū, yán zhī yǐ wǔ bù dū wèi, cǐ jiē jì zhī shī yě. qiè wéi tū jué tǔ bō qì dān děng, wǎng yīn rù shì, bìng dāo shū jiǎng. huò zhí dūn dan chi, cè míng róng zhì huò yè jū yǎng xù, gāo bù wèn mén. fú gǎi zhān qiú, yǔ jiān zhōng xià, míng xí hàn fǎ, dǔ yì guān zhī yí mù lǎn cháo zhāng, zhī jīng guó zhī yào. kuī chéng bài yú tú shǐ, chá ān wēi yú gǔ jīn, shí biān sāi zhī yíng xū, zhī shān chuān zhī xiǎn yì, huò wěi yǐ jīng lüè zhī gōng, lìng qí zhǎn xiào huò jīn qí shǒu qiū zhī zhì, fàng shǐ guī fān. yú guó jiā suī yǒu guān dài zhī míng, zài róng rén guǎng qí zòng héng zhī zhì. suī yǒu mù huà zhī měi, gǒu yuè yú dāng shí ér láng zǐ yě xīn, xuán shēng yú yì rì. jí guī bù luò, xiān bù chēng bīng. biān bǐ lí zāi, shí yáo yú cǐ. gù lǎo zǐ yuē: guó zhī lì qì, bù kě yǐ shì rén. zài yú qí rén, yóu bù kě yǐ shì zhī, kuàng yú kòu róng hū? jǐn àn chǔ shēn gōng wū chén bēn jìn, ér shǐ yú wú, shǐ qí zi hú yōng wèi wú xíng rén, jiào wú zhàn chén, shǐ zhī pàn chǔ. wú yú shì fá chǔ, qǔ cháo, qǔ jià, kè jí, rù zhōu lái, zi fǎn yī suì qī bèn mìng. qí suǒ yǐ néng móu chǔ, liáng yǐ cǐ yě. yòu àn hàn shū: huán dì qiān wǔ bù xiōng nú yú fén jìn, qí hòu zú yǒu liú shí zhī nán. xiàng shǐ wǔ bù bù xǐ, zé jìn zuò yóu wèi kě liàng yě, xiān bēi bù qiān yōu zhōu, zé mù róng wú zhōng yuán zhī jiàn. yòu àn hàn shū: chén tāng yún: fū xiōng nú bīng wǔ ér dāng hàn bīng yī, hé zhě, bīng rèn pǔ dùn, gōng wān bù lì. jīn wén pō dé hàn qiǎo, rán yóu sān ér dāng yī. yáo shì yán zhī, lì bīng shàng bù kě shǐ dí rén dé fǎ, kuàng chù zhī zhōng guó ér shǐ zhī xí jiàn zāi, xī hàn dōng píng wáng qǐng tài shǐ gōng shū, cháo chén yǐ wèi tài shǐ gōng shū yǒu zhàn guó cóng héng zhī shuō, bù kě yǐ yǔ zhū hóu. cǐ zé běn cháo zhū wáng shàng bù kě yǔ, kuàng wài guó hū! chén qiè jì qín jǐng tiān xià, jí liú xiàng zhī jì, lèi zài yòng bīng, rén hù diào sàn, yǐ jìn huì fāng zhī, bā wáng zhī sàng shī qīng yú chǔ hàn zhī gē dì, mào dùn zhī quán shí guò yú wǔ bù zhī wēi ruò. dāng nǎng shí, mào dùn zhī qiáng shèng, chéng zhōng guó zhī xū bì, gāo zǔ něi è píng chéng. ér mào dùn bù néng rù zhōng guó zhě, hé yě? fēi bīng bù zú yǐ qīn zhū xià, lì bù zú yǐ pò fén jìn. qí suǒ yǐ jiě wéi ér zòng gāo zǔ zhě, wèi bù xí zhōng tǔ zhī fēng, bù ān zhōng guó zhī měi. shēng zhǎng qì mò zhī běi, yǐ qióng lú shèng yú chéng yì, yǐ zhān měi yú zhāng fú. jì ān qí suǒ xí ér lè qí suǒ shēng, shì yǐ wú kuī zhōng guó zhī xīn zhě, wèi shēng bù xí hàn gù yě. qǐ yǒu xīn bù lè hàn ér yù shēn rù zhě hū? liú yuán hǎi wǔ bù lí sàn zhī yú, ér zú néng zì zhèn yú zhōng guó zhě, wèi shǎo jū nèi dì, míng xí hàn fǎ, fēi dàn yuán hǎi yuè hàn, ér hàn yì yuè zhī. yī zhāo bèi dàn, sì rén xiǎng yīng, suì bǐ dān yú zhī hào, qiè dì wáng zhī míng, jiàn shā mò ér bù jū, yōng píng yáng ér dǐng zhì zhě, wèi jū hàn gù yě. xiàng shǐ yuán hǎi bù céng nèi xǐ, zhèng dāng jié biān rén zēng cǎi qū niè, yǐ guī yīn shān zhī běi, ān néng shǐ chàng luàn xié? dāng jīn huáng fēng xiá tán, hán shí gé miàn, fán zài huī xìng, mò bù huái xún, fāng shǐ yóu yú xiào zhōng, rì jǐn jié. yǐ chén yú lǜ zhě, guó jiā fāng chuán wú qióng zhī zuò yú hòu, tuō bèi shǒu bù jǐn, biān chén shī tú, zé jiǎo kòu chēng bīng, bù zài fāng wài, fēi suǒ yǐ féi zhōng guó, xuē wài fān, jīng yíng wàn chéng zhī yè, yí jué sūn móu zhī dào yě. chén yú yǐ wèi yuàn chōng shì zi zhě yī jiē jìn jué, bì ruò xiān zài zhōng guó zhě yì bù kě gèng shǐ guī fān, zé róng rén bǎo jiāng, biān yì wú shì yǐ.
