běi dí
○北狄
tū jué
○突厥
tū jué zhī xiān, píng liáng zá hú yě, xìng ā shǐ nà shì. hòu wèi tài wǔ miè jǔ qú shì, ā shǐ nà yǐ wǔ bǎi jiā bēn rú rú, shì jū jīn shān, gōng yú tiě zuò. jīn shān zhuàng rú dōu móu, sú hū dōu móu wèi tū jué, yīn yǐ wèi hào. huò yún, qí xiān guó yú xī hǎi zhī shàng, wèi lín guó suǒ miè, nán nǚ wú shǎo zhǎng jǐn shā zhī. zhì yī ér, bù rěn shā, yuè zú duàn bì, qì yú dà zé zhōng. yǒu yī pìn láng, měi xián ròu zhì qí suǒ, cǐ ér yīn shí zhī, dé yǐ bù sǐ. qí hòu suì yǔ láng jiāo, láng yǒu yùn yān. bǐ lín guó zhě, fù lìng rén shā cǐ ér, ér láng zài qí cè. shǐ zhě jiāng shā zhī, qí láng ruò wèi shén suǒ píng, chuā rán zhì yú hǎi dōng, zhǐ yú shān shàng. qí shān zài gāo chāng xī běi, xià yǒu dòng xué, láng rù qí zhōng, yù dé píng rǎng mào cǎo, dì fāng èr bǎi yú lǐ. qí hòu láng shēng shí nán, qí yī xìng ā shǐ nà shì, zuì xián, suì wèi jūn zhǎng, gù yá mén jiàn láng tóu dào, shì bù wàng běn yě. yǒu ā xián shè zhě, lǜ bù luò chū yú xué zhōng, shì chén rú rú. zhì dà yè hù, zhǒng lèi jiàn qiáng. dāng hòu wèi zhī mò, yǒu yī lì kè hán, yǐ bīng jī tiě lēi, dà bài zhī, jiàng wǔ wàn yú jiā, suì qiú hūn yú rú rú. rú rú zhǔ ā nà guī dà nù, qiǎn shǐ mà zhī. yī lì zhǎn qí shǐ, lǜ zhòng xí rú rú, pò zhī. zú, dì yì kè hán lì, yòu pò rú rú. bìng qiě zú, shě qí zi shè tú, lì qí dì qí dòu, chēng wèi mù gǎn kè hán. mù gǎn yǒng ér duō zhì, suì jī rú rú, miè zhī, xī pò yì dá, dōng zǒu qì dān, běi fāng róng dí xī guī zhī, kàng héng zhōng xià. hòu yǔ xī wèi shī rù qīn dōng wèi, zhì yú tài yuán.
突厥之先,平涼雜胡也,姓阿史那氏。後魏太武滅沮渠氏,阿史那以五百家奔 茹茹,世居金山,工於鐵作。金山狀如兜鍪,俗呼兜鍪為「突厥」,因以為號。或 雲,其先國於西海之上,為鄰國所滅,男女無少長盡殺之。至一兒,不忍殺,刖足 斷臂,棄於大澤中。有一牝狼,每銜肉至其所,此兒因食之,得以不死。其後遂與 狼交,狼有孕焉。彼鄰國者,復令人殺此兒,而狼在其側。使者將殺之,其狼若為 神所憑,欻然至於海東,止於山上。其山在高昌西北,下有洞穴,狼入其中,遇得 平壤茂草,地方二百餘里。其後狼生十男,其一姓阿史那氏,最賢,遂為君長,故 牙門建狼頭纛,示不忘本也。有阿賢設者,率部落出於穴中,世臣茹茹。至大葉護, 種類漸強。當後魏之末,有伊利可汗,以兵擊鐵勒,大敗之,降五萬餘家,遂求婚 於茹茹。茹茹主阿那瑰大怒,遣使罵之。伊利斬其使,率眾襲茹茹,破之。卒,弟 逸可汗立,又破茹茹。病且卒,舍其子攝圖,立其弟俟斗,稱為木杆可汗。木杆勇 而多智,遂擊茹茹,滅之,西破挹怛,東走契丹,北方戎狄悉歸之,抗衡中夏。後 與西魏師入侵東魏,至於太原。
qí sú xù mù wèi shì, suí zhú shuǐ cǎo, bù héng jué chù. qióng lú zhān zhàng, bèi fà zuǒ rèn, shí ròu yǐn lào, shēn yī qiú hè, jiàn lǎo guì zhuàng. guān yǒu yè hù, cì shè tè qín, cì qí lì fā, cì tǔ tún fā, xià zhì xiǎo guān, fán èr shí bā děng, jiē shì wèi zhī. yǒu jiǎo gōng míng dí jiǎ shuò dāo jiàn. shàn qí shè, xìng cán rěn. wú wén zì, kè mù wèi qì. hòu yuè jiāng mǎn, zhé wèi kòu chāo. móu fǎn pàn shā rén zhě jiē sǐ, yín zhě gē shì ér yāo zhǎn zhī. dòu shāng rén mù zhě cháng zhī yǐ nǚ, wú nǚ zé shū fù cái, zhé zhī tǐ yǐ shū mǎ, dào zhě zé cháng zāng shí bèi. yǒu sǐ zhě, tíng shī zhàng zhōng, jiā rén qīn shǔ duō shā niú mǎ ér jì zhī, rào zhàng hào hū, yǐ dāo huà miàn, xuè lèi jiāo xià, qī dù ér zhǐ. yú shì zé rì zhì shī mǎ shàng ér fén zhī, qǔ huī ér zàng. biǎo mù wèi yíng, lì wū qí zhōng, tú huà sǐ zhě xíng yí jí qí shēng shí suǒ jīng zhàn zhèn zhī zhuàng. cháng shā yī rén, zé lì yī shí, yǒu zhì qiān bǎi zhě. fù xiōng sǐ, zǐ dì qī qí qún mǔ jí sǎo. wǔ yuè zhōng, duō shā yáng mǎ yǐ jì tiān, nán zǐ hǎo chū pú, nǚ zǐ tà jū, yǐn mǎ lào qǔ zuì, gē hū xiāng duì. jìng guǐ shén, xìn wū xí, zhòng bīng sǐ ér chǐ bìng zhōng, dà dǐ yǔ xiōng nú tóng sú.
其俗畜牧為事,隨逐水草,不恆厥處。穹廬氈帳,被髮左衽,食肉飲酪,身衣 裘褐,賤老貴壯。官有葉護,次設特勤,次俟利發,次吐屯發,下至小官,凡二十 八等,皆世為之。有角弓、鳴鏑、甲、槊、刀、劍。善騎射,性殘忍。無文字,刻 木為契。候月將滿,輒為寇抄。謀反叛殺人者皆死,淫者割勢而腰斬之。斗傷人目 者償之以女,無女則輸婦財,折支體以輸馬,盜者則償贓十倍。有死者,停屍帳中, 家人親屬多殺牛馬而祭之,繞帳號呼,以刀劃面,血淚交下,七度而止。於是擇日 置屍馬上而焚之,取灰而葬。表木為塋,立屋其中,圖畫死者形儀及其生時所經戰 陣之狀。嘗殺一人,則立一石,有至千百者。父兄死,子弟妻其群母及嫂。五月中, 多殺羊馬以祭天,男子好樗蒲,女子踏鞠,飲馬酪取醉,歌呼相對。敬鬼神,信巫 覡,重兵死而恥病終,大抵與匈奴同俗。
mù gǎn zài wèi èr shí nián, zú, fù shě qí zi dà luó biàn ér lì qí dì, shì wèi tuó bō kè hán. tuó bō yǐ shè tú wèi ěr fú kè hán, tǒng qí dōng miàn, yòu yǐ qí dì rù dàn kè hán zi wèi bù lí kè hán, jū xī fāng. shí tuó bō kòng xián shù shí wàn, zhōng guó dàn zhī, zhōu qí zhēng jié yīn hǎo, qīng fǔ cáng yǐ shì zhī. tuó bō yì jiāo, měi wèi qí xià yuē: wǒ zài nán liǎng ér cháng xiào shùn, hé huàn pín yě! qí yǒu shā mén huì lín, bèi lüè rù tū jué, yīn wèi tuó bō yuē: qí guó fù qiáng zhě, wèi yǒu fó fǎ ěr. suì shuō yǐ yīn yuán guǒ bào zhī shì. tuó bō wén ér xìn zhī, jiàn yī jiā lán, qiǎn shǐ pìn yú qí shì, qiú jìng míng niè pán huá yán děng jīng, bìng shí sòng lǜ. tuó bō yì gōng zì zhāi jiè, rào tǎ háng dào, hèn bù shēng nèi dì. zài wèi shí nián, bìng qiě zú, wèi qí zi ān luó yuē: wú wén qīn mò guò yú fù zǐ. wú xiōng bù qīn qí zi, wěi dì yú wǒ. wǒ sǐ, rǔ dāng bì dà luó biàn yě. jí tuó bō zú, guó zhōng jiāng lì dà luó biàn, yǐ qí mǔ jiàn, zhòng bù fú. ān luó mǔ guì, tū jué sù zhòng zhī. shè tú zuì hòu zhì, wèi guó zhōng yuē: ruò lì ān luó zhě, wǒ dāng lǜ xiōng dì yǐ shì zhī rú lì dà luó biàn, wǒ bì shǒu jìng, lì rèn zhǎng máo yǐ xiāng dài yǐ. shè tú zhǎng ér qiě xióng, guó rén jiē dàn, mò gǎn jù zhě, jìng yǐ ān luó wèi sì. dà luó biàn bù dé lì, xīn bù fú ān luó, měi qiǎn rén mà rǔ zhī. ān luó bù néng zhì, yīn yǐ guó ràng shè tú. guó zhōng xiāng yǔ yì yuē: sì kè hán zhī zǐ, shè tú zuì xián. yīn yíng lì zhī, hào yī lì jù lú shè mò hé shǐ bō luó kè hán, yī hào shā bō lüè. zhì dōu jīn shān. ān luó jiàng jū dú luò shuǐ, chēng dì èr kè hán. dà luó biàn nǎi qǐng shā bō lüè yuē: wǒ yǔ ěr jù kè hán zi, gè chéng fù hòu. ěr jīn jí zūn, wǒ dú wú wèi, hé yě? shā bō lüè huàn zhī, yǐ wèi ā bō kè hán, hái lǐng suǒ bù.
