shì wù zhī lǐ, kě yǐ qíng tōng, ér bù kě yǐ jī xì. tōng zhī yǐ qíng, zé yǒu yǐ shì biàn, ér yīng hū shèng rén suǒ yǔ zhī quán xì zhī yǐ jī, zé wú yǐ zhì yí, ér rù hū shèng rén suǒ jí zhī gù. shì yǐ tiān xià shì gōng zhī chéng, cháng chū yú quán ér qí bù jì, cháng zhǔ yú gù. fū yǐ rén wèi shì ér qiú jiàn zhī, bù zhī suǒ yǐ jiàn zhě, yú jīn wèi fēi yǐ rén wèi fēi ér qiú jiǎo zhī, bù zhī suǒ yǐ jiǎo zhě, yú jīn wèi shì. shì jiē bù qiú tōng zhī yǐ jīn rì zhī qíng, ér xì zhī yǐ jì wǎng zhī jī, gù qí suǒ yǐ jiàn yǔ jiǎo zhě, shì zú yǐ wèi huò huǐ zhī zī yě.
事物之理,可以情通,而不可以跡系。通之以情,則有以適變,而應乎聖人所與之權;系之以跡,則無以制宜,而入乎聖人所疾之固。是以天下事功之成,常出於權;而其不濟,常主於固。夫以人為是而求踐之,不知所以踐者,於今為非;以人為非而求矯之,不知所以矯者,於今為是。是皆不求通之以今日之情,而系之以既往之跡,故其所以踐與矯者,適足以為禍悔之資也。
xī wèi qīng zhī jī xiōng nú, qí bì jiāng sū jiàn jǐn wáng qí jūn, yú lìng dāng zhǎn. qīng yǐ bù gǎn zhuān zhū yú wài, qiú jiàn sòng zhī. rén jiē duō qīng zhī bù shàn quán, dé suǒ yǐ wèi chén yǔ shuài zhī shùn dào yě. huáng fǔ sōng tǎo zéi liáng zhōu, dǒng zhuō fù zhī, zéi píng, zhào zhuō yǐ bīng shǔ sōng, zhuō bù shòu zhào, xié bīng pì nì. rén jiē quàn sōng zhū zhī, sōng bù yù qí zhuān zhū yú wài yě, ér yǐ zhuàng wén. zhuō yīn suì qí xiōng nì, zú yǐ bù zhì. fū sōng zhī shě zhuō zhě, fēi chū yú tā yě, gài yǐ wèi qīng bù lù sū jiàn, huò gōng hòu zhī yù, suì xì jī ér qiú jiàn zhī. bù zhī suǒ yǐ shě zhuō zhě, yú jīn wèi zòng kòu yě. dèng ài zhī fá shǔ yě, chū yú wàn sǐ bù gù yī shēng zhī jì, chéng wēi jué mìng, zú fú liú chán, kě wèi gōng yǐ. rán qí xīn qì kuò lüè, yǐ wèi kǔn wài zhī rèn, dāng zhì wēi shǎng. nǎi dà zhuān bài jiǎ, zhì yù shàn wáng liú chán, liú xī bù qiǎn. suī sī mǎ wén wáng yǐ shùn yù zhī, yóu bù jiàn tīng. shì yǐ zhōng huì dé rù qí jiān, yǐ jí yú zhū ér bù wù yě. fū ài zhī zhuān zhì zhě, fēi chū yú tā yě, gài yǐ huáng fǔ sōng cháng yào yù qiú quán ér shī yú dǒng zhuō, gù dǎo hòu huǐ, suì xì jī ér qiú jiǎo zhī. bù zhī suǒ yǐ jiǎo sōng zhě, yú jīn wèi zhào huò yě. shì jiē bù qiú tōng zhī yǐ jīn rì zhī qíng, ér zhuān xì hū jì wǎng zhī jī. cǐ suǒ yǐ bù zì zhī fū huò huǐ zhī jí yě.