○徙戎武後時,外國多遣子入侍,其論欽陵、阿史德、元珍、孫萬榮等,皆因充侍子,得遍觀中國形勢,其後競為邊害。先是,天授三年左補闕薛謙光上疏曰:「臣聞戎夏不雜,自古所誡。蠻貊無信,易動難安,故斥居塞外,不邇中國。前史所稱,其來久矣。然而帝德廣被,有時朝謁,願受向化之誠,請納梯山之禮,貢事畢則歸其父母之國,導以指南之車,此三王之盛典也,自漢魏以後,遂革其風,務飾虛名,微求侍子。諭令解辮,使襲衣冠,築室京師,不令歸國,此又中葉之故事也。較其利害,則三王是而漢魏非;論其得矢,則距邊長而微質短。殷鑑在昔,豈可不慮。昔郭欽獻策於武皇,江統納諫於惠主,咸以戎翟人居,必生事變。晉帝不用二臣之遠策,好慕向化之虛名,縱其習《史》、《漢》等書,言之以五部都尉,此皆計之失也。竊惟突厥、吐蕃、契丹等,往因入侍,並叨殊獎。或執敦丹墀,策名戎秩;或曳裾癢序,高步璺門。服改氈裘,語兼中夏,明習漢法,睹衣冠之儀;目覽朝章,知經國之要。窺成敗於圖史,察安危於古今,識邊塞之盈虛,知山川之險易,或委以經略之功,令其展效;或矜其首丘之志,放使歸蕃。於國家雖有冠帶之名,在戎人廣其縱橫之智。雖有慕化之美,苟悅於當時;而狼子野心,旋生於異日。及歸部落,鮮不稱兵。邊鄙罹災,實繇於此。故老子曰:『國之利器,不可以示人。』在於齊人,猶不可以示之,況於寇戎乎?謹按楚申公巫臣奔晉,而使於吳,使其子狐庸為吳行人,教吳戰陳,使之叛楚。吳於是伐楚,取巢,取駕,克棘,入州來,子反一歲七奔命。其所以能謀楚,良以此也。又按《漢書》:桓帝遷五部匈奴於汾晉,其後卒有劉、石之難。向使五部不徙,則晉祚猶未可量也,鮮卑不遷幽州,則慕容無中原之僭。又按《漢書》:陳湯云:『夫匈奴兵五而當漢兵一,何者,兵刃樸鈍,弓彎不利。今聞頗得漢巧,然猶三而當一。繇是言之,利兵尚不可使敵人得法,況處之中國而使之習見哉,昔漢東平王請《太史公書》,朝臣以為《太史公書》有戰國從橫之說,不可以與諸侯。此則本朝諸王尚不可與,況外國乎!臣竊計秦井天下,及劉、項之際,累載用兵,人戶調散,以晉惠方之,八王之喪師輕於楚漢之割地,冒頓之全實過於五部之微弱。當曩時,冒頓之強盛,乘中國之虛弊,高祖餒厄平城。而冒頓不能入中國者,何也?非兵不足以侵諸夏,力不足以破汾晉。其所以解圍而縱高祖者,為不習中土之風,不安中國之美。生長磧漠之北,以穹廬勝於城邑,以氈美於章紱。既安其所習而樂其所生,是以無窺中國之心者,為生不習漢故也。豈有心不樂漢而欲深入者乎?劉元海五部離散之餘,而卒能自振於中國者,為少居內地,明習漢法,非但元海悅漢,而漢亦悅之。一朝背誕,四人響應,遂鄙單于之號,竊帝王之名,賤沙漠而不居,擁平陽而鼎峙者,為居漢故也。向使元海不曾內徙,正當劫邊人繒彩曲櫱,以歸陰山之北,安能使倡亂邪?當今皇風遐覃,含識革面,凡在虺性,莫不懷馴,方使由余效忠,日盡節。以臣愚慮者,國家方傳無窮之祚於後,脫備守不謹,邊臣失圖,則狡寇稱兵,不在方外,非所以肥中國,削外蕃,經營萬乘之業,貽厥孫謀之道也。臣愚以為願充侍子者一皆禁絕,必若先在中國者亦不可更使歸蕃,則戎人保疆,邊邑無事矣。」
míng yǒng lè xuān dé jiān, dá dá lái jiàng, duō qǐ liú jū jīng shī, shòu yǐ zhǐ huī qiān bǎi hù zhī zhí, cì zhī fèng lù jí yín chāo yī fú fáng wū shí qì, ān chā jū zhù, míng yuē jiàng rén. zhèng tǒng yuán nián shí èr yuè, xíng zài lì bù zhǔ shì lǐ xián yán: chén wén dì wáng zhī dào, zài chì zǐ lí mín, ér qín shòu mán mò. dài lí mín rú chì zǐ, qīn zhī yě dài mán mò rú qín shòu, shū zhī yě. suī shèng rén yī shì tóng rén, qí shī yě bì zì qīn yǐ jí shū, wèi yǒu chì zǐ bù dé qí suǒ ér xiān shī huì yú qín shòu, kuàng duó chì zǐ zhī shí yǐ yǎng qín shòu, shèng rén rěn wèi zhī zāi? qiè jiàn jīng shī jiàng rén bù xià wàn yú, jiào zhī jī mín sān fēn zhī yī qí yuè zhī fèng mǐ, jiào zhī zài cháo guān yuán yì sān fēn zhī yī, ér shí zhī zhī shù huò quán huò bàn, yòu bèi xǐ yǐ. qiě yǐ mǐ fèng yán zhī, zài jīng zhǐ huī shǐ zhèng sān pǐn gāi fèng sān shí wǔ shí, shí zhī yī shí, ér dá guān zé shí zhī shí qī shí wǔ dǒu, shì shàn jīng guān shí qī yuán bàn yǐ. fū yǐ yǒu xiàn zhī liáng ér zī wú xiàn zhī fèi, yù bǎi xìng fù shù ér cāng lǐn chōng shí, wèi zhī yǒu yě. jìn zhě lián nián huāng hàn, wǔ gǔ bù dēng, ér guó jiā zhī yòng zé bù kě quē. shì yǐ tiān xià mǐ sù shuǐ lù bìng jìn, suì rù jīng shī shù bǎi wàn shí, ér jūn mín jié cái