木杆在位二十年,卒,復舍其子大邏便而立其弟,是為佗缽可汗。佗缽以攝圖 為爾伏可汗,統其東面,又以其弟褥但可汗子為步離可汗,居西方。時佗缽控弦數 十萬,中國憚之,周、齊爭結姻好,傾府藏以事之。佗缽益驕,每謂其下曰:「我 在南兩兒常孝順,何患貧也!」齊有沙門惠琳,被掠入突厥,因謂佗缽曰:「齊國 富強者,為有佛法耳。」遂說以因緣果報之事。佗缽聞而信之,建一伽藍,遣使聘 於齊氏,求《淨名》、《涅槃》、《華嚴》等經,並《十誦律》。佗缽亦躬自齋戒, 繞塔行道,恨不生內地。在位十年,病且卒,謂其子菴羅曰:「吾聞親莫過於父子。 吾兄不親其子,委地於我。我死,汝當避大邏便也。」及佗缽卒,國中將立大邏便, 以其母賤,眾不服。菴羅母貴,突厥素重之。攝圖最後至,謂國中曰:「若立菴羅 者,我當率兄弟以事之;如立大邏便,我必守境,利刃長矛以相待矣。」攝圖長而 且雄,國人皆憚,莫敢拒者,竟以菴羅為嗣。大邏便不得立,心不服菴羅,每遣人 罵辱之。菴羅不能制,因以國讓攝圖。國中相與議曰:「四可汗之子,攝圖最賢。」 因迎立之,號伊利俱盧設莫何始波羅可汗,一號沙缽略。治都斤山。菴羅降居獨洛 水,稱第二可汗。大邏便乃請沙缽略曰:「我與爾俱可汗子,各承父後。爾今極尊, 我獨無位,何也?」沙缽略患之,以為阿波可汗,還領所部。
shā bō lüè yǒng ér dé zhòng, běi yí jiē guī fù zhī. jí gāo zǔ shòu chán, dài zhī shén báo, běi yí dà yuàn. huì yíng zhōu cì shǐ gāo bǎo níng zuò luàn, shā bō lüè yǔ zhī hé jūn, gōng xiàn lín yú zhèn. shàng chì yuán biān xiū bǎo zhāng, jùn zhǎng chéng, yǐ bèi zhī, réng mìng zhòng jiāng chū zhèn yōu bìng. shā bō lüè qī, yǔ wén shì zhī nǚ, yuē qiān jīn gōng zhǔ, zì shāng zōng sì jué miè, měi huái fù suí zhī zhì, rì yè yán zhī yú shā bō lüè. yóu shì xī zhòng wèi kòu, kòng xián zhī shì sì shí wàn. shàng lìng zhù guó féng yù tún yǐ fú pō, lán zhōu zǒng guǎn chì lǐ zhǎng chā shǒu lín táo, shàng zhù guó lǐ chóng tún yōu zhōu, dá xī zhǎng rú jù zhōu pán, jiē wèi lǔ suǒ bài. yú shì zòng bīng zì mù xiá shí mén liǎng dào lái kòu, wǔ wēi tiān shuǐ ān dìng jīn chéng shàng jùn hóng huà yán ān liù chù xián jǐn. tiān zǐ zhèn nù, xià zhào yuē:
沙缽略勇而得眾,北夷皆歸附之。及高祖受禪,待之甚薄,北夷大怨。會營州 刺史高寶寧作亂,沙缽略與之合軍,攻陷臨渝鎮。上敕緣邊修保鄣,峻長城,以備 之,仍命重將出鎮幽、並。沙缽略妻,宇文氏之女,曰千金公主,自傷宗祀絕滅, 每懷復隋之志,日夜言之於沙缽略。由是悉眾為寇,控弦之士四十萬。上令柱國馮 昱屯乙弗泊,蘭州總管叱李長叉守臨洮,上柱國李崇屯幽州,達奚長儒據周盤,皆 為虜所敗。於是縱兵自木硤、石門兩道來寇,武威、天水、安定、金城、上郡、弘 化、延安六畜咸盡。天子震怒,下詔曰:
wǎng zhě wèi dào shuāi bì, huò nán xiāng xún, zhōu qí kàng héng, fēn gē zhū xià. tū jué zhī lǔ, jù tōng èr guó. zhōu rén dōng lǜ, kǒng qí hǎo zhī shēn, qí shì xī yú, jù zhōu jiāo zhī hòu. wèi lǔ yì qīng zhòng, guó zhú ān wēi, fēi tú bìng yǒu dà dí zhī yōu, sī jiǎn yī biān zhī fáng. jié shēng mín zhī lì, gōng qí lái wǎng, qīng fǔ kù zhī cái, qì yú shā mò, huá xià zhī dì, shí wèi láo rǎo. yóu fù jié bō fēng shù, shā hài lì mín, wú suì yuè ér bù yǒu yě. è jī huò yíng, fēi zhǐ jīn rì. zhèn shòu tiān míng mìng, zi yù wàn fāng, mǐn chén xià zhī láo, chú jì wǎng zhī bì. yǐ wèi hòu liǎn zhào shù, duō huì chái láng, wèi cháng gǎn ēn, zī ér wèi zéi, wéi tiān dì zhī yì, fēi dì wáng zhī dào. jié zhī yǐ lǐ, bù wèi xū fèi, shěng yáo báo fù, guó yòng yǒu yú. yīn rù zéi zhī wù, jiā cì jiāng shì, xī dào lù zhī mín, wù yú gēng zhī. qīng biān zhì shèng, chéng cè zài xīn. xiōng chǒu yú àn, wèi zhī shēn zhǐ, jiāng dà dìng zhī rì, bǐ zhàn guó zhī shí, chéng xī shì zhī jiāo, jié jīn shí zhī hèn. jìn zhě jǐn qí cháo kū, jù fàn běi biān, zhèn fēn zhì jūn lǚ, suǒ zài yāo jié, wàng qí shēn rù, yī jǔ miè zhī. ér yuǎn zhèn piān shī, féng ér cuī jiǎn, wèi jí nán shàng, jù yǐ bēn běi, yīng xián rǎn è, guò bàn bù guī. qiě bǐ qú shuài, qí shù fán wǔ, kūn jì zhēng zhǎng, fù shū xiāng cāi, wài shì mí fèng, nèi guāi xīn fù, shì háng bào nüè, jiā fǎ cán rěn. dōng yí zhū guó, jǐn xié sī chóu, xī róng qún zhǎng, jiē yǒu sù yuàn. tū jué zhī běi, qì dān zhī tú, qiè chǐ mó yá, cháng cì qí biàn. dá tóu qián gōng jiǔ quán, qí hòu yú tián bō sī yì dá sān guó yī shí jí pàn. shā bō lüè jìn qù zhōu pán, qí bù nèi báo gū shù hé luó xún yì fān dòng. wǎng nián lì jī chá dà wèi gāo lì mò hé suǒ pò, suō pí shè yòu wèi hé zhī kè hán suǒ shā. yǔ qí wèi lín, jiē yuàn zhū jiǎo. bù luò zhī xià, jǐn yì chún mín, qiān zhǒng wàn lèi, chóu dí yuàn ǒu, qì xuè fǔ xīn, xián bēi jī hèn. yuán shǒu fāng zú, jiē rén lèi yě, yǒu yī yú cǐ, gèng qiè zhèn huái. bǐ dì jiù zhēng yāo zuò, nián jiāng yī jì, nǎi shòu wèi rén yǔ, rén zuò shén yán, yún qí guó wáng, qì ér bù jiàn. měi dōng léi zhèn, chù dì huǒ shēng, zhǒng lèi zī gěi, wéi jí shuǐ cǎo. qù suì sì shí, jìng wú yǔ xuě, chuān kū huáng bào, huì mù shāo jǐn, jī yì sǐ wáng, rén chù xiāng bàn. jiù jū zhī suǒ, chì dì wú yī, qiān xǐ mò nán, tōu cún guǐ kè. sī gài shàng tiān suǒ fèn, qū jiù qí fǔ, yōu míng hé qì, jīn yě qí shí. gù xuǎn jiāng zhì bīng, yíng liáng jù jiǎ, yì shì fèn fā, zhuàng fū sì fèn, yuàn qǔ míng wáng zhī shǒu, sī tà dān yú zhī bèi, yún guī wù jí, bù kě shù yě. dōng jí cāng hǎi, xī jǐn liú shā, zòng bǎi shèng zhī bīng, héng wàn lǐ zhī zhòng, gèn shuò yě zhī zhuī niè, wàng tiān yá ér yī sǎo. cǐ zé wáng huī suǒ shuō, qí yóu shè yōng, hé dí néng dāng, hé yuǎn bù fú! dàn huáng wáng jiù jī, běi zhǐ yōu dōu, huāng xiá zhī biǎo, wén guǐ suǒ qì. dé qí dì bù kě ér jū, dé qí mín bù rěn jiē shā, wú láo bīng gé, yuǎn guī míng hǎi. zhū jiāng jīn xíng, yì jiān hán yù, yǒu jiàng zhě nà, yǒu wéi zhě sǐ. yì yù shū fāng, bèi qí yōng yì, fàng tīng fù jiù. guǎng pì biān jìng, yán zhì guān sāi, shǐ qí bù gǎn nán wàng, yǒng fú wēi xíng. wò gǔ xī fēng, zàn láo zhōng yì, zhì yù yí dí, yì zài sī hū! hé yòng shì zi zhī cháo, níng láo wèi qiáo zhī bài. pǔ gào hǎi nèi, zhī zhèn yì yān.
往者魏道衰敝,禍難相尋,周、齊抗衡,分割諸夏。突厥之虜,俱通二國。周 人東慮,恐齊好之深,齊氏西虞,懼周交之厚。謂虜意輕重,國逐安危,非徒並有 大敵之憂,思減一邊之防。竭生民之力,供其來往,傾府庫之財,棄於沙漠,華夏 之地,實為勞擾。猶復劫剝烽戍,殺害吏民,無歲月而不有也。惡積禍盈,非止今 日。朕受天明命,子育萬方,愍臣下之勞,除既往之弊。以為厚斂兆庶,多惠豺狼, 未嘗感恩,資而為賊,違天地之意,非帝王之道。節之以禮,不為虛費,省徭薄賦, 國用有餘。因入賊之物,加賜將士,息道路之民,務於耕織。清邊制勝,成策在心。 凶丑愚暗,未知深旨,將大定之日,比戰國之時,乘昔世之驕,結今時之恨。近者 盡其巢窟,俱犯北邊,朕分置軍旅,所在邀截,望其深入,一舉滅之。而遠鎮偏師, 逢而摧翦,未及南上,遽已奔北,應弦染鍔,過半不歸。且彼渠帥,其數凡五,昆 季爭長,父叔相猜,外示彌縫,內乖心腹,世行暴虐,家法殘忍。東夷諸國,盡挾 私仇,西戎群長,皆有宿怨。突厥之北,契丹之徒,切齒磨牙,常伺其便。達頭前 攻酒泉,其後于闐、波斯、挹怛三國一時即叛。沙缽略近趣周盤,其部內薄孤、束 紇羅尋亦翻動。往年利稽察大為高麗、靺鞨所破,娑毗設又為紇支可汗所殺。與其 為鄰,皆願誅剿。部落之下,盡異純民,千種萬類,仇敵怨偶,泣血拊心,銜悲積 恨。圓首方足,皆人類也,有一於此,更切朕懷。彼地咎徵妖作,年將一紀,乃獸 為人語,人作神言,雲其國亡,訖而不見。每冬雷震,觸地火生,種類資給,惟藉 水草。去歲四時,竟無雨雪,川枯蝗暴,卉木燒盡,飢疫死亡,人畜相半。舊居之 所,赤地無依,遷徙漠南,偷存晷刻。斯蓋上天所忿,驅就齊斧,幽明合契,今也 其時。故選將治兵,贏糧聚甲,義士奮發,壯夫肆憤,願取名王之首,思撻單于之 背,雲歸霧集,不可數也。東極滄海,西盡流沙,縱百勝之兵,橫萬里之眾,亘朔 野之追躡,望天崖而一掃。此則王恢所說,其猶射癰,何敵能當,何遠不服!但皇 王舊跡,北止幽都,荒遐之表,文軌所棄。得其地不可而居,得其民不忍皆殺,無 勞兵革,遠規溟海。諸將今行,義兼含育,有降者納,有違者死。異域殊方,被其 擁抑,放聽復舊。廣辟邊境,嚴治關塞,使其不敢南望,永服威刑。臥鼓息烽,暫 勞終逸,制御夷狄,義在斯乎!何用侍子之朝,寧勞渭橋之拜。普告海內,知朕意 焉。
yú shì yǐ hé jiān wáng hóng shàng zhù guó dòu lú jī dòu róng dìng zuǒ pú shè gāo jiǒng yòu pú shè yú qìng zé bìng wèi yuán shuài, chū sài jī zhī. shā bō lüè lǜ ā bō tān hàn èr kè hán děng lái jù zhàn, jiē bài zǒu dùn qù. shí lǔ jī shén, bù néng dé shí, yú shì fěn gǔ wèi liáng, yòu duō zāi yì, sǐ zhě jí zhòng. jì ér shā bō lüè yǐ ā bō xiāo hàn, jì zhī, yīn qí xiān guī, xí jī qí bù, dà pò zhī, shā ā bō zhī mǔ. ā bō hái wú suǒ guī, xī bēn dá tóu kè hán. dá tóu zhě, míng diàn jué, shā bō lüè zhī cóng fù yě, jiù wèi xī miàn kè hán. jì ér dà nù, qiǎn ā bō lǜ bīng ér dōng, gè luò guī zhī zhě jiāng shí wàn qí, suì yǔ shā bō lüè xiāng gōng. yòu yǒu tān hàn kè hán, sù mù yú ā bō, shā bō lüè duó qí zhòng ér fèi zhī, tān hàn wáng bēn dá tóu. shā bō lüè cóng dì dì qín chá bié tǒng bù luò, yǔ shā bō lüè yǒu xì, fù yǐ zhòng pàn guī ā bō. lián bīng bù yǐ, gè qiǎn shǐ yì què, qǐng hé qiú yuán, shàng jiē bù xǔ. huì qiān jīn gōng zhǔ shàng shū, qǐng wèi yī zi zhī lì, gāo zǔ qiǎn kāi fǔ xú píng hé shǐ yú shā bō lüè. jìn wáng guǎng shí zhèn bīng zhōu, qǐng yīn qí xìn ér chéng zhī, shàng bù xǔ. shā bō lüè qiǎn shǐ zhì shū yuē: chén nián jiǔ yuè shí rì, cóng tiān shēng dà tū jué tiān xià xián shèng tiān zǐ yī lì jù lú shè mò hé shǐ bō luó kè hán zhì shū dà suí huáng dì: shǐ rén kāi fǔ xú píng hé zhì, rǔ gào yán yǔ, jù wén yě. huáng dì shì fù fù, jí shì wēng, cǐ shì nǚ fū, jí shì ér lì. liǎng jìng suī shū, qíng yì shì yī. jīn zhòng dié qīn jiù, zi zi sūn sūn, nǎi zhì wàn shì bù duàn, shàng tiān wèi zhèng, zhōng bù wéi fù. cǐ guó suǒ yǒu yáng mǎ, dōu shì huáng dì chù shēng, bǐ yǒu zēng cǎi, dōu shì cǐ wù, bǐ cǐ yǒu hé yì yě! gāo zǔ bào shū yuē: dà suí tiān zǐ yí shū dà tū jué yī lì jù lú shè mò hé shā bō lüè kè hán: dé shū, zhī dà yǒu hǎo xīn xiàng cǐ yě. jì shì shā bō lüè fù wēng, jīn rì kàn shā bō lüè gòng ér zi bù yì. jì yǐ qīn jiù hòu yì, cháng shǐ zhī wài, jīn tè bié qiǎn dà chén yú qìng zé wǎng bǐ kàn nǚ, fù kàn shā bō lüè yě. shā bō lüè chén bīng, liè qí bǎo wù, zuò jiàn qìng zé, chēng bìng bù néng qǐ, qiě yuē: wǒ fù bó yǐ lái, bù xiàng rén bài. qìng zé zé ér yù zhī. qiān jīn gōng zhǔ sī wèi qìng zé yuē: kè hán chái láng xìng, guò yǔ zhēng, jiāng niè rén. zhǎng sūn chéng shuō yù zhī, shè tú cí qū, nǎi dùn sǎng guì shòu xǐ shū, yǐ dài yú shǒu. jì ér dà cán, qí qún xià yīn xiāng jù tòng kū. qìng zé yòu qiǎn chēng chén, shā bō lüè wèi qí shǔ yuē: hé míng wèi chén? bào yuē: suí guó chēng chén, yóu cǐ chēng nú ěr. shā bō lüè yuē: dé zuò dà suí tiān zǐ nú, yú pú shè zhī lì yě. zèng qìng zé mǎ qiān pǐ, bìng yǐ cóng mèi qī zhī.
