guāng wǔ zhōng xìng, yǐ yōu jì bīng zhōu bīng kè dìng tiān xià. shǐ yú lí yáng lì yíng, lǐng qí cháng qiān rén, yǐ yè zhě jiān zhī, hào lí yáng bīng, ér jīng shī nán běi jūn rú gù. běi jūn bìng hú qí hǔ bì èr xiào wèi wǔ yíng, zhì běi jūn zhōng hóu, yì zhōng lěi yǐ jiān zhī, lǐng yú dà jiāng jūn. guāng lù xūn shěng hù qí chē sān jiāng jí yǔ lín lìng, dū wèi shěng lǚ bì wèi shì, lǐng yú tài wèi. jiàn wǔ liù nián, shǐ bà jùn guó dū wèi, bìng zhí tài shǒu, wú dōu shì zhī fǎ, wéi jīng shī yì bīng rú gù. míng nián, bà tiān xià qīng chē qí shì cái guān lóu chuán jí jūn hóu lì, jǐn hái mín wǔ, wéi gèng jiàn rú gù. jiǔ nián, shěng guān zhōng dū wèi. shí sān nián, bà zuǒ yòu jiāng jūn. èr shí sān nián, bà zhū biān jùn tíng hòu lì zú.
光武中興，以幽、冀、并州兵克定天下。始於黎陽立營，領騎常千人，以謁者監之，號黎陽兵，而京師南北軍如故。北軍並胡騎、虎賁二校為五營，置北軍中侯，易中壘以監之，領於大將軍。光祿勛省戶、騎、車三將及羽林令，都尉省旅賁衛士，領於太尉。建武六年，始罷郡國都尉，並職太守，無都試之法，惟京師肄兵如故。明年，罷天下輕車、騎士、材官、樓船及軍侯吏，盡還民伍，唯更踐如故。九年，省關中都尉。十三年，罷左右將軍。二十三年，罷諸邊郡亭侯吏卒。

àn: guāng wǔ jiǔ zài bīng jiān, yàn wǔ shì, qiě zhī tiān xià pí hào, sī yù xī jiān, wén shū diào dù, yī qiè wù cóng jiǎn guǎ. yóu shì nèi shěng yíng wèi zhī shì, wài bà jiǎo hòu zhī zhí. yòu zì xī dōu zhī jì, dōu shì huò yǐ wèi huàn. hán yán shòu shǐ yǐ shì shì qián nǐ bù dào zhū, ér dí yì zhī fǎn wáng mǎng, kuí xiāo zhī jié gēng shǐ, lǐ tōng zhī quàn guāng wǔ, jiē yǐ qiū shì, yīn lēi chē qí, zhū shǒu zhǎng, hào lìng qǐ shì. guāng wǔ chéng zhī, suì bà bù jiǎng, zì shì hàn bīng fǎ shǐ dà biàn huài. shàn hū yīng shào lùn zhī yuē: tiān shēng wǔ cái, shuí néng qù bīng? zì jùn guó bà cái guān qí shì zhī hòu, guān wú jǐng bèi, shí qǐ kòu xīn. yī fāng yǒu nán, sān miàn jiù zhī, fā bīng léi zhèn, yī qiè cù bàn, qián shǒu xiāo rán, bù jí jiǎng qí shè yù, yòng qí jiè jǐng. yī dàn qū zhī yǐ jí qiáng dí, yóu jiū què bǔ yīng zhān, tún yú yè chái hǔ, shì yǐ měi zhàn cháng fù, wáng shī bù zhèn. zhāng jiǎo dàng yáo, bā zhōu bìng fā, mù shǒu xiāo liè, liú xiě chéng chuān ěr. yuǎn zhēng sān biān shū sú zhī bīng, fèn zhì zòng héng, duō jiāng liáng xǐ shì, yǐ wèi jǐ gōng. bù jiào ér zhàn, shì wèi qì zhī, jī qí huò bài, qǐ xū hū zāi!
案：光武久在兵間，厭武事，且知天下疲耗，思欲息肩，文書調度，一切務從簡寡。由是內省營衛之士，外罷徼候之職。又自西都之季，都試或以為患。韓延壽始以試士潛擬不道誅，而翟義之反王莽，隗囂之劫更始，李通之勸光武，皆以秋試，因勒車騎，誅守長，號令起事。光武懲之，遂罷不講，自是漢兵法始大變壞。善乎應劭論之曰：「天生五材，誰能去兵？」自郡國罷材官、騎士之後，官無警備，實啟寇心。一方有難，三面救之，發兵雷震，一切猝辦，黔首囂然，不及講其射御，用其戒警。一旦驅之以即強敵，猶鳩雀補鷹鸇，豚魚曳豺虎，是以每戰常負，王師不振。張角盪搖，八州並發，牧守梟列，流血成川爾。遠征三邊殊俗之兵，忿鷙縱橫，多僵良喜事，以為己功。不教而戰，是謂棄之，跡其禍敗，豈虛乎哉！

