zhēn guān qī nián, tài zōng wèi tài zǐ zuǒ shù zǐ yú zhì níng dù zhèng lún yuē:" qīng děng fǔ dǎo tài zǐ, cháng xū wèi shuō bǎi xìng jiān lì hài shì. zhèn nián shí bā, yóu zài mín jiān, bǎi xìng jiān nán, wú bù ān liàn. jí jū dì wèi, měi shāng liáng chǔ zhì, huò shí yǒu guāi shū, dé rén jiàn zhēng, fāng shǐ jué wù. ruò wú zhōng jiàn zhě wèi shuō, hé yóu xíng dé hǎo shì? kuàng tài zǐ shēng zhǎng shēn gōng, bǎi xìng jiān nán, dōu bù wén jiàn hū! qiě rén zhǔ ān wēi suǒ xì, bù kě zhé wèi jiāo zòng. dàn chū chì yún, yǒu jiàn zhě jí zhǎn, bì zhī tiān xià shì shù wú gǎn gèng fā zhí yán. gù kè jǐ lì jīng, róng nà jiàn zhēng, qīng děng cháng xū yǐ cǐ yì gòng qí tán shuō. měi jiàn yǒu bú shì shì, yí jí yán qiè jiàn, lìng yǒu suǒ bì yì yě."
贞观七年,太宗谓太子左庶子于志宁、杜正伦曰:“卿等辅导太子,常须为说百姓间利害事。朕年十八,犹在民间,百姓艰难,无不谙练。及居帝位,每商量处置,或时有乖疏,得人谏诤,方始觉悟。若无忠谏者为说,何由行得好事?况太子生长深宫,百姓艰难,都不闻见乎!且人主安危所系,不可辄为骄纵。但出敕云,有谏者即斩,必知天下士庶无敢更发直言。故克己励精,容纳谏诤,卿等常须以此意共其谈说。每见有不是事,宜极言切谏,令有所裨益也。”
zhēn guān shí bā nián, tài zōng wèi shì chén yuē:" gǔ yǒu tāi jiào shì zǐ, zhèn zé bù xiá. dàn jìn zì jiàn lì tài zǐ, yù wù bì yǒu huì yù. jiàn qí lín shí jiāng fàn, wèi yuē:' rǔ zhī fàn hū?' duì yuē:' bù zhī.' yuē:' fán jià sè jiān nán, jiē chū rén lì, bù duó qí shí, cháng yǒu cǐ fàn.' jiàn qí chéng mǎ, yòu wèi yuē:' rǔ zhī mǎ hū?' duì yuē:' bù zhī.' yuē:' néng dài rén láo kǔ zhě yě, yǐ shí xiāo xī, bù jìn qí lì, zé kě yǐ cháng yǒu mǎ yě.' jiàn qí chéng zhōu, yòu wèi yuē:' rǔ zhī zhōu hū?' duì yuē:' bù zhī.' yuē:' zhōu suǒ yǐ bǐ rén jūn, shuǐ suǒ yǐ bǐ lí shù, shuǐ néng zài zhōu, yì néng fù zhōu. ěr fāng wéi rén zhǔ, kě bù wèi jù!' jiàn qí xiū yú qū mù zhī xià, yòu wèi yuē:' rǔ zhī cǐ shù hū?' duì yuē:' bù zhī.' yuē:' cǐ mù suī qū, dé shéng zé zhèng, wéi rén jūn suī wú dào, shòu jiàn zé shèng. cǐ fù shuō suǒ yán, kě yǐ zì jiàn.'"