於是以河間王弘、上柱國豆盧勣、竇榮定、左僕射高熲、右僕射虞慶則並為元 帥,出塞擊之。沙缽略率阿波、貪汗二可汗等來拒戰,皆敗走遁去。時虜飢甚,不 能得食,於是粉骨為糧,又多災疫,死者極眾。既而沙缽略以阿波驍悍,忌之,因 其先歸,襲擊其部,大破之,殺阿波之母。阿波還無所歸,西奔達頭可汗。達頭者, 名玷厥,沙缽略之從父也,舊為西面可汗。既而大怒,遣阿波率兵而東,各落歸之 者將十萬騎,遂與沙缽略相攻。又有貪汗可汗,素睦於阿波,沙缽略奪其眾而廢之, 貪汗亡奔達頭。沙缽略從弟地勤察別統部落,與沙缽略有隙,復以眾叛歸阿波。連 兵不已,各遣使詣闕,請和求援,上皆不許。會千金公主上書,請為一子之例,高 祖遣開府徐平和使於沙缽略。晉王廣時鎮并州,請因其釁而乘之,上不許。沙缽略 遣使致書曰:「辰年九月十日,從天生大突厥天下賢聖天子伊利俱盧設莫何始波羅 可汗致書大隋皇帝:使人開府徐平和至,辱告言語,具聞也。皇帝是婦父,即是翁, 此是女夫,即是兒例。兩境雖殊,情義是一。今重疊親舊,子子孫孫,乃至萬世不 斷,上天為證,終不違負。此國所有羊馬,都是皇帝畜生,彼有繒彩,都是此物, 彼此有何異也!」高祖報書曰:「大隋天子貽書大突厥伊利俱盧設莫何沙缽略可汗: 得書,知大有好心向此也。既是沙缽略婦翁,今日看沙缽略共兒子不異。既以親舊 厚意,常使之外,今特別遣大臣虞慶則往彼看女,復看沙缽略也。」沙缽略陳兵, 列其寶物,坐見慶則,稱病不能起,且曰:「我父伯以來,不向人拜。」慶則責而 喻之。千金公主私謂慶則曰:「可汗豺狼性,過與爭,將齧人。」長孫晟說諭之, 攝圖辭屈,乃頓顙跪受璽書,以戴於首。既而大慚,其群下因相聚慟哭。慶則又遣 稱臣,沙缽略謂其屬曰:「何名為臣?」報曰:「隋國稱臣,猶此稱奴耳。」沙缽 略曰:「得作大隋天子奴,虞僕射之力也。」贈慶則馬千匹,並以從妹妻之。
shí shā bō lüè jì wèi dá tóu suǒ kùn, yòu dōng wèi qì dān, qiǎn shǐ gào jí, qǐng jiāng bù luò dù mò nán, jì jū bái dào chuān nèi, yǒu zhào xǔ zhī. zhào jìn wáng guǎng yǐ bīng yuán zhī, gěi yǐ yī shí, cì yǐ chē fú gǔ chuī. shā bō lüè yīn ér jī ā bō, pò qín zhī. ér ā bá guó bù luò chéng xū lüè qí qī zǐ. guān jūn wèi jī ā bá, bài zhī, suǒ huò xī yǔ shā bō lüè. shā bō lüè dà xǐ, nǎi lì yuē, yǐ qì wèi jiè, yīn shàng biǎo yuē:
時沙缽略既為達頭所困,又東畏契丹,遣使告急,請將部落度漠南,寄居白道 川內,有詔許之。詔晉王廣以兵援之,給以衣食,賜以車服鼓吹。沙缽略因而擊阿 波,破擒之。而阿拔國部落乘虛掠其妻子。官軍為擊阿拔,敗之,所獲悉與沙缽略。 沙缽略大喜,乃立約,以磧為界,因上表曰:
dà tū jué yī lì jù lú shè shǐ bō luó mò hé kè hán chén shè tú yán: dà shǐ shàng shū yòu pú shè yú qìng zé zhì, fú fèng zhào shū, jiān xuān cí zhǐ, yǎng wéi ēn xìn zhī zhe, yú jiǔ yù míng, tú zhī fù hé, bù néng dá xiè. fú wéi dà suí huáng dì zhī yǒu sì hǎi, shàng qì tiān xīn, xià shùn mín wàng, èr yí zhī suǒ fù zài, qī yào zhī suǒ zhào lín, mò bù wěi zhì lái bīn, huí shǒu miàn nèi. shí wàn shì zhī yī shèng, qiān nián zhī yī qī, qiú zhī gǔ xī, wèi shǐ wén yě. tū jué zì tiān zhì yǐ lái, wǔ shí yú zài, bǎo yǒu shā mò, zì wáng fān yú. dì guò wàn lǐ, shì mǎ yì shù, héng lì jiān róng yí, kàng lǐ huá xià, zài yú běi dí, mò yǔ wèi dà. qǐng zhě qì hòu qīng hé, fēng yún shùn xù, yì yǐ huá xià qí yǒu dà shèng xìng yān. kuàng jīn bèi zhān dé yì, rén huà suǒ jí, lǐ ràng zhī fēng, zì cháo mǎn yě. qiè yǐ tiān wú èr rì, tǔ wú èr wáng, fú wéi dà suí huáng dì, zhēn huáng dì yě. qǐ gǎn zǔ bīng shì xiǎn, tōu qiè míng hào, jīn biàn gǎn mù chún fēng, guī xīn yǒu dào, qū xī jī sǎng, yǒng wèi fān fù. suī fù nán zhān wèi què, shān chuān yōu yuǎn, běi miàn zhī lǐ, bù gǎn fèi shī. dāng jīn dài zi rù cháo, shén mǎ suì gòng, zhāo xī gōng chéng, wéi mìng shì shì. zhì yú xuē rèn jiě biàn, gé yīn cóng lǜ, xí sú yǐ jiǔ, wèi néng gǎi biàn. hé guó tóng xīn, wú bù xián hé, bù rèn xià qíng xīn mù zhī zhì. jǐn qiǎn dì qī ér chén kū hán zhēn děng fèng biǎo yǐ wén.
大突厥伊利俱盧設始波羅莫何可汗臣攝圖言:大使尚書右僕射虞慶則至,伏奉 詔書,兼宣慈旨,仰惟恩信之著,逾久愈明,徒知負荷,不能答謝。伏惟大隋皇帝 之有四海,上契天心,下順民望,二儀之所覆載,七曜之所照臨,莫不委質來賓, 回首面內。實萬世之一聖,千年之一期,求之古昔,未始聞也。突厥自天置以來, 五十餘載,保有沙漠,自王蕃隅。地過萬里,士馬億數,恆力兼戎夷,抗禮華夏, 在於北狄,莫與為大。頃者氣候清和,風雲順序,意以華夏其有大聖興焉。況今被 沾德義,仁化所及,禮讓之風,自朝滿野。竊以天無二日,土無二王,伏惟大隋皇 帝,真皇帝也。豈敢阻兵恃險,偷竊名號,今便感慕淳風,歸心有道,屈膝稽顙, 永為籓附。雖復南瞻魏闕,山川悠遠,北面之禮,不敢廢失。當今待子入朝,神馬 歲貢,朝夕恭承,唯命是視。至於削衽解辮,革音從律,習俗已久,未能改變。闔 國同心,無不銜荷,不任下情欣慕之至。謹遣第七兒臣窟含真等奉表以聞。
gāo zǔ xià zhào yuē: shā bō lüè chēng xióng mò běi, duō lì shì nián, bǎi mán zhī dà, mò guò yú cǐ. wǎng suī yǔ hé, yóu shì èr guó, jīn zuò jūn chén, biàn chéng yī tǐ. qíng shēn yì hòu, zhèn shén jiā zhī. hé tiān zhī xiū, hǎi wài yǒu jié, qǐ zhèn báo dé suǒ néng zhì cǐ! yǐ chì yǒu sī sù gào jiāo miào, yí pǔ bān tiān xià, xián shǐ zhī wén. zì shì zhào dá zhū shì bìng bù chēng qí míng yǐ yì zhī. qí qī kě hè dūn, zhōu qiān jīn gōng zhǔ, cì xìng yáng shì, biān zhī shǔ jí, gǎi fēng dà yì gōng zhǔ. cè bài kū hán zhēn wèi zhù guó, fēng ān guó gōng, yàn yú nèi diàn, yǐn jiàn huáng hòu, shǎng láo shén hòu. shā bō lüè dà yuè, yú shì suì shí gòng xiàn bù jué. qī nián zhēng yuè, shā bō lüè qiǎn qí zi rù gòng fāng wù, yīn qǐng liè yú héng dài zhī jiān, yòu xǔ zhī, réng qiǎn rén cì qí jiǔ shí. shā bō lüè lǜ bù luò zài bài shòu cì. shā bō lüè yī rì shǒu shā lù shí bā tóu, jī wěi shé yǐ xiàn. hái zhì zǐ hé zhèn, qí yá zhàng wèi huǒ suǒ shāo, shā bō lüè è zhī, yuè yú ér zú. shàng wèi fèi cháo sān rì, qiǎn tài cháng diào jì yān. zèng wù wǔ qiān duàn.
高祖下詔曰:「沙缽略稱雄漠北,多歷世年,百蠻之大,莫過於此。往雖與和, 猶是二國,今作君臣,便成一體。情深義厚,朕甚嘉之。荷天之休,海外有截,豈 朕薄德所能致此!已敕有司肅告郊廟,宜普頒天下,咸使知聞。」自是詔答諸事並 不稱其名以異之。其妻可賀敦,周千金公主,賜姓楊氏,編之屬籍,改封大義公主。 策拜窟含真為柱國,封安國公,宴於內殿,引見皇后,賞勞甚厚。沙缽略大悅,於 是歲時貢獻不絕。七年正月,沙缽略遣其子入貢方物,因請獵於恆、代之間,又許 之,仍遣人賜其酒食。沙缽略率部落再拜受賜。沙缽略一日手殺鹿十八頭,齎尾舌 以獻。還至紫河鎮,其牙帳為火所燒,沙缽略惡之,月余而卒。上為廢朝三日,遣 太常弔祭焉。贈物五千段。
chū, shè tú yǐ qí zi yōng yú lǘ xìng péng, yí lìng lì qí dì yè hù chù luó hóu yōng yú lǘ qiǎn shǐ yíng chù luó hóu, jiāng lì zhī. chù luó hóu yuē: wǒ tū jué zì mù gǎn kè hán yǐ lái, duō yǐ dì dài xiōng, yǐ shù duó dí, shī xiān zǔ zhī fǎ, bù xiāng jìng wèi. rǔ dāng sì wèi, wǒ bù dàn bài rǔ yě. yōng yú lǘ yòu qiǎn shǐ wèi chù luó hóu yuē: shū yǔ wǒ fù, gòng gēn lián tǐ, wǒ shì zhī yè. níng yǒu wǒ zuò zhǔ, lìng gēn běn fǎn tóng zhī yè, lìng shū fù zhī zūn xià wǒ bēi zhì! yòu wáng fù zhī mìng, qí kě fèi hū! yuàn shū wù yí. xiāng ràng zhě wǔ liù, chù luó hóu jìng lì, shì wèi yè hù kè hán. yǐ yōng yú lǘ wèi yè hù. qiǎn shǐ shàng biǎo yán zhuàng, shàng cì zhī gǔ chuī fān qí. chù luó hóu zhǎng yí lóu bèi, méi mù shū lǎng, yǒng ér yǒu móu, yǐ suí suǒ cì qí gǔ xī zhēng ā bō. dí rén yǐ wèi dé suí bīng suǒ zhù, duō lái jiàng fù, suì shēng qín ā bō. jì ér shàng shū qǐng ā bō sǐ shēng zhī mìng, shàng xià qí yì. zuǒ pú shè gāo jiǒng jìn yuē: gǔ ròu xiāng cán, jiào zhī dù yě. cún yǎng yǐ shì kuān dà. shàng yuē: shàn. jiǒng yīn fèng shāng jìn yuē: zì xuān yuán yǐ lái, xūn zhōu duō wèi biān huàn. jīn yuǎn qióng běi hǎi, jiē wèi chén qiè, cǐ zhī shèng shì, zhèn gǔ wèi wén, chén gǎn zài bài shàng shòu. qí hòu chù luó hóu yòu xī zhēng, zhōng liú shǐ ér zú, qí zhòng fèng yōng yú lǘ wèi zhǔ, shì wèi xié jiā shī duō nà dōu lán kè hán. yōng yú lǘ qiǎn shǐ yì què, cì wù sān qiān duàn. měi suì qiǎn shǐ cháo gòng. shí yǒu liú rén yáng qīn wáng rù tū jué zhōng, miù yún péng guó gōng liú chǎng yǔ yǔ wén shì móu fǎn, lìng dà yì gōng zhǔ fā bīng rǎo biān. dōu lán zhí qīn yǐ wén, bìng gòng bó bù yú jiāo. qí dì qīn yǔ shè bù luò qiáng shèng, dōu lán jì ér jī zhī, zhǎn shǒu yú zhèn. qí nián, qiǎn qí mǔ dì rù dàn tè qín xiàn yú tián yù zhàng, shàng bài rù dàn wèi zhù guó kāng guó gōng. míng nián, tū jué bù luò dà rén xiāng shuài qiǎn shǐ gòng mǎ wàn pǐ, yáng èr wàn kǒu, tuó niú gè wǔ bǎi tóu. xún qiǎn shǐ qǐng yuán biān zhì shì, yǔ zhōng guó mào yì, zhào xǔ zhī.