dān lì, shè hán shǔ, mào fēng shuāng, kǔ bù shèng yán, rán hòu yī fū dé shù hú mǐ zhì jīng shī zhě, xìng yě. ruò qí yùn zhì zhōng tú, shí bù zú, yī bù shàn, ér yǒu sī dū zé zhī yù jí, shì yǐ bù xiá jiù sǐ wǎng wǎng zhěn jí ér wáng zhě bù kě shèng jì. qí jiàng rén zuò xiǎng fèng lù, shī shī zì dé. wū hū! jì duó chì zǐ zhī shí yǐ yǎng qín shòu, ér yòu qū qí lì shǐ kuì zhī, chì zǐ zú zhì yú jī kùn yǐ sǐ, ér qín shòu zé chōng shí yàn zú, rén rén jūn zǐ suǒ yí tòng xīn zhě. ruò fú fèng lù, suǒ yǐ yǎng lián yě. jīn zài cháo guān yuán jiē shí guān fèng mǐ yī shí, yǐ yī shēn jì zhī, qí rì yòng zhī fèi bù guò shí rì, kuàng qí fù mǔ qī zǐ hū? chén yǐ wèi, yù qí wú tān, bù kě de yě. bèi biān, suǒ yǐ yù wǔ yě. jīn biān jūn zhǎng zhù kǔ hán zhī dì, qí suǒ yǐ bǎo qī zǐ yù jī hán zhě, yuè liáng ér yǐ. liáng bù zú yǐ shàn qí suǒ xū, yù qí shǒu sǐ bù kě de yě, jīn ruò qù cǐ jiàng rén, chén yú yǐ wèi chú yī hài ér dé sān lì yān. hé zé? jì jiàng rén yī suì zhī fèng bù xià shù shí wàn, shěng zhī kě yǐ quán shēng mín zhī mìng, kě yǐ shàn biān jūn zhī gěi, kě yǐ zú jīng guān zhī fèng. quán shēng mín zhī mìng zé běn gù ér bāng níng yě, shàn biān jūn zhī gěi zé xiào sǐ ér shǒu zhí yě, zú jīng guān zhī fèng zé zhī chǐ ér shǒu lián yě. dé cǐ sān zhě, lì mò dà yān. chén yòu wén shèng wáng zhī dào, guì hū xiāo huàn yú wèi méng. yì yuē: lǚ shuāng jiān bīng zhì. chén kuī jiàn dá rén lái jiàng, luò yì bù jué, cháo tíng shòu yǐ guān zhí, zú qí fèng lù, shǐ zhī jiǔ chù bù qù, xīng shān jī nèi, wú yì zhī fèi shàng bù zú xī, yòu yǒu shèn yān zhě, fū lěi rén tān ér hǎo lì, zhà chén zhà pàn, huāng hū wú cháng. bǐ lái jiàng zhě, fēi xīn yuè ér chéng fú yě, shí mù zhōng guó zhī lì yě, qiě jiàng rén zài bǐ, wèi bì bù zì zhǒng ér shí, zì zhī ér yī. jīn zài zhōng guó, zé bù láo lì ér zuò xiǎng qí yǒu. shì gù qí lái zhī bù jué zhě, zhōng guó yòu zhī yě. yòu zhī bù shuāi, zé lái zhī yù guǎng. yī dàn biān fāng yǒu jǐng, qí shì bì bù zì ān yǐ. qián shì liú shí zhī luàn, kě bù jiàn zāi! shì gù shèng rén yǐ qín shòu chù zhī. qí lái yě, chéng ér yù zhī, bù shǐ zhī jiǔ chù qí qù yě, shǒu ér bèi zhī, bù yòu qí fù lái. qí wèi shè jì shēng mín zhī lǜ, zhì shēn yuǎn yě. jìn rì biān chén shù jǐng, ér jiàng rén qún jù jīng shī, chén cháng kǒng jù ér bù ān qǐn. fú yuàn bì xià duàn zì āi zhōng, wèi wàn shì zhǎng jiǔ zhī jì, qǐ chì bīng bù, jiāng jiàng rén jiàn cì diào chú tiān xià gè dū sī wèi suǒ, bǐ shì jì fēn, bì néng gè ān qí shēng, bù wéi shěng guó jiā wàn wàn wú yì zhī fèi, ér yòu xiāo qí wèi méng zhī huàn yǐ. shàng shì qí yán.