昔衛青之擊匈奴,其裨將蘇建盡亡其軍,於令當斬。青以不敢專誅於外,囚建送之。人皆多青之不擅權,得所以為臣與帥之順道也。皇甫嵩討賊梁州,董卓副之,賊平,詔卓以兵屬嵩,卓不受詔,挾兵睥睨。人皆勸嵩誅之,嵩不欲其專誅於外也,而以狀聞。卓因遂其凶逆,卒以不制。夫嵩之舍卓者,非出於他也,蓋以衛青不戮蘇建,獲恭厚之譽,遂系跡而求踐之。不知所以舍卓者,於今為縱寇也。鄧艾之伐蜀也,出於萬死不顧一生之計,乘危決命,卒俘劉禪,可謂功矣。然其心氣闊略,以為閫外之任,當制威賞。乃大專拜假,至欲擅王劉禪,留西不遣。雖司馬文王以順諭之,猶不見聽。是以鍾會得入其間,以及於誅而不悟也。夫艾之專制者,非出於他也,蓋以皇甫嵩常要譽求全而失於董卓,故蹈後悔,遂系跡而求矯之。不知所以矯嵩者,於今為召禍也。是皆不求通之以今日之情,而專系乎既往之跡。此所以不自知夫禍悔之集也。
guān ài zhī wèi jiāng yě, jí yú zhì míng ér ruì yú yǒng gōng, xǐ jī qián lì ér wàng gù hòu huàn zhě yě. ài cháng yǐ shì shèng dí yǐ, ér zú jié huò yú qí shēn zhě, yì yǐ cǐ yě. shǐ zhōng huì yǐ shí wàn zhī jìn ér qū jiàn gé. jiāng wéi yǐ cuī shé zhī shī, bèi yú bèn mìng, suī néng jù è, ér zhōng fēi jiān dí yě. ài wèi zhǔ shuài, bù wù yǐ quán cè mí zhī, nǎi dú yǐ qí bīng wàn rén, zì yīn píng xié jìng ér qū jiāng yóu, yǐ xí liú chán. gài chū qí bù yì, ér xíng wú rén zhī jìng qī bǎi yú lǐ, záo shān xiǎn, zhì qiáo gé, yán gǔ jùn jué, shì jiē pān yuán yá mù, tóu duò ér xià. yòu liáng yùn bù jì, ér ài zhì yú yǐ zhān zì lǐ, zhuǎn yùn ér xià. wū hū! kě wèi wēi yǐ. shì jiē shū sǐ jué zhàn, jǐn huò pò zhū gé zhān zhī shī, ér liú chán jì pò, shí shí shù shǒu. shǐ chán dú rěn shù rì zhī bù jiàng, yǐ dài yuán shī zhī jí, zé ài wèi yǐ ròu chǐ è hǔ yǐ. ài yī bù jì, zé zhōng huì shí wàn zhī shī, kě chuán hū ér kuì yǐ. ài yǐ qí shēn wèi jiǎo xìng zhī jǔ zhě, nǎi qiú shēng jiù zé zhī jì, fēi suǒ wèi qǔ luàn wǔ wáng zhī shī, ér yì fēi dà jiāng zì rèn zhī zhì shù yě. shì yì yě, fēi ài wú yǐ qǔ shèng yú sù, ér qí shèng yě yǒu chū yú xìng. shǐ qí bù xìng ér zhì yú kuì bài zhě, yì ài zhì yě. fū qí dào zhī bīng, jiāng yǐ yǎn fù yú qí wài, bì yǒu yǐ yīng tīng yú qí nèi, rán hòu kě yǔ shèng qī ér gōng huì yě. táng lǐ sù zhī rù cài yǐ qǔ wú yuán jì yě, yǐ qí yǒu lǐ yòu zhī wèi xiāng dǎo gù yě. shǐ qí wú yīng tīng zhī zhǔ, zé sù yì hé néng chéng wēi ér jiǎo xìng yě? xī hàn zhōng xìng zhī míng jiāng, wú ruò zhào chōng guó, shǐ chēng qí chén yǒng yǒu dà lüè. guān qí wèi bīng, qī yú kè dí ér yǐ, měi yǐ quán shī bǎo shèng wèi cè, wèi cháng xún jìng yú yī zhàn. gù qí jū jūn wú xiǎn hè jiān miè zhī xiào, zú zhì shèng dí yú gǔ zhǎng zhī shàng. ān biān dìng kòu, jiē chū qí huà, ér dú shōu qí chéng xūn, tā jiāng wú yǔ yān, jǐ yú suǒ wèi wú zhì míng yǒng gōng zhī shàn zhě yě. yóu shì guān zhī, ài zhī suǒ yǐ bù miǎn zhě, yì qí cāo shù zhī zhì rán yě!
觀艾之為將也,急於智名而銳於勇功,喜激前利而忘顧後患者也。艾常以是勝敵矣,而卒結禍於其身者,亦以此也。始鍾會以十萬之勁而趨劍閣。姜維以摧折之師,憊於奔命,雖能拒扼,而終非堅敵也。艾為主帥,不務以全策縻之,乃獨以其兵萬人,自陰平邪徑而趨江油,以襲劉禪。蓋出其不意,而行無人之境七百餘里,鑿山險,治橋閣,岩谷峻絕,士皆攀緣崖木,投墮而下。又糧運不繼,而艾至於以氈自里,轉運而下。嗚呼!可謂危矣。士皆殊死決戰,僅獲破諸葛瞻之師,而劉禪悸迫,實時束手。使禪獨忍數日之不降,以待援師之集,則艾為以肉齒餓虎矣。艾一不濟,則鍾會十萬之師,可傳呼而潰矣。艾以其身為僥倖之舉者,乃求生救則之計,非所謂取亂侮亡之師,而亦非大將自任之至數也。是役也,非艾無以取勝於速,而其勝也有出於幸。使其不幸而至於潰敗者,亦艾致也。夫奇道之兵,將以掩覆於其外,必有以應聽於其內,然後可與勝期而功會也。唐李愬之入蔡以取吳元濟也,以其有李佑之為鄉導故也。使其無應聽之主,則愬亦何能乘危而僥倖也?西漢中興之名將,無若趙充國,史稱其沉勇有大略。觀其為兵,期於克敵而已,每以全師保勝為策,未嘗荀竟於一戰。故其居軍無顯赫殲滅之效,卒至勝敵於股掌之上。安邊定寇,皆出其畫,而獨收其成勛,他將無與焉,幾於所謂無智名、勇功之善者也。由是觀之,艾之所以不免者,亦其操術之致然也!