初,攝圖以其子雍虞閭性芃,遺令立其弟葉護處羅侯;雍虞閭遣使迎處羅侯, 將立之。處羅侯曰:「我突厥自木杆可汗以來,多以弟代兄,以庶奪嫡,失先祖之 法,不相敬畏。汝當嗣位,我不憚拜汝也。」雍虞閭又遣使謂處羅侯曰:「叔與我 父,共根連體,我是枝葉。寧有我作主,令根本反同枝葉,令叔父之尊下我卑稚! 又亡父之命,其可廢乎!願叔勿疑。」相讓者五六,處羅侯竟立,是為葉護可汗。 以雍虞閭為葉護。遣使上表言狀,上賜之鼓吹幡旗。處羅侯長頤僂背,眉目疏朗, 勇而有謀,以隋所賜旗鼓西征阿波。敵人以為得隋兵所助,多來降附,遂生擒阿波。 既而上書請阿波死生之命,上下其議。左僕射高熲進曰:「骨肉相殘,教之蠹也。 存養以示寬大。」上曰:「善。」熲因奉觴進曰:「自軒轅以來,獯粥多為邊患。 今遠窮北海,皆為臣妾,此之盛事,振古未聞,臣敢再拜上壽。」其後處羅侯又西 征,中流矢而卒,其眾奉雍虞閭為主,是為頡伽施多那都藍可汗。雍虞閭遣使詣闕, 賜物三千段。每歲遣使朝貢。時有流人楊欽亡入突厥中,謬雲彭國公劉昶與宇文氏 謀反,令大義公主發兵擾邊。都藍執欽以聞,並貢葧布、魚膠。其弟欽羽設部落強 盛,都藍忌而擊之,斬首於陣。其年,遣其母弟褥但特勤獻于闐玉杖,上拜褥但為 柱國、康國公。明年,突厥部落大人相率遣使貢馬萬匹,羊二萬口,駝、牛各五百 頭。尋遣使請緣邊置市,與中國貿易,詔許之。
píng chén zhī hòu, shàng yǐ chén shū bǎo píng fēng cì dà yì gōng zhǔ, zhǔ xīn héng bù píng, yīn shū píng fēng wèi shī, xù chén wáng zì jì. qí cí yuē: shèng shuāi děng zhāo mù, shì dào ruò fú píng. róng huá shí nán shǒu, chí tái zhōng zì píng. fù guì jīn hé zài? kōng shì xiě dān qīng. bēi jiǔ héng wú lè, xián gē jù yǒu shēng! yú běn huáng jiā zǐ, piāo liú rù lǔ tíng. yī zhāo dǔ chéng bài, huái bào hū zòng héng. gǔ lái gòng rú cǐ, fēi wǒ dú shēn míng. wéi yǒu míng jūn qū, piān shāng yuǎn jià qíng. shàng wén ér è zhī, lǐ cì yì báo. gōng zhǔ fù yǔ xī miàn tū jué ní lì kè hán lián jié, shàng kǒng qí wèi biàn, jiāng tú zhī. huì zhǔ yǔ suǒ cóng hú sī tōng, yīn fā qí shì, xià zhào fèi chù zhī. kǒng dōu lán bù cóng, qiǎn qí zhāng gōng niú hóng jiāng měi jì sì rén yǐ dàn zhī. shí shā bō lüè zǐ yuē rǎn gàn, hào tū lì kè hán, jū běi fāng, qiǎn shǐ qiú hūn. shàng lìng péi jǔ wèi zhī yuē: dāng shā dà yì zhǔ zhě, fāng xǔ hūn. tū lì yǐ wèi rán, fù zèn zhī, dōu lán yīn fā nù, suì shā gōng zhǔ yú zhàng. dōu lán yǔ dá tóu kè hán yǒu xì, shù xiāng zhēng fá, shàng hé jiě zhī, gè yǐn bīng ér qù.
平陳之後,上以陳叔寶屏風賜大義公主,主心恆不平,因書屏風為詩,敘陳亡 自寄。其辭曰:「盛衰等朝暮,世道若浮萍。榮華實難守,池台終自平。富貴今何 在?空事寫丹青。杯酒恆無樂,弦歌詎有聲!余本皇家子,飄流入虜庭。一朝睹成 敗,懷抱忽縱橫。古來共如此,非我獨申名。唯有《明君曲》,偏傷遠嫁情。」上 聞而惡之,禮賜益薄。公主復與西面突厥泥利可汗連結,上恐其為變,將圖之。會 主與所從胡私通,因發其事,下詔廢黜之。恐都藍不從,遣奇章公牛弘將美妓四人 以啖之。時沙缽略子曰染干,號突利可汗,居北方,遣使求婚。上令裴矩謂之曰: 「當殺大義主者,方許婚。」突利以為然,復譖之,都藍因發怒,遂殺公主於帳。 都藍與達頭可汗有隙,數相征伐,上和解之,各引兵而去。
shí qī nián, tū lì qiǎn shǐ lái nì nǚ, shàng shě zhī tài cháng, jiào xí liù lǐ, qī yǐ zōng nǚ ān yì gōng zhǔ. shàng yù lí jiān běi yí, gù tè hòu qí lǐ, qiǎn niú hóng sū wēi hú lǜ xiào qīng xiàng jì wèi shǐ, tū jué qián hòu qiǎn shǐ rù cháo sān bǎi qī shí bèi. tū lì běn jū běi fāng, yǐ shàng zhǔ zhī gù, nán xǐ dù jīn jiù zhèn, xī lài yōu hòu. yōng yú lǘ nù yuē: wǒ dà kè hán yě, fǎn bù rú rǎn gàn! yú shì cháo gòng suì jué, shù wèi biān huàn. shí bā nián, zhào shǔ wáng xiù chū líng zhōu dào yǐ jī zhī. míng nián, yòu qiǎn hàn wáng liàng wèi yuán shuài, zuǒ pú shè gāo jiǒng lǜ jiāng jūn wáng chá shàng zhù guó zhào zhòng qīng bìng chū shuò zhōu dào, yòu pú shè yáng sù lǜ zhù guó lǐ chè hán sēng shòu chū líng zhōu, shàng zhù guó yàn róng chū yōu zhōu, yǐ jī zhī. yōng yú lǘ yǔ diàn jué jǔ bīng gōng rǎn gàn, jǐn shā qí xiōng dì zǐ zhí, suì dù hé, rù wèi zhōu. rǎn gàn yè yǐ wǔ qí yǔ suí shǐ zhǎng sūn chéng guī cháo. shàng lìng rǎn gàn yǔ yōng yú lǘ shǐ zhě yīn tóu tè qín xiāng biàn jié, rǎn gàn cí zhí, shàng nǎi hòu dài zhī. yōng yú lǘ dì dōu sù liù qì qí qī zǐ, yǔ tū lì guī cháo, shàng jiā zhī. chì rǎn gàn yǔ dōu sù liù chū pú, shāo shāo shū yǐ bǎo wù, yòng wèi qí xīn. xià liù yuè, gāo fán yáng sù jī diàn jué, dà pò zhī. bài rǎn gàn wèi yì lì zhēn dòu qǐ mín kě hàn, huá yán yì zhì jiàn yě. qǐ mín shàng biǎo xiè ēn yuē: chén jì méng shù lì, fù gǎi guān míng, xī rì jiān xīn, jīn xī chú qù, fèng shì zhì zūn, bù gǎn wéi fǎ. shàng yú shuò zhōu zhú dà lì chéng yǐ jū zhī. shì shí ān yì zhǔ yǐ zú, shàng yǐ zōng nǚ yì chéng gōng zhǔ qī zhī, bù luò guī zhě shén zhòng. yōng yú lǘ yòu jī zhī, shàng fù lìng rù sāi. yōng yú lǘ qīn lüè bù yǐ, qiān yú hé nán, zài xià shèng èr zhōu zhī jiān, fā tú jué qiàn shù bǎi lǐ, dōng xī jù hé, jǐn wèi qǐ mín xù mù zhī dì. yú shì qiǎn yuè guó gōng yáng sù chū líng zhōu, xíng jūn zǒng guǎn hán sēng shòu chū qìng zhōu, tài píng gōng shǐ wàn suì chū yàn zhōu, dà jiāng jūn yáo biàn chū hé zhōu, yǐ jī dōu lán. shī wèi chū sài, ér dōu lán wèi qí huī xià suǒ shā, dá tóu zì lì wèi bù jiā kè hán, qí guó dà luàn. qiǎn tài píng gōng shǐ wàn suì chū shuò zhōu yǐ jī zhī, yù dá tóu yú dà jīn shān, lǔ bù zhàn ér dùn, zhuī zhǎn shǒu lǔ èr qiān yú rén. jìn wáng guǎng chū líng zhōu, dá tóu dùn táo ér qù. xún qiǎn qí dì zǐ qí lì fá cóng qì dōng gōng qǐ mín. shàng yòu fā bīng zhù qǐ mín shǒu yào lù, qí lì fá tuì zǒu rù qì. qǐ mín shàng biǎo chén xiè yuē: dà suí shèng rén mò yuán kè hán, lián yǎng bǎi xìng, rú tiān wú bù fù yě, rú dì wú bù zài yě. zhū xìng méng wēi ēn, chì xīn guī fú, bìng jiāng bù luò guī tóu shèng rén kè hán lái yě. huò nán rù zhǎng chéng, huò zhù bái dào, rén mín yáng mǎ, biàn mǎn shān gǔ. rǎn gàn pì rú kū mù zhòng qǐ zhī yè, kū gǔ zhòng shēng pí ròu, qiān wàn shì zhǎng yǔ dà suí diǎn yáng mǎ yě.
十七年,突利遣使來逆女,上舍之太常,教習六禮,妻以宗女安義公主。上欲 離間北夷,故特厚其禮,遣牛弘、蘇威、斛律孝卿相繼為使,突厥前後遣使入朝三 百七十輩。突利本居北方,以尚主之故,南徙度斤舊鎮,錫賚優厚。雍虞閭怒曰: 「我大可汗也,反不如染干!」於是朝貢遂絕,數為邊患。十八年,詔蜀王秀出靈 州道以擊之。明年,又遣漢王諒為元帥,左僕射高熲率將軍王詧、上柱國趙仲卿並 出朔州道,右僕射楊素率柱國李徹、韓僧壽出靈州,上柱國燕榮出幽州,以擊之。 雍虞閭與玷厥舉兵攻染干,盡殺其兄弟子侄,遂度河,入蔚州。染干夜以五騎與隋 使長孫晟歸朝。上令染干與雍虞閭使者因頭特勤相辯詰,染干辭直,上乃厚待之。 雍虞閭弟都速六棄其妻子,與突利歸朝,上嘉之。敕染干與都速六樗蒲,稍稍輸以 寶物,用慰其心。夏六月,高煩、楊素擊玷厥,大破之。拜染干為意利珍豆啟民可 汗,華言「意智健」也。啟民上表謝恩曰:「臣既蒙豎立,復改官名,昔日奸心, 今悉除去,奉事至尊,不敢違法。」上於朔州築大利城以居之。是時安義主已卒, 上以宗女義成公主妻之,部落歸者甚眾。雍虞閭又擊之,上復令入塞。雍虞閭侵掠 不已,遷於河南,在夏、勝二州之間,發徒掘塹數百里,東西拒河,盡為啟民畜牧 之地。於是遣越國公楊素出靈州,行軍總管韓僧壽出慶州,太平公史萬歲出燕州, 大將軍姚辯出河州,以擊都藍。師未出塞,而都藍為其麾下所殺,達頭自立為步迦 可汗,其國大亂。遣太平公史萬歲出朔州以擊之,遇達頭於大斤山,虜不戰而遁, 追斬首虜二千餘人。晉王廣出靈州,達頭遁逃而去。尋遣其弟子俟利伐從磧東攻啟 民。上又發兵助啟民守要路,俟利伐退走入磧。啟民上表陳謝曰:「大隋聖人莫緣 可汗,憐養百姓,如天無不覆也,如地無不載也。諸姓蒙威恩,赤心歸服,並將部 落歸投聖人可汗來也。或南入長城,或住白道,人民羊馬,遍滿山谷。染干譬如枯 木重起枝葉,枯骨重生皮肉,千萬世長與大隋典羊馬也。」
rén shòu yuán nián, dài zhōu zǒng guǎn hán hóng wèi lǔ suǒ bài yú héng ān, fèi wèi shù rén. zhào yáng sù wèi yún zhōu dào héng jūn yuán shuài, lǜ qǐ mín běi zhēng. hú xuē děng zhū xìng chū fù yú qǐ mín, zhì shì ér pàn. sù jūn hé běi, zhí tū jué ā wù sī lì qí jīn děng nán dù, lüè qǐ mín nán nǚ liù qiān kǒu zá chù èr shí yú wàn ér qù. sù lǜ shàng dà jiāng jūn liáng mò qīng qí zhuī zhī, zhuǎn zhàn liù shí yú lǐ, dà pò qí jīn, xī dé rén chù yǐ guī qǐ mín. sù yòu qiǎn zhù guó zhāng dìng hé lǐng jūn dà jiāng jūn liú shēng bié lù yāo jī, bìng duō zhǎn huò ér hái. bīng jì dù hé, zéi fù lüè qǐ mín bù luò, sù lǜ biāo qí fàn guì yú kū jié gǔ dōng nán fèn jī, fù pò zhī, zhuī bēn bā shí yú lǐ. shì suì, ní lì kè hán jí yè hù jù bèi tiě lēi suǒ bài. bù jiā xún yì dà luàn, xī wǔ bù nèi xǐ, bù jiā bēn tǔ gǔ hún. qǐ mín suì yǒu qí zhòng, suì qiǎn cháo gòng.