贞观十八年,太宗谓侍臣曰:“古有胎教世子,朕则不暇。但近自建立太子,遇物必有诲谕。见其临食将饭,谓曰:‘汝知饭乎?’对曰:‘不知。’曰:‘凡稼穑艰难,皆出人力,不夺其时,常有此饭。’见其乘马,又谓曰:‘汝知马乎?’对曰:‘不知。’曰:‘能代人劳苦者也,以时消息,不尽其力,则可以常有马也。’见其乘舟,又谓曰:‘汝知舟乎?’对曰:‘不知。’曰:‘舟所以比人君,水所以比黎庶,水能载舟,亦能覆舟。尔方为人主,可不畏惧!’见其休于曲木之下,又谓曰:‘汝知此树乎?’对曰:‘不知。’曰:‘此木虽曲,得绳则正,为人君虽无道,受谏则圣。此傅说所言,可以自鉴。’”
zhēn guān qī nián, tài zōng wèi shì zhōng wèi zhēng yuē:" zì gǔ hóu wáng néng zì bǎo quán zhě shén shǎo, jiē yóu shēng zhǎng fù guì, hào shàng jiāo yì, duō bù jiě qīn jūn zǐ yuǎn xiǎo rén gù ěr. zhèn suǒ yǒu zǐ dì yù shǐ jiàn qián yán wǎng xíng, jì qí yǐ wéi guī fàn." yīn mìng zhēng lù gǔ lái dì wáng zǐ dì chéng bài shì, míng wéi zì gǔ zhū hóu wáng shàn è lù, yǐ cì zhū wáng. qí xù yuē:
贞观七年,太宗谓侍中魏征曰:“自古侯王能自保全者甚少,皆由生长富贵,好尚骄逸,多不解亲君子远小人故尔。朕所有子弟欲使见前言往行,冀其以为规范。”因命征录古来帝王子弟成败事,名为《自古诸侯王善恶录》,以赐诸王。其序曰:
guān fū yīng qī shòu mìng, wò tú yù yǔ, xián jiàn yì qīn, fān píng wáng shì, bù zài fāng cè, kě dé ér yán. zì xuān fēn èr shí wǔ zǐ, shùn jǔ yī shí liù zú, yuán lì zhōu hàn, yǐ dǎi chén suí, fēn liè shān hé, dà qǐ pán shí zhě zhòng yǐ. huò bǎo yì wáng jiā, yǔ shí shēng jiàng huò shī qí tǔ yǔ, bù sì hū zhū. rán kǎo qí lóng tì, chá qí xìng miè, gōng chéng míng lì, xián zī shǐ fēng zhī jūn, guó sāng shēn wáng, duō yīn jì tǐ zhī hòu. qí gù hé zāi? shǐ fēng zhī jūn, shí féng cǎo mèi, jiàn wáng yè zhī jiān zǔ, zhī fù xiōng zhī yōu qín, shì yǐ zài shàng bù jiāo, sù yè fěi xiè, huò shè lǐ yǐ qiú xián, huò tǔ sūn ér jiē shì. gù gān zhōng yán zhī nì ěr, dé bǎi xìng zhī huān xīn, shù zhì dé yú shēng qián, liú yí ài yú shēn hòu. jì fū zǐ sūn jì tǐ, duō shǔ lóng píng, shēng zì shēn gōng zhī zhōng, zhǎng jū fù rén zhī shǒu, bù yǐ gāo wēi wèi yōu jù, qǐ zhī jià sè zhī jiān nán? nì jìn xiǎo rén, shū yuǎn jūn zǐ, chóu móu zhé fù, ào hěn míng dé, fàn yì bèi lǐ, yín huāng wú dù, bù zūn qū xiàn, jiàn chà yuè děng. shì yī gù zhī quán chǒng, biàn huái pǐ dí zhī xīn jīn yī shì zhī wēi láo, suì yǒu wú yàn zhī wàng. qì zhōng zhēn zhī zhèng lù, dǎo jiān guǐ zhī mí tú. bì jiàn wéi bo, wǎng ér bù fǎn. suī liáng xiào qí jiǒng zhī xūn yōng, huái nán dōng ē zhī cái jùn, cuī mó xiāo zhī yì hé, chéng qióng zhé zhī hé lín, qì huán wén zhī dà gōng, jiù liáng dǒng zhī xiǎn lù. chuí wèi jiǒng jiè, kě bù xī hū! huáng dì yǐ shèng zhé zhī zī, zhěng qīng wēi zhī yùn, yào qī dé yǐ qīng liù hé, zǒng wàn guó ér cháo bǎi líng, huái róu sì huāng, qīn mù jiǔ zú, niàn huá è yú táng dì, jì wéi chéng yú zōng zi. xīn hū ài yǐ, mí rì bù sī, yuán mìng xià chén, kǎo lǎn zǎi jí, bó qiú jiàn jìng, yí jué sūn móu. chén zhé jié yú chéng, jī zhū qián xùn. fán wèi fān wèi hàn, yǒu guó yǒu jiā zhě, qí xìng yě bì yóu yú jī shàn, qí wáng yě jiē zài yú jī è. gù zhī shàn bù jī bù zú yǐ chéng míng, è bù jī bù zú yǐ miè shēn. rán zé huò fú wú mén, jí xiōng yóu jǐ, wéi rén suǒ zhào, qǐ tú yán zāi! jīn lù zì gǔ zhū wáng xíng shì dé shī, fēn qí shàn è, gè wèi yī piān, míng yuē zhū wáng shàn è lù, yù shǐ jiàn shàn sī qí, zú yǐ yáng míng bù xiǔ wén è néng gǎi, shù dé miǎn hū dà guò. cóng shàn zé yǒu yù, gǎi guò zé wú jiù. xīng wáng shì xì, kě bù miǎn yú!