明永樂、宣德間,韃靼來降,多乞留居京師,授以指揮、千百戶之職,賜之俸祿及銀鈔、衣服、房屋、什器,安插居住,名曰降人。正統元年十二月,行在吏部主事李賢言:「臣聞帝王之道,在赤子黎民,而禽獸蠻貊。待黎民如赤子,親之也;待蠻貊如禽獸,疏之也。雖聖人一視同仁,其施也必自親以及疏,未有赤子不得其所而先施惠於禽獸,況奪赤子之食以養禽獸,聖人忍為之哉?竊見京師降人不下萬餘,較之畿民三分之一;其月支俸米,較之在朝官員亦三分之一,而實支之數或全或半,又倍蓰矣。且以米俸言之,在京指揮使正三品該俸三十五石,實支一石,而達官則實支十七石五斗,是贍京官十七員半矣。夫以有限之糧而資無限之費,欲百姓富庶而倉廩充實,未之有也。近者連年荒旱,五穀不登,而國家之用則不可缺。是以天下米粟水陸並進,歲入京師數百萬石,而軍民竭財殫力,涉寒暑,冒風霜,苦不勝言,然後一夫得數斛米至京師者,幸也。若其運至中途,食不足,衣不贍,而有司督責之愈急,是以不暇救死、往往枕籍而亡者不可勝計。其降人坐享俸祿,施施自得。嗚呼!既奪赤子之食以養禽獸,而又驅其力使饋之,赤子卒至於飢困以死,而禽獸則充實厭足,仁人君子所宜痛心者。若夫俸祿,所以養廉也。今在朝官員皆實關俸米一石,以一身計之,其日用之費不過十日,況其父母妻子乎?臣以為,欲其無貪,不可得也。備邊,所以禦侮也。今邊軍長住苦寒之地,其所以保妻子、御饑寒者,月糧而已。糧不足以贍其所需,欲其守死不可得也,今若去此降人,臣愚以為除一害而得三利焉。何則?計降人一歲之俸不下數十萬,省之可以全生民之命,可以贍邊軍之給,可以足京官之俸。全生民之命則本固而邦寧也,贍邊軍之給則效死而守職也,足京官之俸則知恥而守廉也。得此三者,利莫大焉。臣又聞聖王之道,貴乎消患於未萌。《易》曰:『履霜堅冰至。』臣窺見達人來降,絡繹不絕,朝廷授以官職,足其俸祿,使之久處不去,腥膻畿內,無益之費尚不足惜,又有甚焉者,夫蕾人貪而好利,乍臣乍叛,荒忽無常。彼來降者,非心悅而誠服也,實慕中國之利也,且降人在彼,未必不自種而食,自織而衣。今在中國,則不勞力而坐享其有。是故其來之不絕者,中國誘之也。誘之不衰,則來之愈廣。一旦邊方有警,其勢必不自安矣。前世劉、石之亂,可不鑒哉!是故聖人以禽獸畜之。其來也,懲而御之,不使之久處;其去也,守而備之,不誘其復來。其為社稷生民之慮,至深遠也。近日邊塵數警,而降人群聚京師,臣嘗恐懼而不安寢。伏願陛下斷自哀衷,為萬世長久之計,乞敕兵部,將降人漸次調除天下各都司衛所,彼勢既分,必能各安其生,不惟省國家萬萬無益之費,而又消其未萌之患矣。」上是其言。
tǔ mù zhī biàn, dá guān dá jūn zhī biān zhì jìn jī zhě, yī shí chǔn dòng, sì lüě cūn zhuāng, zhì yǒu qū pò hàn rén yǐ guī kòu zhě. hù kē gěi shì zhōng wáng hàn lín yuàn shì jiǎng liú dìng zhī bìng yán: yí shè fǎ qiān xǐ, shēn jū nán tǔ, yú shì mìng zuǒ dū du máo fú shòu chōng zuǒ fù zǒng bīng, xuǎn lǐng hé jiān dōng chāng dá jūn, wǎng hú guǎng chén zhōu děng chù zhēng miáo, xún fǔ jiāng xī. xíng bù yòu shì láng yáng níng zòu qǐng zéi píng zhī hòu, jiù fēn bù bǐ chù gè wèi suǒ shǒu yù, rán qí qù zhě wú duō. ér tiān shùn chū, bīng bù shàng shū chén rǔ yán, ē fù quán huàn, jǐn lìng qǔ huí, suì lìng cáo qīn dé jié qí xiāo háo, yǔ zhī tóng fǎn. ér hé jiān dōng chāng zhī jiān, zhì jīn xiǎng mǎ bù jué, yì zì dá jūn chàng zhī yě.
土木之變,達官達軍之編置近畿者,一時蠢動,肆掠村莊,至有驅迫漢人以歸寇者。戶科給事中王、翰林院侍講劉定之並言:「宜設法遷徙,伸居南土,」於是命左都督毛福壽充左副總兵,選領河間、東昌達軍,往湖廣辰州等處征苗,巡撫江西。刑部右侍郎楊寧奏請賊平之後,就分布彼處各衛所守御,然其去者無多。而天順初,兵部尚書陳汝言,阿附權宦,盡令取回,遂令曹欽得結其驍豪,與之同反。而河間、東昌之間,至今響馬不絕,亦自達軍倡之也。
míng chū, ān zhì tǔ dá yú níng xià gān liáng děng chù. chéng píng rì jiǔ, zhǒng lèi fān xī, zhì chéng huà sì nián suì yǒu mǎn sì zhī biàn.
明初,安置土達於寧夏甘、涼等處。承平日久,種類蕃息,至成化四年遂有滿四之變。
lóu fán lóu fán nǎi zhào xī běi biān zhī guó, qí rén qiáng hàn, xí qí shè. shǐ jì zhào shì jiā: wǔ líng wáng xíng xīn dì, suì chū dài, xī yù lóu fán wáng yú xī hé, ér zhì qí bīng. zhì yún zhě, zhì qí rén ér yòng zhī yě. shì yǐ chǔ hàn zhī jì, duō yòng lóu fán rén bié wèi yī jūn. gāo zǔ gōng chén hóu nián biǎo: yáng dōu hòu dīng fù, yǐ zhào jiāng cóng qǐ yè, zhì bà shàng, wèi lóu fán jiāng. ér xiàng yǔ běn jì: hàn yǒu shàn qí shè zhě lóu fán, zé hàn yǒu lóu fán zhī bīng yǐ. guàn yīng chuán: jī pò tà gōng wáng wǔ, zhǎn lóu fán jiāng wǔ rén, gōng lóng qiě, shēng de lóu fán jiāng shí rén. jī xiàng jí jūn chén xià, zhǎn lóu fán jiāng èr rén. gōng qíng bù bié jiāng yú xiāng zhǎn lóu fán jiāng sān rén. gōng chén biǎo: píng dìng hóu qí shòu, yǐ xiāo qí dū wèi jī xiàng jí, dé lóu fán jiāng. zé xiàng wáng jí bù yì gè yǒu lóu fán zhī bīng yǐ. gài zì gǔ yòng mán yí gōng zhōng guó zhě, shǐ zì zhōu wǔ shàng, mù yě zhī shī yǒu yōng shǔ qiāng máo wēi lú péng pú. ér jìn xiāng gōng bài qín yú yáo, shí yòng jiāng róng wèi jī jiǎo zhī shì. dà zhě wáng, xiǎo zhě bà, yú shì wǔ líng wáng zhǒng cǐ yòng yǐ móu qín, ér xiān bēi tū jué huí hé shā tuó zì cǐ bù jué yú zhōng guó yǐ.