仁壽元年,代州總管韓洪為虜所敗於恆安,廢為庶人。詔楊素為雲州道行軍元 帥,率啟民北征。斛薛等諸姓初附於啟民,至是而叛。素軍河北,值突厥阿勿思力 俟斤等南度,掠啟民男女六千口、雜畜二十餘萬而去。素率上大將軍梁默輕騎追之, 轉戰六十餘里,大破俟斤,悉得人畜以歸啟民。素又遣柱國張定和、領軍大將軍劉 升別路邀擊,並多斬獲而還。兵既渡河,賊復掠啟民部落,素率驃騎范貴於窟結谷 東南奮擊,復破之,追奔八十餘里。是歲,泥利可汗及葉護俱被鐵勒所敗。步迦尋 亦大亂,奚、五部內徙,步迦奔吐谷渾。啟民遂有其眾,歲遣朝貢。
dà yè sān nián sì yuè, yáng dì xìng yú lín, qǐ mín jí yì chéng gōng zhǔ lái cháo xíng gōng, qián hòu xiàn mǎ sān qiān pǐ. dì dà yuè, cì wù wàn èr qiān duàn. qǐ mín shàng biǎo yuē: yǐ qián shèng rén xiān dì mò yuán kè hán cún zài zhī rì, lián chén, cì chén ān yì gōng zhǔ, zhǒng zhǒng wú shǎo duǎn. chén zhǒng mò wèi shèng rén xiān dì lián yǎng, chén xiōng dì dù è, xiāng gòng shā chén, chén dāng shí wú chù qù, xiàng shàng kàn zhǐ jiàn tiān, xià kàn zhǐ jiàn dì, shí yì shèng rén xiān dì yán yǔ, tóu mìng qù lái. shèng rén xiān dì jiàn chén, dà lián chén, sǐ mìng yǎng huó, shèng yú wǎng qián, qiǎn chén zuò dà kè hán zuò zhe yě. qí tū jué bǎi xìng, sǐ zhě yǐ wài, hái jù zuò bǎi xìng yě. zhì zūn jīn hái rú shèng rén xiān dì, zhuō tiān xià sì fāng zuò yě. hái yǎng huó chén jí tū jué bǎi xìng, shí wú shǎo duǎn. chén jīn yì xiǎng shèng rén jí zhì zūn yǎng huó shì, jù zòu bù kě jǐn, bìng zhì zūn shèng xīn lǐ zài. chén jīn fēi shì jiù rì biān dì tū jué kè hán, chén jí shì zhì zūn chén mín, zhì zūn lián chén shí, qǐ yī dà guó fú shì fǎ yòng, yī tóng huá xià. chén jīn lǜ bù luò, gǎn yǐ shàng wén, fú yuàn tiān cí, bù wéi suǒ qǐng. biǎo zòu, dì xià qí yì, gōng qīng qǐng yī suǒ zòu. dì yǐ wèi bù kě, nǎi xià zhào yuē: xiān wáng jiàn guó, yí xià shū fēng, jūn zǐ jiào mín, bù qiú biàn sú. duàn fà wén shēn, xián ān qí xìng, zhān qiú huì fú, gè shàng suǒ yí, yīn ér lì zhī, qí dào hóng yǐ. hé bì huà zhū xuē rèn, mí yǐ zhǎng yīng, qǐ suì xìng zhī zhì lǐ, fēi bāo hán zhī yuǎn dù. yī fú bù tóng, jì biàn yào huāng zhī xù, shù lèi qū bié, mí jiàn tiān dì zhī qíng. réng xǐ shū dá qǐ mín, yǐ wèi qì běi wèi jìng, yóu xū zhēng zhàn, dàn shǐ hǎo xīn xiào shùn, hé bì gǎi biàn yī fú yě. dì fǎ jià yù qiān rén dà zhàng, xiǎng qǐ mín jí qí bù luò qiú zhǎng sān qiān wǔ bǎi rén, cì wù èr shí wàn duàn, qí xià gè yǒu chà. fù xià zhào yuē: dé hé tiān dì, fù zài suǒ yǐ fú qiǎn, gōng gé qū yǔ, shēng jiào suǒ yǐ xián jì. zhì yú tī shān háng hǎi, qǐng shòu zhēng shuò, xí guān jiě biàn, tóng bǐ chén mín. shì gù wáng huì nà gòng, yì zhāng qián cè, hū hán rù chén, dài yǐ shū lǐ. tū jué yì lì zhēn dòu qǐ mín kè hán zhì huái shěn yì, shì xiū fān zhí. wǎng zhě tǐng shēn wéi nán, bá zú guī rén, xiān cháo jiā cǐ kuǎn chéng, shòu yǐ huī hào. zī qí jiǎ bīng zhī zhòng, shōu qí pò miè zhī yú, fù sì yú jì wáng zhī guó, jì jué yú bù cún zhī dì. sī gù shī jūn tíng yù, zé jiàn yào huāng zhě yǐ. zhèn yǐ báo dé, zhī fèng líng mìng, sī bō yuǎn yóu, guāng róng jīn xù, shì yǐ qīn xún shuò yě, fǔ níng fān fú. qǐ mín shēn wěi chéng xīn, rù fèng cháo jìn, lǜ qí zhǒng luò, bài shǒu xuān chí, yán niàn dān kuǎn, liáng yǐ jiā shàng. yí lóng róng shù, shì yōu héng diǎn. kě cì lù chē chéng mǎ gǔ chuī fān qí, zàn bài bù míng, wèi zài zhū hóu wáng shàng. dì qīn xún yún nèi, shui chì jīn hé ér dōng, běi xìng qǐ mín suǒ jū. qǐ mín fèng shāng shàng shòu, guì fú shén gōng. dì dà yuè, fù shī yuē: lù sāi hóng qí zhù, lóng tíng cuì niǎn huí. zhān zhàng wàng fēng jǔ, qióng lú xiàng rì kāi. hū hán dùn sǎng zhì, tú qí jiē zhǒng lái. suǒ biàn qíng shān ròu, wéi gōu xiàn jiǔ bēi. hé rú hàn tiān zǐ, kōng shàng dān yú tái. dì cì qǐ mín jí zhǔ jīn wèng gè yī, jí yī fú bèi rù jǐn cǎi, tè qín yǐ xià gè yǒu chà. xiān shì, gāo lì sī tōng shǐ qǐ mín suǒ, qǐ mín tuī chéng fèng guó, bù gǎn yǐn jìng wài zhī jiāo. shì rì, jiāng gāo lì shǐ rén jiàn, chì lìng niú hóng xuān zhǐ wèi zhī yuē: zhèn yǐ qǐ mín chéng xīn fèng guó, gù qīn zhì qí suǒ. míng nián dāng wǎng zhuō jùn. ěr hái rì, yǔ gāo lì wáng zhī, yí zǎo lái cháo, wù zì yí jù. cún yù zhī lǐ, dāng tóng yú qǐ mín. rú huò bù cháo, bì jiāng qǐ mín xún xíng bǐ tǔ. shǐ rén shén jù. qǐ mín réng hù cóng rù sāi, zhì dìng xiāng, zhào lìng guī fān.
大業三年四月,煬帝幸榆林,啟民及義成公主來朝行宮,前後獻馬三千匹。帝 大悅,賜物萬二千段。啟民上表曰:「已前聖人先帝莫緣可汗存在之日,憐臣,賜 臣安義公主,種種無少短。臣種末為聖人先帝憐養,臣兄弟妒惡,相共殺臣,臣當 時無處去,向上看只見天,下看只見地,實憶聖人先帝言語,投命去來。聖人先帝 見臣,大憐臣,死命養活,勝於往前,遣臣作大可汗坐著也。其突厥百姓,死者以 外,還聚作百姓也。至尊今還如聖人先帝,捉天下四方坐也。還養活臣及突厥百姓, 實無少短。臣今憶想聖人及至尊養活事,具奏不可盡,並至尊聖心裡在。臣今非是 舊日邊地突厥可汗,臣即是至尊臣民,至尊憐臣時,乞依大國服飾法用,一同華夏。 臣今率部落,敢以上聞,伏願天慈,不違所請。」表奏,帝下其議,公卿請依所奏。 帝以為不可,乃下詔曰:「先王建國,夷夏殊風,君子教民,不求變俗。斷髮文身, 咸安其性,旃裘卉服,各尚所宜,因而利之,其道弘矣。何必化諸削衽,縻以長纓, 豈遂性之至理,非包含之遠度。衣服不同,既辨要荒之敘,庶類區別,彌見天地之 情。」仍璽書答啟民,以為磧北未靜,猶須征戰,但使好心孝順,何必改變衣服也。 帝法駕御千人大帳,享啟民及其部落酋長三千五百人,賜物二十萬段,其下各有差。 復下詔曰:「德合天地,覆載所以弗遣,功格區宇,聲教所以咸洎。至於梯山航海, 請受正朔,襲冠解辮,同彼臣民。是故《王會》納貢,義彰前冊,呼韓入臣,待以 殊禮。突厥意利珍豆啟民可汗志懷沈毅,世修籓職。往者挺身違難,拔足歸仁,先 朝嘉此款誠,授以徽號。資其甲兵之眾,收其破滅之餘,復祀於既亡之國,繼絕於 不存之地。斯固施均亭育,澤漸要荒者矣。朕以薄德,祗奉靈命,思播遠猷,光融 今緒,是以親巡朔野,撫寧籓服。啟民深委誠心,入奉朝覲,率其種落,拜首軒墀, 言念丹款,良以嘉尚。宜隆榮數,式優恆典。可賜路車、乘馬、鼓吹、幡旗,贊拜 不名,位在諸侯王上。」帝親巡雲內,氵斥金河而東,北幸啟民所居。啟民奉觴上 壽,跪伏甚恭。帝大悅,賦詩曰:「鹿塞鴻旗駐,龍庭翠輦回。氈帳望風舉,穹廬 向日開。呼韓頓顙至,屠耆接踵來。索辮擎膻肉,韋韝獻酒杯。何如漢天子,空上 單于台。」帝賜啟民及主金甕各一,及衣服被褥錦彩,特勤以下各有差。先是,高 麗私通使啟民所,啟民推誠奉國,不敢隱境外之交。是日,將高麗使人見,敕令牛 弘宣旨謂之曰:「朕以啟民誠心奉國,故親至其所。明年當往涿郡。爾還日,語高 麗王知,宜早來朝,勿自疑懼。存育之禮,當同於啟民。如或不朝,必將啟民巡行 彼土。」使人甚懼。啟民仍扈從入塞,至定襄,詔令歸籓。
míng nián, cháo yú dōng dōu, lǐ cì yì hòu. shì suì, jí zhōng, shàng wèi zhī fèi cháo sān rì, lì qí zi duō jí shì, shì wèi shǐ bì kè hán. biǎo qǐng shàng gōng zhǔ, zhào cóng qí sú. shí yī nián, lái cháo yú dōng dōu. qí nián, chē jià bì shǔ fén yáng gōng, bā yuè, shǐ bì lǜ qí zhǒng luò rù kòu, wéi dì yú yàn mén. zhào zhū jùn fā bīng fù xíng zài suǒ, yuán jūn fāng zhì, shǐ bì yǐn qù. yóu shì cháo gòng suì jué. míng nián, fù kòu mǎ yì, táng gōng yǐ bīng jī zǒu zhī. suí mò luàn lí, zhōng guó rén guī zhī zhě wú shù, suì dà qiáng shèng, shì líng zhōng xià. yíng xiāo huáng hòu, zhì yú dìng xiāng. xuē jǔ dòu jiàn dé wáng shì chōng liú wǔ zhōu liáng shī dōu lǐ guǐ gāo kāi dào zhī tú, suī jiàn zūn hào, jiē běi miàn chēng chén, shòu qí kè hán zhī hào. shǐ zhě wǎng lái, xiāng wàng yú dào yě.