观夫膺期受命,握图御宇,咸建懿亲,藩屏王室,布在方策,可得而言。自轩分二十五子,舜举一十六族,爰历周、汉,以逮陈、隋,分裂山河,大启磐石者众矣。或保乂王家,与时升降;或失其土宇,不祀忽诸。然考其隆替,察其兴灭,功成名立,咸资始封之君,国丧身亡,多因继体之后。其故何哉?始封之君,时逢草昧,见王业之艰阻,知父兄之忧勤,是以在上不骄,夙夜匪懈,或设醴以求贤,或吐飧而接士。故甘忠言之逆耳,得百姓之欢心,树至德于生前,流遗爱于身后。暨夫子孙继体,多属隆平,生自深宫之中,长居妇人之手,不以高危为忧惧,岂知稼穑之艰难?昵近小人,疏远君子,绸缪哲妇,傲狠明德,犯义悖礼,淫荒无度,不遵曲宪,僭差越等。恃一顾之权宠,便怀匹嫡之心;矜一事之微劳,遂有无厌之望。弃忠贞之正路,蹈奸宄之迷途。愎谏违卜,往而不返。虽梁孝、齐冏之勋庸,淮南、东阿之才俊,摧摩霄之逸翮,成穷辙之涸鳞,弃桓、文之大功,就梁、董之显戮。垂为炯戒,可不惜乎!皇帝以圣哲之资,拯倾危之运,耀七德以清六合,总万国而朝百灵,怀柔四荒,亲睦九族,念华萼于《棠棣》,寄维城于宗子。心乎爱矣,靡日不思,爰命下臣,考览载籍,博求鉴镜,贻厥孙谋。臣辄竭愚诚,稽诸前训。凡为藩为翰,有国有家者,其兴也必由于积善,其亡也皆在于积恶。故知善不积不足以成名,恶不积不足以灭身。然则祸福无门,吉凶由己,惟人所召,岂徒言哉!今录自古诸王行事得失,分其善恶,各为一篇,名曰《诸王善恶录》,欲使见善思齐,足以扬名不朽;闻恶能改,庶得免乎大过。从善则有誉,改过则无咎。兴亡是系,可不勉欤!
tài zōng lǎn ér chēng shàn, wèi zhū wáng yuē:" cǐ yí zhì yú zuò yòu, yòng wèi lì shēn zhī běn."