○樓煩樓煩乃趙西北邊之國,其人強悍,習騎射。《史記·趙世家》:「武靈王行新地,遂出代,西遇樓煩王於西河,而致其兵。致雲者,致其人而用之也。是以楚漢之際,多用樓煩人別為一軍。《高祖功臣侯年表》:「陽都候丁復,以趙將從起鄴,至霸上,為樓煩將。」而《項羽本紀》:「漢有善騎射者樓煩,」則漢有樓煩之兵矣。《灌嬰傳》:擊破拓公王武,斬樓煩將五人,攻龍且,生得樓煩將十人。擊項籍軍陳下,斬樓煩將二人。攻黥布別將於相、斬樓煩將三人。《功臣表》:「平定侯齊受,以驍騎都尉擊項籍,得樓煩將。」則項王及布亦各有樓煩之兵矣。蓋自古用蠻夷攻中國者,始自周武上,牧野之師有庸、蜀、羌、茅、微、盧、彭、濮。而晉襄公敗秦於餚,實用姜戎為犄角之勢。大者王,小者霸,於是武靈王踵此用以謀秦,而鮮卑、突厥、回紇、沙陀自此不絕於中國矣。
tǔ bō huí hé dà dǐ wài guó zhī yīn jiē wú zhèng zì, táng zhī tǔ bō jí jīn zhī tǔ fān shì yě, táng zhī huí hé jí jīn zhī huí huí shì yě. táng shū huí hé yī míng huí gú. yuán shǐ yǒu wèi wù ér bù, wèi jí huí, wù jí gú yě, qí yuē huí huí zhě, yì huí gú zhī zhuǎn shēng yě. qí yuē wèi wú ér zhě, yòu wèi wù ér zhī zhuǎn shēng yě. dà míng huì diǎn: hā mì, gǔ yī wú lú dì, zài dūn huáng běi dà qì wài, wèi xī yù zhū fān wǎng lái yào lù. qí guó bù luò yǔ huí huí wèi wù ér sān zhǒng zá jū. zé huí huí yǔ wèi wù ér yòu wèi èr zhǒng yǐ zì táng huì chāng zhōng huí hé shuāi ruò, jiàng yōu zhōu zhě qián hòu sān wàn yú rén, jiē sàn lì zhū dào, shǐ zá jū yú zhōng huá ér bù biàn qí běn sú. dù zi měi liú huā mén shī: lián yún tún zuǒ fǔ, bǎi lǐ jiàn jī xuě. lǐ wèi gōng shàng zūn hào yù cè wén: zhǒng lèi pán hù, gǎo yī rú chá. xié xié zuò gǔ, jìn yín yǔ nèi. jīn zhī yí fēng yì wèi shuāi yú xī rì yě.
○吐蕃回紇大抵外國之音皆無正字,唐之吐蕃即今之土蕃是也,唐之回紇即今之回回是也。《唐書》回紇一名「回鶻」。《元史》有「畏兀兒」部,畏即回,兀即鶻也,其曰回回者,亦回鶻之轉聲也。其曰畏吾兒者,又畏兀兒之轉聲也。《大明會典》:「哈密,古伊吾盧地,在敦煌北大磧外,為西域諸番往來要路。其國部落與回回、畏兀兒三種雜居。」則回回與畏兀兒又為二種矣自唐會昌中回紇衰弱,降幽州者前後三萬餘人,皆散隸諸道,始雜居於中華而不變其本俗。杜子美《留花門詩》:「連雲屯左輔,百里見積雪。」李衛公《上尊號玉冊文》:「種類磐互,縞衣如茶。挾邪作蠱,浸淫宇內。」今之遺風亦未衰於昔日也。
jiù táng shū xiàn zōng jì: yuán hé èr nián zhēng yuè gēng zǐ, huí jué qǐng yú hé nán fǔ tài yuán fǔ, zhì mó ní sì. xǔ zhī. cǐ jí jīn lǐ bài sì zhī suǒ cóng lì yě.
《舊唐書·憲宗紀》:「元和二年正月庚子,回絕請於河南府、太原府,置摩尼寺。許之。」此即今禮拜寺之所從立也。
xīn táng shū cháng kè chuán yán: shǐ, huí hé yǒu zhàn gōng zhě dé liú jīng shī. róng xìng yì jiāo, hòu nǎi chuàng dǐ dì fú cí, huò fú jiǎ qí jiān. shù chū zhōng wèi qiáo, yǔ jūn rén gé dòu, duó hán guāng mén yú qì zǒu chéng wài. rán zé zì sù dài yǐ lái, huí hé gù yǐ yǒu jū jīng shī zhě yǐ.