明年,朝於東都,禮賜益厚。是歲,疾終,上為之廢朝三日,立其子咄吉世, 是為始畢可汗。表請尚公主,詔從其俗。十一年,來朝於東都。其年,車駕避暑汾 陽宮,八月,始畢率其種落入寇,圍帝於雁門。詔諸郡發兵赴行在所,援軍方至, 始畢引去。由是朝貢遂絕。明年,復寇馬邑,唐公以兵擊走之。隋末亂離,中國人 歸之者無數,遂大強盛,勢陵中夏。迎蕭皇后,置於定襄。薛舉、竇建德、王世充、 劉武周、梁師都、李軌、高開道之徒,雖僭尊號,皆北面稱臣,受其可汗之號。使 者往來,相望於道也。
xī tū jué
○西突厥
xī tū jué zhě, mù gǎn kè hán zhī zǐ dà luó biàn yě. yǔ shā bō lüè yǒu xì, yīn fēn wèi èr, jiàn yǐ qiáng shèng. dōng jù dōu jīn, xī yuè jīn shān, guī zī tiě lēi yī wú jí xī yù zhū hú xī fù zhī. dà luó biàn wèi chù luó hóu suǒ zhí, qí guó lì yāng sù tè qín zhī zǐ, shì wèi ní lì kè hán. zú, zi dá màn lì, hào ní juē chù luó kè hán. qí mǔ xiàng shì, běn zhōng guó rén, shēng dá màn ér ní lì zú, xiàng shì yòu jià qí dì pó shí tè qín. kāi huáng mò, pó shí gòng xiàng shì rù cháo, yù dá tóu luàn, suì liú jīng shī, měi shě zhī hóng lú sì. chù luó kè hán jū wú héng chù, rán duō zài wū sūn gù dì. fù lì èr xiǎo kè hán, fēn tǒng suǒ bù. yī zài shí guó běi, yǐ zhì zhū hú guó. yī jū guī zī běi, qí dì míng yīng suō. guān yǒu qí fā yán hóng dá, yǐ píng yì guó shì, zì yú yǔ dōng guó tóng. měi wǔ yuè bā rì, xiāng jù jì shén, suì qiǎn zhòng chén xiàng qí xiān shì suǒ jū zhī kū zhì jì yān.
西突厥者,木杆可汗之子大邏便也。與沙缽略有隙,因分為二,漸以強盛。東 拒都斤,西越金山,龜茲、鐵勒、伊吾及西域諸胡悉附之。大邏便為處羅侯所執, 其國立鞅素特勤之子,是為泥利可汗。卒,子達漫立,號泥撅處羅可汗。其母向氏, 本中國人,生達漫而泥利卒,向氏又嫁其弟婆實特勤。開皇末,婆實共向氏入朝, 遇達頭亂,遂留京師,每舍之鴻臚寺。處羅可汗居無恆處,然多在烏孫故地。復立 二小可汗,分統所部。一在石國北,以制諸胡國。一居龜茲北,其地名應娑。官有 俟發、閻洪達,以評議國事,自余與東國同。每五月八日,相聚祭神,歲遣重臣向 其先世所居之窟致祭焉。
dāng dà yè chū, chù luó kè hán fǔ yù wú dào, qí guó duō pàn, yǔ tiě lēi lǚ xiāng gōng, dà wèi tiě lēi suǒ bài. shí huáng mén shì láng péi jǔ zài dūn huáng yǐn zhì xī yù, wén guó luàn, fù zhī chù luó sī qí mǔ shì, yīn zòu zhī. yáng dì qiǎn sī cháo yè zhě cuī jūn sù jī shū wèi yù zhī. chù luó shén jù, shòu zhào bù kěn qǐ. jūn sù wèi chù luó yuē: tū jué běn yī guó yě, zhōng fēn wèi èr, zì xiāng chóu dí. měi suì jiāo bīng, jī shù shí nián ér mò néng xiāng miè zhě, míng zhī qǐ mín yǔ chù luó guó qí shì dí ěr. jīn qǐ mín jǔ qí bù luò, bīng qiě bǎi wàn, rù chén tiān zǐ, shén yǒu dān chéng zhě, hé yě? dàn yǐ qiè hèn kè hán ér bù néng dú zhì, gù bēi shì tiān zǐ yǐ jiè hàn bīng, lián èr dà guó, yù miè kè hán ěr. bǎi guān zhào shù xián qǐng xǔ zhī, tiān zǐ fú wéi, shī chū yǒu rì yǐ. gù kè hán mǔ xiàng shì, běn zhōng guó rén, guī zài jīng shī, chù yú bīn guǎn. wén tiān zǐ zhī zhào, jù kè hán zhī miè, dàn xī shǒu què, kū qì bēi āi. shì yǐ tiān zǐ lián yān, wèi qí chuò cè. xiàng fū rén yòu pú fú xiè zuì, yīn qǐng fā shǐ yǐ zhào kè hán, lìng rù nèi shǔ, qǐ jiā ēn lǐ, tóng yú qǐ mín. tiān zǐ cóng zhī, gù qiǎn shǐ dào cǐ. kè hán ruò chēng fān bài zhào, guó nǎi yǒng ān, ér mǔ dé yán shòu bù rán zhě, zé xiàng fū rén wèi kuáng tiān zǐ, bì dāng qǔ lù ér chuán shǒu lǔ tíng. fā dà suí zhī bīng, zī běi fān zhī zhòng, zuǒ tí yòu qiè, yǐ jī kè hán, sǐ wáng zé wú rì yǐ. nài hé xī liǎng bài zhī lǐ, jiǎo cí mǔ zhī mìng, lìn yī jù chēng chén, sàng xiōng nú guó yě! chù luó wén zhī, jué rán ér qǐ, liú tì zài bài, guì shòu zhào shū. jūn sù yòu shuō chù luó yuē: qǐ mín nèi fù, xiān dì jiā zhī, shǎng cì jí hòu, gù zhì bīng qiáng guó fù. jīn kè hán hòu fù, yǔ zhī zhēng chǒng, xū shēn jié yú tiān zǐ, zì biǎo zhì chéng. jì yǐ dào yuǎn, wèi dé cháo jìn, yí lì yī gōng, yǐ míng chén jié. chù luó yuē: rú hé? jūn sù yuē: tǔ gǔ hún zhě, qǐ mín shǎo zǐ mò hè duō shè zhī mǔ jiā yě. jīn tiān zǐ yòu yǐ yì chéng gōng zhǔ qī yú qǐ mín, qǐ mín wèi tiān zǐ zhī wēi ér yǔ zhī jué. tǔ gǔ hún yì yīn hàn hàn gù, zhí gòng bù xiū. kè hán ruò qǐng zhū zhī, tiān zǐ bì xǔ. hàn jī qí nèi, kè hán gōng qí wài, pò zhī bì yǐ. rán hòu shēn zì rù cháo, dào lù wú zǔ, yīn jiàn lǎo mǔ, bù yì kě hū? chù luó dà xǐ, suì qiǎn shǐ cháo gòng.
當大業初,處羅可汗撫御無道,其國多叛,與鐵勒屢相攻,大為鐵勒所敗。時 黃門侍郎裴矩在敦煌引致西域,聞國亂,復知處羅思其母氏,因奏之。煬帝遣司朝 謁者崔君肅齎書慰諭之。處羅甚踞,受詔不肯起。君肅謂處羅曰:「突厥本一國也, 中分為二,自相仇敵。每歲交兵,積數十年而莫能相滅者,明知啟民與處羅國其勢 敵耳。今啟民舉其部落,兵且百萬,入臣天子,甚有丹誠者,何也?但以切恨可汗 而不能獨制,故卑事天子以借漢兵,連二大國,欲滅可汗耳。百官兆庶咸請許之, 天子弗違,師出有日矣。顧可汗母向氏,本中國人,歸在京師,處於賓館。聞天子 之詔,懼可汗之滅,旦夕守闕,哭泣悲哀。是以天子憐焉,為其輟策。向夫人又匍 匐謝罪,因請發使以召可汗,令入內屬,乞加恩禮,同於啟民。天子從之,故遣使 到此。可汗若稱籓拜詔,國乃永安,而母得延壽;不然者,則向夫人為誑天子,必 當取戮而傳首虜庭。發大隋之兵,資北蕃之眾,左提右挈,以擊可汗,死亡則無日 矣。奈何惜兩拜之禮,剿慈母之命,吝一句稱臣,喪匈奴國也!」處羅聞之,矍然 而起,流涕再拜,跪受詔書。君肅又說處羅曰:「啟民內附,先帝嘉之,賞賜極厚, 故致兵強國富。今可汗後附,與之爭寵,須深結於天子,自表至誠。既以道遠,未 得朝覲,宜立一功,以明臣節。」處羅曰:「如何?」君肅曰:「吐谷渾者,啟民 少子莫賀咄設之母家也。今天子又以義成公主妻於啟民,啟民畏天子之威而與之絕。 吐谷渾亦因憾漢故,職貢不修。可汗若請誅之,天子必許。漢擊其內,可汗攻其外, 破之必矣。然後身自入朝,道路無阻,因見老母,不亦可乎?」處羅大喜,遂遣使 朝貢。
dì jiāng xī shòu, liù nián, qiǎn shì yù shǐ wéi jié zhào chù luó, jīn yǔ chē jià huì yú dà dǒu bá gǔ. qí guó rén bù cóng, chù luó xiè shǐ zhě, cí yǐ tā gù. dì dà nù, wú rú zhī hé. shì huì qí qiú zhǎng shè guì qiǎn shǐ lái qiú hūn, péi jǔ yīn zòu yuē: chù luó bù cháo, shì qiáng dà ěr. chén qǐng yǐ jì ruò zhī, fēn liè qí guó, jí yì zhì yě. shè guì zhě, dōu liù zhī zǐ, dá tóu zhī sūn, shì wèi kè hán, jūn lín xī miàn. jīn wén qí shī zhí, fù lì yú chù luó, gù qiǎn shǐ lái, yǐ jié yuán ěr. yuàn hòu lǐ qí shǐ, bài wèi dà kè hán, zé tū jué shì fēn, liǎng cóng wǒ yǐ. dì yuē: gōng yán shì yě. yīn qiǎn péi jǔ zhāo xī zhì guǎn, wēi fěng yù zhī. dì yú rén fēng diàn zhào qí shǐ zhě, yán chù luó bù shùn zhī yì, chēng shè guì yǒu hǎo xīn, wú jiāng lì wèi dà kè hán, lìng fā bīng zhū chù luó, rán hòu dāng wèi hūn yě. dì qǔ táo zhú bái yǔ jiàn yī zhī yǐ cì shè guì, yīn wèi zhī yuē: cǐ shì yí sù, shǐ jí rú jiàn yě. shǐ zhě fǎn, lù jīng chù luó, chù luó ài jiàn, jiāng liú zhī, shǐ zhě jué ér dé miǎn. shè guì wén ér dà xǐ, xìng bīng xí chù luó, chù luó dà bài, qì qī zǐ, jiāng zuǒ yòu shù qiān qí dōng zǒu. zài lù yòu bèi jié lüè, dùn yú gāo chāng dōng, bǎo shí luó màn shān. gāo chāng wáng qū bó yǎ shàng zhuàng, dì qiǎn péi jǔ jiāng xiàng shì qīn yào zuǒ yòu, chí zhì yù mén guān jìn chāng chéng. jǔ qiǎn xiàng shì shǐ yì chù luó suǒ, lùn cháo tíng hóng yǎng zhī yì, dīng níng xiǎo yù zhī, suì rù cháo, rán měi yǒu yàng yàng zhī sè. yǐ qī nián dōng, chù luó cháo yú lín shuò gōng, dì xiǎng zhī. chù luó qǐ shǒu xiè yuē: chén zǒng xī miàn zhū fān, bù dé zǎo lái cháo bài, jīn cān jiàn chí wǎn, zuì zé jí shēn, chén xīn lǐ sǒng jù, bù néng dào jǐn. dì yuē: wǎng zhě yǔ tū jué xiāng qīn rǎo, bù dé ān jū. jīn sì hǎi jì qīng, yǔ yī jiā wú yì, zhèn jiē yù cún yǎng, shǐ suì xìng líng. pì rú tiān shàng zhǐ yǒu yī gè rì zhào lín, mò bù níng tiē ruò yǒu liǎng gè sān gè rì, wàn wù hé yǐ dé ān? bǐ zhě yì zhī chù luó zǒng shè shì fán, bù dé zǎo lái xiāng jiàn. jīn rì jiàn chù luó, huái bào huò rán huān xǐ, chù luó yì dāng huò rán, bù fán zài yì. míng nián yuán huì, chù luó shàng shòu yuē: zì tiān yǐ xià, dì yǐ shàng, rì yuè suǒ zhào, wéi yǒu shèng rén kè hán. jīn shì dà rì, yuàn shèng rén kè hán qiān suì wàn suì cháng rú jīn rì yě. zhào liú qí lèi ruò wàn yú kǒu, lìng qí dì dá dù guān mù chù huì níng jùn. chù luó cóng zhēng gāo lì, cì hào wèi hé sà nà kè hán, shǎng cì shén hòu. shí nián zhēng yuè, yǐ xìn yì gōng zhǔ jià yān, cì jǐn cǎi páo qiān jù, cǎi wàn pǐ. dì jiāng fù qí gù dì, yǐ liáo dōng zhī yì, gù wèi huáng yě. měi cóng xún xìng. jiāng dū zhī luàn, suí huà jí zhì hé běi. huà jí jiāng bài, bēn guī jīng shī, wèi běi fān tū jué suǒ hài.