太宗览而称善,谓诸王曰:“此宜置于座右,用为立身之本。”
zhēn guān shí nián, tài zōng wèi jīng wáng yuán jǐng hàn wáng yuán chāng wú wáng kè wèi wáng tài děng yuē:" zì hàn yǐ lái, dì dì dì zi, shòu máo tǔ jū róng guì zhě shén zhòng, wéi dōng píng jí hé jiān wáng zuì yǒu lìng míng, dé bǎo qí lù wèi, rú chǔ wáng wěi zhī tú, fù wáng fēi yī, bìng wéi shēng zhǎng fù guì, hǎo zì jiāo yì suǒ zhì. rǔ děng jiàn jiè, yí shú sī zhī. jiǎn zé xián cái, wèi rǔ shī yǒu, xū shòu qí jiàn zhēng, wù dé zì zhuān. wǒ wén yǐ dé fú wù, xìn fēi xū shuō. bǐ cháng mèng zhōng jiàn yī rén yún yú shùn, wǒ bù jué sǒng rán jìng yì, qǐ bù wéi yǎng qí dé yě! xiàng ruò mèng jiàn jié zhòu, bì yìng zhuó zhī. jié zhòu suī shì tiān zǐ, jīn ruò xiāng huàn zuò jié zhòu, rén bì dà nù. yán huí mǐn zi qiān guō lín zōng huáng shū dù, suī shì bù yī, jīn ruò xiāng chèn zàn dào lèi cǐ sì xián, bì dāng dà xǐ. gù zhī rén zhī lì shēn, suǒ guì zhě wéi zài dé xíng, hé bì yào lùn róng guì. rǔ děng wèi liè fān wáng, jiā shí shí fēng, gèng néng kè xiū dé xíng, qǐ bù jù měi yě? qiě jūn zǐ xiǎo rén běn wú cháng, xíng shàn shì zé wèi jūn zǐ, xíng è shì zé wèi xiǎo rén, dāng xū zì kè lì, shǐ shàn shì rì wén, wù zòng yù sì qíng, zì xiàn xíng lù."
贞观十年,太宗谓荆王元景、汉王元昌、吴王恪、魏王泰等曰:“自汉已来,帝弟帝子,受茅土、居荣贵者甚众,惟东平及河间王最有令名,得保其禄位,如楚王玮之徒,覆亡非一,并为生长富贵,好自骄逸所致。汝等鉴诫,宜熟思之。拣择贤才,为汝师友,须受其谏诤,勿得自专。我闻以德服物,信非虚说。比尝梦中见一人云虞舜,我不觉竦然敬异,岂不为仰其德也!向若梦见桀、纣,必应斫之。桀、纣虽是天子,今若相唤作桀、纣,人必大怒。颜回、闵子骞、郭林宗、黄叔度,虽是布衣,今若相称赞道类此四贤,必当大喜。故知人之立身,所贵者惟在德行,何必要论荣贵。汝等位列藩王,家食实封,更能克修德行,岂不具美也?且君子小人本无常,行善事则为君子,行恶事则为小人,当须自克励,使善事日闻,勿纵欲肆情,自陷刑戮。”
zhēn guān shí nián, tài zōng wèi fáng xuán líng yuē:" zhèn lì guān qián dài bō luàn chuàng yè zhī zhǔ, shēng zhǎng mín jiān, jiē shí dá qíng wěi, hǎn zhì yú bài wáng. dǎi hū jì shì shǒu wén zhī jūn, shēng ér fù guì, bù zhī jí kǔ, dòng zhì yí miè. zhèn shào xiǎo yǐ lái, jīng yíng duō nàn, bèi zhī tiān xià zhī shì, yóu kǒng yǒu suǒ bù dǎi. zhì yú jīng wáng zhū dì, shēng zì shēn gōng, shí bù jí yuǎn, ān néng niàn cǐ zāi? zhèn měi yī shí, biàn niàn jià sè zhī jiān nán měi yī yī, zé sī fǎng jī zhī xīn kǔ, zhū dì hé néng xué zhèn hū? xuǎn liáng zuǒ yǐ wéi fān bì, shù qí xí jìn shàn rén, dé miǎn yú qiān guò ěr."
贞观十年,太宗谓房玄龄曰:“朕历观前代拨乱创业之主,生长民间,皆识达情伪,罕至于败亡。逮乎继世守文之君,生而富贵,不知疾苦,动至夷灭。朕少小以来,经营多难,备知天下之事,犹恐有所不逮。至于荆王诸弟,生自深宫,识不及远,安能念此哉?朕每一食,便念稼穑之艰难;每一衣,则思纺绩之辛苦,诸弟何能学朕乎?选良佐以为藩弼,庶其习近善人,得免于愆过尔。”
zhēn guān shí yī nián, tài zōng wèi wú wáng kè yuē:" fù zhī ài zǐ, rén zhī cháng qíng, fēi dài jiào xùn ér zhī yě. zi néng zhōng xiào zé shàn yǐ. ruò bù zūn huì yòu, wàng qì lǐ fǎ, bì zì zhì xíng lù, fù suī ài zhī, jiāng rú zhī hé? huò hàn wǔ dì jì bēng, zhāo dì sì lì, yàn wáng dàn sù jiāo zòng, zhōu zhāng bù fú, huò guāng qiǎn yī zhé jiǎn zhū zhī, zé shēn sǐ guó chú. fū wèi chén zǐ bù dé bù shèn."