《新唐書·常克傳》言:「始,回紇有戰功者得留京師。戎性易驕,後乃創邸第、佛祠,或伏甲其間。數出中渭橋,與軍人格鬥,奪含光門魚契走城外。」然則自肅、代以來,回紇固已有居京師者矣。
shí lù: zhèng tǒng yuán nián liù yuè yǐ mǎo, xǐ gān zhōu liáng zhōu jì jū huí huí yú jiāng nán gè wèi, fán sì bǎi sān shí liù hù, yī qiān qī bǎi sì shí jiǔ kǒu. qí shí xī chuí yǒu jǐng, bù dé yǐ, wèi xǐ róng zhī cè, rán qí zhǒng lèi suì shàn yú jiāng zuǒ yǐ.
《實錄》:「正統元年六月乙卯,徙甘州、涼州寄居回回於江南各衛,凡四百三十六戶,一千七百四十九口。」其時西陲有警,不得已,為徙戎之策,然其種類遂善於江左矣。
míng chū, yú qí lái jiàng zhě dài zhī suī yōu, ér fáng zhī wèi cháng bù zhì. fú jiàn zhāng zhōu wèi zhǐ huī jīn shì yáng róng yīn jìn biǎo zhì jīng, wèi huí huí zhī biān zhì zhāng zhōu zhě jì shū yú qí tóng lèi, fèng zhǐ zuò yǐ jiāo tōng wài yí, chù wèi wèi shì guān yú dà tóng lì gōng.
明初,於其來降者待之雖優,而防之未嘗不至。福建漳州衛指揮金事楊榮因進表至京,為回回之編置漳州者寄書於其同類,奉旨坐以交通外夷,黜為為事官於大同立功。
qí hòu wén jiào hán rú, róng xīn jiàn gé, ér mán diāo zhī yì suì yǒu dēng kē dì xí guān shang zhě. wéi huí huí zì shǒu qí guó sú, zhōng bù kěn biàn, jié chéng dǎng huǒ, wèi bào lǘ yán. yǐ lèi cháo zhī dé huà, ér bù néng xùn qí wán guǎng zhī xí, suǒ wèi shí sāng shèn ér huái hǎo yīn, gù nán yán zhī yǐ.
其後文教涵儒,戎心漸革,而蠻貂之裔遂有登科第襲冠裳者。惟回回自守其國俗,終不肯變,結成黨伙,為暴閭閻。以累朝之德化,而不能訓其頑獷之習,所謂食桑葚而懷好音,固難言之矣。
tiān zǐ wú gù bù shā niú, ér jīn zhī huí zi zhōng rì shā niú wèi shàn, yí xiān jìn cǐ, zé yí fēng kě yǐ jiàn gé. táng shí shè wén měi yuē: shí è wǔ nì, huǒ guāng xíng jié, chí rèn shā rén, guān diǎn fàn zāng, tú niú zhù tiě, hé zào dú yào, bù zài yuán shè zhī xiàn. kě jiàn gǔ fǎ yǐ tú niú wèi zhòng yě. ruò hán zhī zhì jiāng dōng, yǐ zéi fēi niú jiǔ bù xiào jié, nǎi jìn tú niú, yǐ jué qí móu. cǐ yòu míng shí zhī shì suǒ yí yù fáng zhě yǐ.
天子無故不殺牛,而今之回子終日殺牛為膳,宜先禁此,則夷風可以漸革。唐時赦文每曰:「十惡五逆,火光行劫,持刃殺人,官典犯贓,屠牛鑄鐵,合造毒藥,不在原赦之限。」可見古法以屠牛為重也。若韓之治江東,以賊非牛酒不嘯結,乃禁屠牛,以絕其謀。此又明識之士所宜豫防者矣。
xī yù tiān wén xī yù rén shàn tiān wén, zì gǔ yǐ rán. táng shū: ní pó luó guó, pō jiě tuī cè yíng xū, jiān tōng lì shù shì. tiān zhú guó, shàn tiān wén lì suàn zhī shù. bīn guó, qiǎn shǐ jìn tiān wén jīng. fú B13N guó, qí wáng chéng mén lóu zhōng xuán yī dà jīn chēng, yǐ jīn wán shí èr méi shǔ yú héng duān, yǐ hòu rì zhī shí èr shí. wèi yī jīn rén, qí dà rú rén, lì yú cè, měi zhì yī shí, qí jīn wán zhé luò, kēng rán fā shēng yǐn chàng, yǐ jì rì shí, háo lí wú shī. gài bù shǐ yú huí huí xī yáng yě.
○西域天文西域人善天文,自古已然。《唐書》:泥婆羅國,頗解推測盈虛,兼通曆術事。天竺國,善天文歷算之術。賓國,遣使進天文經。拂[B13N]國,其王城門樓中懸一大金稱,以金丸十二枚屬于衡端,以候日之十二時。為一金人,其大如人,立於側,每至一時,其金丸輒落,鏗然發聲引唱,以紀日時,毫釐無失。蓋不始於回回、西洋也。
wáng zhōng wén wěi jí yǒu ā dōu cì chú huí huí sī tiān shǎo jiān gào yuē: tiān wén zhī xué qí chū yú xī yù zhě, yuē ér néng jīng, suī qí shù bù yǔ zhōng guó gǔ fǎ tóng, rán yǐ qí duō yàn, gù jìn dài duō yòng zhī. bié shè guān shǔ, yǐ zhǎng qí zhí.
王忠文偉集有《阿都刺除回回司天少監誥》曰:「天文之學其出於西域者,約而能精,雖其術不與中國古法同,然以其多驗,故近代多用之。別設官署,以掌其職。」
cè fǔ yuán guī zài: kāi yuán qī nián, tǔ huǒ luó guó wáng shàng biǎo, xiàn jiě tiān wén rén dà mù àn, zhì huì yōu shēn, wèn wú bù zhī. fú qǐ tiān ēn, huàn qǔ wèn zhū jiào fǎ, zhī qí rén yǒu rú cǐ zhī yì néng, qǐng zhì yī fǎ táng, yī běn jiào gōng yǎng. cǐ yǔ jīn zhī lì mǎ dòu tiān zhǔ táng xiāng sì, ér bù néng xíng yú xuán zōng zhī shì zhě, qǐ fēi qí shí zài cháo duō xué shí zhī rén zāi.