帝將西狩,六年,遣侍御史韋節召處羅,今與車駕會於大斗拔谷。其國人不從, 處羅謝使者,辭以他故。帝大怒,無如之何。適會其酋長射匱遣使來求婚,裴矩因 奏曰:「處羅不朝,恃強大耳。臣請以計弱之,分裂其國,即易制也。射匱者,都 六之子,達頭之孫,世為可汗,君臨西面。今聞其失職,附隸於處羅,故遣使來, 以結援耳。願厚禮其使,拜為大可汗,則突厥勢分,兩從我矣。」帝曰:「公言是 也。」因遣裴矩朝夕至館,微諷諭之。帝於仁風殿召其使者,言處羅不順之意,稱 射匱有好心,吾將立為大可汗,令發兵誅處羅,然後當為婚也。帝取桃竹白羽箭一 枝以賜射匱,因謂之曰:「此事宜速,使疾如箭也。」使者返,路經處羅,處羅愛 箭,將留之,使者譎而得免。射匱聞而大喜,興兵襲處羅,處羅大敗,棄妻子,將 左右數千騎東走。在路又被劫掠,遁於高昌東,保時羅漫山。高昌王麴伯雅上狀, 帝遣裴矩將向氏親要左右,馳至玉門關晉昌城。矩遣向氏使詣處羅所,論朝廷弘養 之義,丁寧曉諭之,遂入朝,然每有怏怏之色。以七年冬,處羅朝於臨朔宮,帝享 之。處羅稽首謝曰:「臣總西面諸蕃,不得早來朝拜,今參見遲晚,罪責極深,臣 心裡悚懼,不能道盡。」帝曰:「往者與突厥相侵擾,不得安居。今四海既清,與 一家無異,朕皆欲存養,使遂性靈。譬如天上止有一個日照臨,莫不寧帖;若有兩 個三個日,萬物何以得安?比者亦知處羅總攝事繁,不得早來相見。今日見處羅, 懷抱豁然歡喜,處羅亦當豁然,不煩在意。」明年元會,處羅上壽曰:「自天以下, 地以上,日月所照,唯有聖人可汗。今是大日,願聖人可汗千歲萬歲常如今日也。」 詔留其累弱萬餘口,令其弟達度關牧畜會寧郡。處羅從征高麗,賜號為曷薩那可汗, 賞賜甚厚。十年正月,以信義公主嫁焉,賜錦彩袍千具,彩萬匹。帝將復其故地, 以遼東之役,故未遑也。每從巡幸。江都之亂,隨化及至河北。化及將敗,奔歸京 師,為北蕃突厥所害。
tiě lēi
○鐵勒
tiě lēi zhī xiān, xiōng nú zhī miáo yì yě, zhǒng lèi zuì duō. zì xī hǎi zhī dōng, yī jù shān gǔ, wǎng wǎng bù jué. dú luò hé běi yǒu pú gǔ tóng luó wéi hé bá yě gǔ fù luó bìng hào qí jīn, méng chén tǔ rú hé sī jié hún hú xuē děng zhū xìng, shèng bīng kě èr wàn. yī wú yǐ xī, yān qí zhī běi, bàng bái shān, zé yǒu qì bì báo luò zhí yǐ xì sū pó nà hé wū yán guàn hé gǔ yě xì yú ní yán guàn děng, shèng bīng kě èr wàn. jīn shān xī nán, yǒu xuē yán tuó xì lēi ér shí pán dá qì děng, yī wàn yú bīng. kāng guó běi, bàng ā dé shuǐ, zé yǒu hē xì hé shèn bō hū bǐ gàn jù hǎi hé bǐ xī hé cuó sū bá yě wèi kě dá děng, yǒu sān wàn xǔ bīng. dé yí hǎi dōng xī, yǒu sū lù jié sān suǒ yàn miè cù lóng hū děng zhū xìng, bā qiān yú. fú lǐn dōng zé yǒu ēn qū ā lán běi rù jiǔ lí fú wà hūn děng, jìn èr wàn rén. běi hǎi nán zé dōu bō děng. suī xìng shì gè bié, zǒng wèi wèi tiě lēi. bìng wú jūn zhǎng, fēn shǔ dōng xī liǎng tū jué. jū wú héng suǒ, suí shuǐ cǎo liú yí. rén xìng xiōng rěn, shàn yú qí shè, tān lán yóu shén, yǐ kòu chāo wèi shēng. jìn xī biān zhě, pō wèi yì zhí, duō niú yáng ér shǎo mǎ. zì tū jué yǒu guó, dōng xī zhēng tǎo, jiē zī qí yòng, yǐ zhì běi huāng.
鐵勒之先,匈奴之苗裔也,種類最多。自西海之東,依據山谷,往往不絕。獨 洛河北有僕骨、同羅、韋紇、拔也古、覆羅並號俟斤,蒙陳、吐如紇、斯結、渾、 斛薛等諸姓,勝兵可二萬。伊吾以西,焉耆之北,傍白山,則有契弊、薄落職、乙 咥、蘇婆、那曷、烏訁雚、紇骨、也咥、於尼訁雚等,勝兵可二萬。金山西南,有 薛延陀、咥勒兒、十槃、達契等,一萬餘兵。康國北,傍阿得水,則有訶咥、曷昚、 撥忽、比干、具海、曷比悉、何嵯蘇、拔也未渴達等,有三萬許兵。得嶷海東西, 有蘇路羯、三索咽、蔑促、隆忽等諸姓,八千餘。拂菻東則有恩屈、阿蘭、北褥九 離、伏嗢昏等,近二萬人。北海南則都波等。雖姓氏各別,總謂為鐵勒。並無君長, 分屬東、西兩突厥。居無恆所,隨水草流移。人性凶忍,善於騎射,貪婪尤甚,以 寇抄為生。近西邊者,頗為藝植,多牛羊而少馬。自突厥有國,東西征討,皆資其 用,以制北荒。
kāi huáng mò, jìn wáng guǎng běi zhēng, nà qǐ mín, dà pò bù jiā kè hán, tiě lēi yú shì fēn sǎn. dà yè yuán nián, tū jué chù luó kè hán jī tiě lēi zhū bù, hòu shuì liǎn qí wù, yòu cāi jì xuē yán tuó děng, kǒng wèi biàn, suì jí qí kuí shuài shù bǎi rén jǐn zhū zhī. yóu shì yī shí fǎn pàn, jù chù luó, suì lì qí lì fā qí jīn qì bì gē léng wèi yì wù zhēn mò hé kè hán, jū tān hàn shān. fù lì xuē yán tuó nèi qí jīn zì yě xì wèi xiǎo kè hán. chù luó kè hán jì bài, mò hé kè hán shǐ dà. mò hé yǒng yì jué lún, shén dé zhòng xīn, wèi lín guó suǒ dàn, yī wú gāo chāng yān qí zhū guó xī fù zhī.
開皇末,晉王廣北征,納啟民,大破步迦可汗,鐵勒於是分散。大業元年,突 厥處羅可汗擊鐵勒諸部,厚稅斂其物,又猜忌薛延陀等,恐為變,遂集其魁帥數百 人盡誅之。由是一時反叛,拒處羅,遂立俟利發俟斤契弊歌楞為易勿真莫何可汗, 居貪汗山。復立薛延陀內俟斤字也咥為小可汗。處羅可汗既敗,莫何可汗始大。莫 何勇毅絕倫,甚得眾心,為鄰國所憚,伊吾、高昌、焉耆諸國悉附之。
qí sú dà dǐ yǔ tū jué tóng, wéi zhàng fū hūn bì, biàn jiù qī jiā, dài chǎn rǔ nán nǚ, rán hòu guī shě, sǐ zhě mái bìn zhī, cǐ qí yì yě. dà yè sān nián, qiǎn shǐ gòng fāng wù, zì shì bù jué yún.
其俗大抵與突厥同,唯丈夫婚畢,便就妻家,待產乳男女,然後歸舍,死者埋 殯之,此其異也。大業三年,遣使貢方物,自是不絕雲。
xī
○奚
xī běn yuē kù mò xī, dōng bù hú zhī zhǒng yě. wèi mù róng shì suǒ pò, yí luò zhě cuàn nì sōng mò zhī jiān. qí sú shén wèi bù jié, ér shàn shè liè, hǎo wèi kòu chāo. chū chén yú tū jué, hòu shāo qiáng shèng, fēn wèi wǔ bù: yī yuē rǔ hé wáng, èr yuē mò hè fú, sān yuē qì gè, sì yuē mù kūn, wǔ yuē shì dé. měi bù qí jīn yī rén wèi qí shuài. suí zhú shuǐ cǎo, pō tóng tū jué. yǒu ā huì shì, wǔ bù zhōng wèi shèng, zhū bù jiē guī zhī. měi yǔ qì dān xiāng gōng jī, lǔ huò cái chù, yīn ér dé shǎng. sǐ zhě yǐ wěi báo guǒ shī, xuán zhī shù shàng. zì tū jué chēng fān zhī hòu, yì qiǎn shǐ rù cháo, huò tōng huò jué, zuì wèi wú xìn. dà yè shí, suì qiǎn shǐ gòng fāng wù.
奚本曰庫莫奚,東部胡之種也。為慕容氏所破,遺落者竄匿松、漠之間。其俗 甚為不潔,而善射獵,好為寇鈔。初臣於突厥,後稍強盛,分為五部:一曰辱紇王, 二曰莫賀弗,三曰契個,四曰木昆,五曰室得。每部俟斤一人為其帥。隨逐水草, 頗同突厥。有阿會氏,五部中為盛,諸部皆歸之。每與契丹相攻擊,虜獲財畜,因 而得賞。死者以葦薄裹屍,懸之樹上。自突厥稱籓之後,亦遣使入朝,或通或絕, 最為無信。大業時,歲遣使貢方物。
qì dān shì wéi
契丹室韋
qì dān zhī xiān, yǔ kù mò xī yì zhǒng ér tóng lèi, bìng wèi mù róng shì suǒ pò, jù cuàn yú sōng mò zhī jiān. qí hòu shāo dà, jū huáng lóng zhī běi shù bǎi lǐ. qí sú pō yǔ mò hé tóng. hǎo wèi kòu dào. fù mǔ sǐ ér bēi kū zhě, yǐ wèi bù zhuàng. dàn yǐ qí shī zhì yú shān shù zhī shàng, jīng sān nián zhī hòu, nǎi shōu qí gǔ ér fén zhī. yīn lèi ér zhù yuē: dōng yuè shí, xiàng yáng shí. ruò wǒ shè liè shí, shǐ wǒ duō de zhū lù. qí wú lǐ wán yín, yú zhū yí zuì shén. dāng hòu wèi shí, wèi gāo lì suǒ qīn, bù luò wàn yú kǒu qiú nèi fù, zhǐ yú bái pí hé. qí hòu wèi tū jué suǒ bī, yòu yǐ wàn jiā jì yú gāo lì. kāi huáng sì nián, lǜ zhū mò hè fú lái yè. wǔ nián, xī qí zhòng kuǎn sāi, gāo zǔ nà zhī, tīng jū qí gù dì. liù nián, qí zhū bù xiāng gōng jī, jiǔ bù zhǐ, yòu yǔ tū jué xiāng qīn, gāo zǔ shǐ shǐ zé ràng zhī. qí guó qiǎn shǐ yì què, dùn sǎng xiè zuì. qí hòu qì dān bié bù chū fú děng bèi gāo lì, lǜ zhòng nèi fù. gāo zǔ nà zhī, ān zhì yú kě xī nà xié zhī běi. kāi huáng mò, qí bié bù sì qiān yú jiā bèi tū jué lái jiàng. shàng fāng yǔ tū jué hé hǎo, zhòng shī yuǎn rén zhī xīn, xī lìng gěi liáng hái běn, chì tū jué fǔ nà zhī. gù cí bù qù. bù luò jiàn zhòng, suì běi xǐ zhú shuǐ cǎo, dāng liáo xī zhèng běi èr bǎi lǐ, yī tuō hé chén shuǐ ér jū. dōng xī gèn wǔ bǎi lǐ, nán běi sān bǎi lǐ, fēn wèi shí bù. bīng duō zhě sān qiān, shǎo zhě qiān yú, zhú hán shǔ, suí shuǐ cǎo xù mù. yǒu zhēng fá, zé qiú shuài xiāng yǔ yì zhī, xìng bīng dòng zhòng hé fú qì. tū jué shā bō lüè kě hàn qiǎn tǔ tún pān dié tǒng zhī.