贞观十一年,太宗谓吴王恪曰:“父之爱子,人之常情,非待教训而知也。子能忠孝则善矣。若不遵诲诱,忘弃礼法,必自致刑戮,父虽爱之,将如之何?或汉武帝既崩,昭帝嗣立,燕王旦素骄纵,诪张不服,霍光遣一折简诛之,则身死国除。夫为臣子不得不慎。”
zhēn guān zhōng, huáng zǐ nián xiǎo zhě duō shòu yǐ dū du cì shǐ, jiàn yì dài fū chǔ suì liáng shàng shū jiàn yuē:" xī liǎng hàn yǐ jùn guó zhì rén, chú jùn yǐ wài, fēn lì zhū zǐ, gē tǔ fēng jiāng, zá yòng zhōu zhì. huáng táng jùn xiàn, cū yī qín fǎ. huáng zǐ yòu nián, huò shòu cì shǐ. bì xià qǐ bù yǐ wáng zhī gǔ ròu, zhèn gǎn sì fāng, shèng rén zào zhì, dào gāo qián gǔ? chén yú jiàn yǒu xiǎo wèi jǐn. hé zhě? cì shǐ shī shuài, rén yǎng yǐ ān. dé yī shàn rén, bù nèi sū xī yù yī bù shàn rén, hé zhōu láo bì. shì yǐ rén jūn ài xù bǎi xìng, cháng wèi zé xián. huò chēng hé rùn jiǔ lǐ, jīng shī méng fú huò yú rén xìng yǒng, shēng wèi lì cí. hàn xuān dì yún:' yǔ wǒ gòng lǐ zhě, wéi liáng èr qiān dàn hū!' rú chén yú jiàn, bì xià zǐ nèi nián chǐ shàng yòu, wèi kān lín mín zhě, qǐng qiě liú jīng shī, jiào yǐ jīng xué. yī zé wèi tiān zhī wēi, bù gǎn fàn jìn èr zé guān jiàn cháo yí, zì rán chéng lì. yīn cǐ jī xí, zì zhī wéi rén, shěn kān lín zhōu, rán hòu qiǎn chū. chén jǐn àn hàn míng zhāng hé sān dì, néng yǒu ài zǐ dì, zì zī yǐ jiàng, yǐ wéi zhǔn dì. fēng lì zhū wáng, suī gè yǒu tǔ, nián shàng yòu xiǎo zhě, zhào liú jīng shī, xùn yǐ lǐ fǎ, chuí yǐ ēn huì. qì sān dì shì, zhū wáng shù shí bǎi rén, wéi èr wáng shāo è, zì yú jiē chōng hé shēn cuì. wéi bì xià xiáng chá." tài zōng jiā nà qí yán.
贞观中,皇子年小者多授以都督、刺史,谏议大夫褚遂良上疏谏曰:“昔两汉以郡国治人,除郡以外,分立诸子,割土封疆,杂用周制。皇唐郡县,粗依秦法。皇子幼年,或授刺史。陛下岂不以王之骨肉,镇扞四方,圣人造制,道高前古?臣愚见有小未尽。何者?刺史师帅,人仰以安。得一善人,部内苏息;遇一不善人,阖州劳弊。是以人君爱恤百姓,常为择贤。或称河润九里,京师蒙福;或与人兴咏,生为立祠。汉宣帝云:‘与我共理者,惟良二千石乎!’如臣愚见,陛下子内年齿尚幼,未堪临民者,请且留京师,教以经学。一则畏天之威,不敢犯禁;二则观见朝仪,自然成立。因此积习,自知为人,审堪临州,然后遣出。臣谨按汉明、章、和三帝,能友爱子弟,自兹以降,以为准的。封立诸王,虽各有土,年尚幼小者,召留京师,训以礼法,垂以恩惠。讫三帝世,诸王数十百人,惟二王稍恶,自余皆冲和深粹。惟陛下详察。”太宗嘉纳其言。