《冊府元龜》載:「開元七年,吐火羅國王上表,獻解天文人大慕暗,智慧幽深,問無不知。伏乞天恩,喚取問諸教法,知其人有如此之藝能,請置一法堂,依本教供養。」此與今之利瑪竇天主堂相似,而不能行於玄宗之世者,豈非其時在朝多學識之人哉。
sān hán jīn rén wèi liáo dōng wèi sān hán zhě, kǎo zhī shū xù chéng wáng jì fá dōng yí chuán: hǎi dōng zhū yí jū lì fú yú qiān mò zhī shǔ. zhèng yì: hàn shū yǒu gāo jū lì, fú yú hán. wú cǐ qiān, qiān jí hán yě, yīn tóng ér zì yì ěr. hòu hàn guāng wǔ jì: jiàn wǔ èr shí nián, dōng yí hán guó rén lǜ zhòng yì lè làng nèi fù. dōng yí chuán: hán yǒu sān zhǒng, yī yuē mǎ hán, èr rì chén hán, sān rì biàn chén. shū zuò biàn hán. mǎ hán zài xī, yǒu wǔ shí sì guó, qí běi yǔ lè làng nán yǔ wō jiē. chén hán zài dōng, shí yǒu èr guó, qí běi yǔ mò jiē. bìng chén zài chén hán zhī nán, yì shí yǒu èr guó, qí nèi yì yǔ wō jiē. fán qī shí bā guó, bǎi jì shì qí yī guó yān. dà zhě wàn yú hù, xiǎo zhě shù qiān jiā, gè zài shān hǎi jiān, dì hé yán sì qiān yú lǐ, dōng xī yǐ hǎi wèi xiàn, jiē zhàn zhī chén guó yě. mǎ hán zuì dà, gòng lì qí zhǒng wèi chén wáng, jǐn shàng sān hán zhī dì. sān guó wèi zhì: qí wáng zhèng shǐ qī nián, yōu zhōu cì shǐ wú qiū jiǎn pò gāo jù lí mò hán nà xī děng shù shí guó, gè lǜ zhǒng luò jiàng. chén liú wáng jǐng yuán èr nián, lè làng wài yí hán, mò gè lǜ qí shǔ lái cháo gòng. jìn shū zhāng huá chuán: yí mǎ hán xīn mí zhū guó, yī shān dài hǎi, qù zhōu sì qiān yú lǐ, lì shì wèi fù zhě èr shí yú guó bìng qiǎn shǐ cháo xiàn. dù shì tōng diǎn: sān hán zhī dì zài hǎi dǎo zhī shàng, cháo xiān zhī dōng nán. cǐ qí fēng yù yǔ cháo gòng zhī běn mò yě. liú xī shì míng: hán yáng hán tù hán jī, běn fǎ chū hán guó suǒ wèi yě. hòu wèi yáng gù yǎn zé fù: dǔ sān hán zhī lěi lěi xī, jiàn huì fú zhī yōu yōu. cǐ qí fēng tǔ yě. sòng shǐ tiān wén zhì: gǒu guó sì xīng zài jiàn xīng dōng nán, zhǔ sān hán xiān bēi wū huán quǎn yán yǔn, wò jǔ zhī shǔ. cǐ qí zhàn xiàng yě. sòng shǐ gāo lì chuán yán: chóng níng hòu shǐ zhù sān hán tōng bǎo. ér liáo shǐ wài jì yǒu gāo lì wáng zǐ sān hán guó gōng xūn sān hán guó gōng róng sān hán guó gōng wù. qí dì lǐ zhì yǒu gāo zhōu sān hán xiàn, chén hán wèi fú yú, qì hán wèi xīn luó, mǎ hán wèi gāo lì. kāi tài zhōng, shèng zōng fá gāo lì, fú sān guó zhī yí rén zhì xiàn. jù cǐ nǎi fú sān guó zhī rén zhì xiàn yú nèi dì, ér qǔ sān hán zhī míng ěr. jīn rén nǎi wèi liáo dōng wèi sān hán, shì yǐ nèi dì ér mù zhī wèi wài guó yě. yuán qí gù, běn yú tiān qǐ chū shī liáo yáng, yǐ hòu zhāng zòu zhī wén suì yǒu wèi liáo rén wèi sān hán zhě, wài zhī yě. jīn liáo rén nǎi yǐ zhī zì chēng, fū yì zì wài yě yǐ. běi shǐ: xīn luó zhě, qí xiān běn chén hán zhǒng yě. dì zài gāo lì dōng nán. chén hán yì yuē qín hán, xiāng chuán yán qín shì wáng rén bì yì lái shì, mǎ hán gē qí dōng jiè jū zhī. yǐ qín rén gù, míng zhī yuē qín hán. qí yán yǔ míng wù yǒu shì zhōng guó rén. chén hán wáng cháng yòng mǎ hán rén zuò zhī, shì shì xiàng chuán. chén hán bù dé zì lì wáng, míng qí liú yí zhī rén gù yě, héng wèi mǎ hán suǒ zhì. chén hán zhī shǐ, yǒu liù guó, shāo fēn wèi shí èr, xīn luó zé qí yī yě. cǐ yòu yǔ qián shǐ bù tóng. ér táng shū dōng yí chuán: xiǎn qìng wǔ nián, píng bǎi jì, fēn qí dì zhì wǔ dū du fǔ, qí yī yuē mǎ hán.