契丹之先,與庫莫奚異種而同類,並為慕容氏所破,俱竄於松、漠之間。其後 稍大,居黃龍之北數百里。其俗頗與靺鞨同。好為寇盜。父母死而悲哭者,以為不 壯。但以其屍置於山樹之上,經三年之後,乃收其骨而焚之。因酹而祝曰:「冬月 時,向陽食。若我射獵時,使我多得豬鹿。」其無禮頑嚚,於諸夷最甚。當後魏時, 為高麗所侵,部落萬餘口求內附,止於白貔河。其後為突厥所逼,又以萬家寄於高 麗。開皇四年,率諸莫賀弗來謁。五年,悉其眾款塞,高祖納之,聽居其故地。六 年,其諸部相攻擊,久不止,又與突厥相侵,高祖使使責讓之。其國遣使詣闕,頓 顙謝罪。其後契丹別部出伏等背高麗,率眾內附。高祖納之,安置於渴奚那頡之北。 開皇末,其別部四千餘家背突厥來降。上方與突厥和好,重失遠人之心,悉令給糧 還本,敕突厥撫納之。固辭不去。部落漸眾,遂北徙逐水草,當遼西正北二百里, 依託紇臣水而居。東西亘五百里,南北三百里,分為十部。兵多者三千,少者千餘, 逐寒暑,隨水草畜牧。有征伐,則酋帥相與議之,興兵動眾合符契。突厥沙缽略可 汗遣吐屯潘垤統之。
shì wéi, qì dān zhī lèi yě. qí nán zhě wèi qì dān, zài běi zhě hào shì wéi, fēn wèi wǔ bù, bù xiāng zǒng yī, suǒ wèi nán shì wéi běi shì wéi bō shì wéi shēn mò dá shì wéi dà shì wéi. bìng wú jūn zhǎng, rén mín pín ruò, tū jué cháng yǐ sān tǔ tún zǒng lǐng zhī.
室韋,契丹之類也。其南者為契丹,在北者號室韋,分為五部,不相總一,所 謂南室韋、北室韋、缽室韋、深末怛室韋、大室韋。並無君長,人民貧弱,突厥常 以三吐屯總領之。
nán shì wéi zài qì dān běi sān qiān lǐ, tǔ dì bēi shī, zhì xià zé yí xiàng xī běi dài bó qiàn duì èr shān, duō cǎo mù, ráo qín shòu, yòu duō wén ruì, rén jiē cháo jū, yǐ bì qí huàn. jiàn fēn wèi èr shí wǔ bù, měi bù yǒu yú mò fú mán duō, yóu qiú zhǎng yě. sǐ zé zǐ dì dài lì, sì jué zé zé xián háo ér lì zhī. qí sú zhàng fū jiē bèi fā, fù rén pán fā, yī fú yǔ qì dān tóng. chéng niú chē, qú chú wèi wū, rú tū jué zhān chē zhī zhuàng. dù shuǐ zé shù xīn wèi fá, huò yǐ pí wèi zhōu zhě. mǎ zé zhī cǎo wèi jiān, jié shéng wèi pèi. qǐn zé qū wèi wū, yǐ qú chú fù shàng, yí zé zài xíng. yǐ zhū pí wèi xí, biān mù wèi jí. fù nǚ jiē bào xī ér zuò. qì hòu duō hán, tián shōu shén báo, wú yáng, shǎo mǎ, duō zhū niú. zào jiǔ shí dàn, yǔ mò hé tóng sú. hūn jià zhī fǎ, èr jiā xiāng xǔ, xù zhé dào fù jiāng qù, rán hòu sòng niú mǎ wèi pīng, gèng jiāng guī jiā. dài yǒu shēn, nǎi xiāng suí hái shě. fù rén bù zài jià, yǐ wèi sǐ rén zhī qī nán yǐ gòng jū. bù luò gòng wèi dà péng, rén sǐ zé zhì shī qí shàng. jū sàng sān nián, nián wéi sì kū. qí guó wú tiě, qǔ gěi yú gāo lì. duō diāo.
南室韋在契丹北三千里,土地卑濕,至夏則移向西北貸勃、欠對二山,多草木, 饒禽獸,又多蚊蚋,人皆巢居,以避其患。漸分為二十五部,每部有餘莫弗瞞咄, 猶酋長也。死則子弟代立,嗣絕則擇賢豪而立之。其俗丈夫皆被發,婦人盤發,衣 服與契丹同。乘牛車,籧篨為屋,如突厥氈車之狀。渡水則束薪為伐,或以皮為 舟者。馬則織草為韉,結繩為轡。寢則屈為屋,以籧篨覆上,移則載行。以豬皮為 席,編木為藉。婦女皆抱膝而坐。氣候多寒,田收甚薄,無羊,少馬,多豬牛。造 酒食啖,與靺鞨同俗。婚嫁之法,二家相許,婿輒盜婦將去,然後送牛馬為娉,更 將歸家。待有娠,乃相隨還舍。婦人不再嫁,以為死人之妻難以共居。部落共為大 棚,人死則置屍其上。居喪三年,年唯四哭。其國無鐵,取給於高麗。多貂。
nán shì wéi běi xíng shí yī rì zhì běi shì wéi, fēn wèi jiǔ bù luò, rào tǔ hé shān ér jū. qí bù luò qú shuài hào qǐ yǐn mò hè duō, měi bù yǒu mò hé fú sān rén yǐ èr zhī. qì hòu zuì hán, xuě shēn méi mǎ. dōng zé rù shān, jū tǔ xué zhōng, niú chù duō dòng sǐ. ráo zhāng lù, shè liè wèi wù, shí ròu yī pí. záo bīng, méi shuǐ zhōng ér wǎng shè yú biē. dì duō jī xuě, jù xiàn kēng jǐng, qí mù ér xíng. sú jiē bǔ diāo wèi yè, guàn yǐ hú hé, yī yǐ yú pí.
南室韋北行十一日至北室韋,分為九部落,繞吐紇山而居。其部落渠帥號乞引 莫賀咄,每部有莫何弗三人以貳之。氣候最寒,雪深沒馬。冬則入山,居土穴中, 牛畜多凍死。饒麞鹿,射獵為務,食肉衣皮。鑿冰,沒水中而網射魚鱉。地多積雪, 懼陷坑阱,騎木而行。俗皆捕貂為業,冠以狐狢,衣以魚皮。
yòu běi xíng qiān lǐ, zhì bō shì wéi, yī hú bù shān ér zhù, rén zhòng duō běi shì wéi, bù zhī wèi jǐ bù luò. yòng huà pí gài wū, qí yú tóng běi shì wéi.
又北行千里,至缽室韋,依胡布山而住,人眾多北室韋,不知為幾部落。用樺 皮蓋屋,其餘同北室韋。
cóng bō shì wéi xī nán sì rì xíng, zhì shēn mò dá shì wéi, yīn shuǐ wèi hào yě. dōng yuè xué jū, yǐ bì tài yīn zhī qì.
從缽室韋西南四日行,至深末怛室韋,因水為號也。冬月穴居,以避太陰之氣。
yòu xī běi shù qiān lǐ, zhì dà shì wéi, jìng lù xiǎn zǔ, yǔ yán bù tōng. yóu duō diāo jí qīng shǔ.
又西北數千里,至大室韋,徑路險阻,語言不通。尤多貂及青鼠。
běi shì wéi shí qiǎn shǐ gòng xiàn, yú wú zhì zhě.
北室韋時遣使貢獻,余無至者。
shǐ chén yuē: sì yí zhī wèi zhōng guó huàn yě jiǔ yǐ, běi dí yóu shén yān. zhǒng luò shí fán, dié xióng biān sāi, nián dài xiá miǎo, fēi yī shí yě. wǔ dì zhī shì, zé yǒu xūn zhōu yān qí zài sān dài, zé xiǎn yǔn yān dǎi hū liǎng hàn, zé xiōng nú yān dāng tú diǎn wǔ, zé wū wán xiān bēi yān hòu wèi jí zhōu, zé rú rú tū jué yān. cǐ qí qiú háo, xiāng jì hù wèi jūn zhǎng zhě yě. jiē yǐ xù mù wèi yè, qīn chāo wèi zī, shū lái hū wǎng, yún fēi niǎo jí. zhì móu zhī shì, yì hé qīn yú miào táng zhī shàng, zhé chōng zhī chén, lùn fèn jī yú sāi yuán zhī xià. rán shì wú héng guī, quán wú dìng shì, qīn shū yīn qí qiáng ruò, fú pàn zài qí shèng shuāi. shuāi zé kuǎn sāi dùn sǎng, shèng zé wān gōng kòu lüè, qū shēn yì tài, qiáng ruò xiāng fǎn. zhēng shuò suǒ bù jí, guān dài suǒ bù jiā, wéi lì shì shì, bù gù méng shì. zhì yú mò xiāng jiù ràng, jiāo xiá píng líng, hé qīn yuē jié zhī móu, xíng shī yòng bīng zhī shì, qián shǐ lùn zhī bèi yǐ, gù bù xiáng ér jiū yān. jí rú rú shuāi wēi, tū jué shǐ dà, zhì yú mù gǎn, suì xióng shuò yě. dōng jí dōng hú jiù jìng, xī jǐn wū sūn zhī dì, wān gōng shù shí wàn, liè chù yú dài yīn, nán xiàng yǐ lín zhōu qí. èr guó mò zhī néng kàng, zhēng qǐng méng hǎo, qiú jié hé qīn. nǎi yǔ zhōu hé cóng, zhōng wáng qí guó. gāo zǔ qiān dǐng, jué tú kǒng chì, fù qí zhòng lì, jiāng dǎo qín jiāo. nèi zì xiāng tú, suì yǐ guāi luàn, dá tóu kè hán yuǎn dùn, qǐ mín yuàn bǎo sāi xià. yú shì tuī wáng gù cún, fǎn qí jiù dì, zhù tǎo yú jìn, bù zhòng suì qiáng. zú yú rén shòu, bù qīn bù pàn, jì hū shǐ bì, wèi kuī chén lǐ. yáng dì fǔ zhī fēi dào, shǐ yǒu yàn mén zhī wéi. é shǔ qún dào bìng xìng, yú cǐ jìn yǐ xióng shèng, háo jié suī jiàn míng hào, mò bù qǐng hǎo xī mín. yú shì fēn zhì guān sī, zǒng tǒng zhōng guó, zǐ nǚ yù bó, xiāng jì yú dào, shǐ zhě zhī chē, wǎng lái jié zhé. zì gǔ fān yí jiāo jiàn, wèi yǒu ruò sī zhī shén yě. jí shèng zhé yīng qī, sǎo chú fēn kūn, àn yú shí biàn, yóu huái lǚ jù, lǜ qí qún chǒu, lǚ huī tíng zhāng, cán huǐ wǒ yún dài, yáo dàng wǒ tài yuán, sì lüě yú jīng yáng, yǐn mǎ yú wèi ruì. shèng shàng qí móu qián yùn, shén jī mì dòng, suì shǐ bǎi shì bù jī zhī lǔ yī jǔ ér miè, hàn hǎi lóng tíng zhī dì, huà wèi jiǔ zhōu, yōu dōu qióng fà zhī mín, lì yú biān hù, shí dì huáng suǒ bù jí, shū qì suǒ wèi wén. yóu cǐ yán zhī, suī tiān dào yǒu shèng shuāi, yì rén shì zhī gōng zhuō yě. jiā yǐ wèi ér fú shì, yǒu ér fú jū, lèi tiān dì zhī hán róng, tóng yīn yáng zhī huà yù, sī nǎi dà dào zhī xíng yě, gù wú dé ér chēng yān.
史臣曰:四夷之為中國患也久矣,北狄尤甚焉。種落實繁,迭雄邊塞,年代遐 邈,非一時也。五帝之世,則有獯粥焉;其在三代,則獫狁焉;逮乎兩漢,則匈奴 焉;當塗、典午,則烏丸、鮮卑焉;後魏及周,則蠕蠕、突厥焉。此其酋豪,相繼 互為君長者也。皆以畜牧為業,侵鈔為資,倏來忽往,雲飛鳥集。智謀之士,議和 親於廟堂之上,折衝之臣,論奮擊於塞垣之下。然事無恆規,權無定勢,親疏因其 強弱,服叛在其盛衰。衰則款塞頓顙,盛則彎弓寇掠,屈申異態,強弱相反。正朔 所不及,冠帶所不加,唯利是視,不顧盟誓。至於莫相救讓,驕黠憑陵,和親約結 之謀,行師用兵之事,前史論之備矣,故不詳而究焉。及蠕蠕衰微,突厥始大,至 於木杆,遂雄朔野。東極東胡舊境,西盡烏孫之地,彎弓數十萬,列處於代陰,南 向以臨周、齊。二國莫之能抗,爭請盟好,求結和親。乃與周合從,終亡齊國。高 祖遷鼎,厥徒孔熾,負其眾力,將蹈秦郊。內自相圖,遂以乖亂,達頭可汗遠遁, 啟民願保塞下。於是推亡固存,返其舊地,助討餘燼,部眾遂強。卒於仁壽,不侵 不叛,暨乎始畢,未虧臣禮。煬帝撫之非道,始有雁門之圍。俄屬群盜並興,於此 浸以雄盛,豪傑雖建名號,莫不請好息民。於是分置官司,總統中國,子女玉帛, 相繼於道,使者之車,往來結轍。自古蕃夷驕僭,未有若斯之甚也。及聖哲膺期, 掃除氛昆,暗於時變,猶懷旅拒,率其群醜,屢隳亭鄣,殘毀我雲、代,搖盪我太 原,肆掠於涇陽,飲馬於渭汭。聖上奇謀潛運,神機密動,遂使百世不羈之虜一舉 而滅,瀚海龍庭之地,畫為九州,幽都窮髮之民,隸於編戶,實帝皇所不及,書契 所未聞。由此言之,雖天道有盛衰,亦人事之工拙也。加以為而弗恃,有而弗居, 類天地之含容,同陰陽之化育,斯乃大道之行也,固無得而稱焉。