○三韓今人謂遼東為三韓者,考之《書》序「成王既伐東夷」傳:「海東諸夷駒麗、扶餘、千、貊之屬。」正義:「《漢書》有高駒麗,扶餘、韓。無此千,千即韓也,音同而字異耳。」《後漢·光武紀》:「建武二十年,東夷韓國人率眾詣樂浪內附。」《東夷傳》:「韓有三種,一曰馬韓,二日辰韓,三日弁辰。」《書》作「弁韓」。馬韓在西,有五十四國,其北與樂浪、南與倭接。辰韓在東,十有二國,其北與貊接。並辰在辰韓之南,亦十有二國,其內亦與倭接。凡七十八國,百濟是其一國焉。大者萬餘戶,小者數千家,各在山海間,地合言四千餘里,東西以海為限,皆占之辰國也。馬韓最大,共立其種為辰王,盡上三韓之地。《三國·魏志》:「齊王正始七年,幽州刺史毋丘儉破高句驪、貊、韓、那奚等數十國,各率種落降。陳留王景元二年,樂浪外夷韓,貊、各率其屬來朝貢。」《晉書·張華傳「:「夷馬韓、新彌諸國,依山帶海,去州四千餘里,歷世未附者二十餘國並遣使朝獻。」杜氏《通典》:「三韓之地在海島之上,朝鮮之東南。」此其封域與朝貢之本末也。劉熙《釋名》:「韓羊、韓兔、韓雞,本法出韓國所為也。」後魏陽固《演賾賦》:「睹三韓之累累兮,見卉服之悠悠。」此其風土也。《宋史·天文志》:「狗國四星在建星東南,主三韓、鮮卑、烏桓、犭嚴狁,沃沮之屬。」此其占象也。《宋史·高麗傳》言:「崇寧後始鑄三韓通寶。」而《遼史·外紀》有高麗王子三韓國公勛、三韓國公容、三韓國公誤。其《地理志》有高州三韓縣,辰韓為扶餘,棄韓為新羅,馬韓為高麗。開泰中,聖宗伐高麗,俘三國之遺人置縣。據此乃俘三國之人置縣於內地,而取三韓之名爾。今人乃謂遼東為三韓,是以內地而目之為外國也。原其故,本於天啟初失遼陽,以後章奏之文遂有謂遼人為三韓者,外之也。今遼人乃以之自稱,夫亦自外也已。《北史》:「新羅者,其先本辰韓種也。地在高麗東南。辰韓亦曰秦韓,相傳言秦世亡人避役來適,馬韓割其東界居之。以秦人故,名之曰秦韓。其言語名物有似中國人。辰韓王常用馬韓人作之,世世相傳。辰韓不得自立王,明其流移之人故也,恆為馬韓所制。辰韓之始,有六國,稍分為十二,新羅則其一也。」此又與前史不同。而《唐書·東夷傳》:「顯慶五年,平百濟,分其地置五都督府,其一曰馬韓。」
dà qín jīn zhī fú jīng jiē tí yún dà qín jiū mó luó shén yì, wèi shì yáo xìng guó hào, fēi yě. dà qín nǎi xī yù guó míng. hòu hàn shū xī yù chuán yán: dà qín guó, zài hǎi xī, dì fāng shù qiān lǐ, yǒu sì bǎi yú chéng, xiǎo guó yì shǔ zhě shù shí. yòu yún: tiān zhú guó, xī yǔ dà qín tōng. cǐ qí guó míng zhī ǒu tóng. ér chuán yǐ wèi qí rén mín jiē zhǎng dà píng zhèng, yǒu lèi zhōng guó, gù wèi zhī dà qín, gù wèi bì rán. ér jìn shū zài jì: shí jì lóng shí, yǒu ān dìng rén hóu zi guāng, zì chēng fú tài zǐ, wèi dà qín guó lái, dāng wáng xiǎo qín guó, yǐ zhōng guó wèi xiǎo qín, zé yì wèi kuā dàn yǐ.
○大秦今之佛經皆題雲「大秦鳩摩羅什譯」,謂是姚興國號,非也。大秦乃西域國名。《後漢書·西域傳》言:「大秦國,在海西,地方數千里,有四百餘城,小國役屬者數十。」又云:「天竺國,西與大秦通。」此其國名之偶同。而傳以為其人民皆長大平正,有類中國,故謂之大秦,固未必然。而《晉書·載記》:「石季龍時,有安定人侯子光,自稱佛太子,謂大秦國來,當王小秦國,」以中國為小秦,則益為誇誕矣。
yú tuó lì hán wén gōng guǎng zhōu jì yǒu gàn tuó lì, zhù jiā jiē què. àn liáng shū hǎi nán zhū yí chuán: gàn tuó lì guó zài nán hǎi zhōu shàng, qí sú yǔ lín yì fú nán lüè tóng. chū bān bù jí bèi bīn láng. bīn láng tè jīng hǎo, wèi zhū guó zhī zuì. zhōu hóng zhèng chuán: yǒu zuì yīng liú xǐ, chì yǐ cì gàn tuó lì guó. chén shū shì zǔ jì: tiān jiā sì nián, gàn tuó lì guó qiǎn shǐ xiàn fāng wù, wéi sòng shū xiào wǔ dì jì: xiào jiàn èr nián, jīn tuó lì guó qiǎn shǐ fāng wù. wèi jīn, yí wù.
○於陀利韓文公《廣州記》有「干陀利」,注家皆闕。按《梁書·海南諸夷傳》:「干陀利國在南海洲上,其俗與林邑、扶南略同。出斑布、吉貝、檳榔。檳榔特精好,為諸國之最。」《周弘正傳》:「有罪應流徙,敕以賜干陀利國。」《陳書·世祖紀》:「天嘉四年,干陀利國遣使獻方物,」惟《宋書·孝武帝紀》:「孝建二年,斤陀利國遣使方物。」為「斤」,疑誤。