rán zhōng jiàn wǔ zhī shì, yǐ bù néng zūn shǒu qián fǎ, bà wèi shěng xiào, zhé fù lín shí bǔ zhì qī nián bà zhǎng shuǐ shè shēng èr xiào, shí wǔ nián fù zēng tún qí xiào. jiǔ nián shěng guān dū wèi, shí jiǔ nián fù zhì. ér biān jùn yì wǎng wǎng fù zhì wèi.. míng dì zhī chū, yǐ wèi yě wú fēng chén, nǎi xī bà yán biān tún bīng. qí hòu běi fāng yǒu biàn, zé fù zhì dù liáo yíng míng dì yǒng píng bā nián zhèng zhòng yán nán mán huò pàn, zé zhì xiàng lín bīng hé dì yǒng yuán shí sì nián qiāng fàn sān fǔ, zé zhì zhǎng ān yōng èr wèi ān dì yǒng chū sì nián xiān bēi kòu jū yōng, zé zhì yú yáng yíng ān dì jiàn guāng yuán nián. qí hòu dào zuò, yán biān yuán hǎi shāo shāo zēng bīng shùn dì yǒng jiàn yuán nián lìng yuán biān jùn zēng zhì bù bīng, liè tún sāi xià.. ér lìng fú fēng hàn yáng zhú lǒng dào sān bǎi wù shùn dì yǒng hé yuán nián, wèi jùn zhào guó cháng shān zhōng shān liù bǎi yī shí liù wù xī qiāng chuán, zhì tún duō yǐ. shǐ mù sǐ zuì xì yù qiú chū shù, tīng cóng qī zǐ zì zhàn biān xiàn yǐ wèi cháng. zì hòu wǎng wǎng wǔ yíng tí qí hǔ yá zhī shì dié chū zhēng shù.
然終建武之世，已不能遵守前法，罷尉省校，輒復臨時補置（七年罷長水、射聲二校，十五年復增屯騎校。九年省關都尉，十九年復置。而邊郡亦往往復置尉。）。明帝之初，以為野無風塵，乃悉罷沿邊屯兵。其後北方有變，則復置度遼營（明帝永平八年鄭眾言）；南蠻或叛，則置象林兵（和帝永元十四年）；羌犯三輔，則置長安、雍二尉（安帝永初四年）；鮮卑寇居庸，則置漁陽營（安帝建光元年）。其後盜作，沿邊緣海稍稍增兵（順帝永建元年令緣邊郡增置步兵，列屯塞下。）。而令扶風、漢陽築隴道三百塢（順帝永和元年），魏郡、趙國、常山、中山六百一十六塢（〈西羌傳〉），置屯多矣。始募死罪系獄囚出戍，聽從妻子自占邊縣以為常。自後往往五營緹騎、虎牙之士迭出征戍。

àn: hàn shì lüè xún zhōu jī zhī zhì, qì yú xī jīng, dōu bīng wú guò yī zài chū. zì zhōng xìng jùn bīng bù liàn, ér nán běi èr jūn jiāo jīng yú jìng. ān shùn yǐ lái, dòu xiàn yǒng yuán yuán nián dèng hóng yǒng yuán liù nián hé xī yǒng chū sān nián sān jiāng yǐ jī, liú shàng yǒng yuán jiǔ nián dèng zhì yǒng chū yuán nián rèn shàng zhū chǒng yǒng chū wǔ nián mǎ xián yǒng hé wǔ nián zhāng qiáo yǒng hé liù nián liù qī jiāng yǐ tǎo qiāng, ér xiān bēi zhī kòu yǒng hé èr nián, nán dān yú zhī biàn yǒng hé bā nián, yì shù yí tún, lián nián bào lù. yóu shì wáng lǚ wú fù zhèn wèi zhī zhí, ér bèn mìng sì fāng zhī bù xiá. yòu fāng mù wèi xiàn zhèn xī qiāng chuán, zhēng wèi jī shè, zhào wèi yì cóng. dà dǐ chuàng lì míng hào, huáng fǔ guī suǒ wèi. liè tún zuò shí zhī bīng zhòng yǐ. zú yú zhōng guān zhī zhū, jié yuán wài jiāng. gù fū hàn zhī huò, guāng wǔ zhī xiāo bīng wèi zhī yě.
（按：）漢事略循周畿之制，訖於西京，都兵無過一、再出。自中興郡兵不練，而南北二軍交驚於境。安、順以來，竇憲（永元元年）、鄧鴻（永元六年）、何熙（永初三年）三將以擊，劉尚（永元九年）、鄧騭（永初元年）、任尚、朱寵（永初五年）、馬賢（永和五年）、張僑（永和六年）六七將以討羌，而鮮卑之寇（永和二年），南單于之變（永和八年），亦數移屯，連年暴露。由是王旅無復鎮衛之職，而奔命四方之不暇。又方募為陷陣（〈西羌傳〉），征為積射，召為義從。大抵創立名號，皇甫規所為。列屯坐食之兵眾矣。卒於中官之誅，結援外將。故夫漢之禍，光武之銷兵為之也。

zhì ān dì yǒng chū jiān, mù rén qián gǔ, dé wèi hǔ bì yǔ lín tí qí yíng shì, ér yíng wèi zhī xuǎn yì shuāi. dāng shì shí, biān jùn shǒu yù zhī bīng bù jīng, nèi jùn wǔ wèi zhī bèi bù xiū jiàn chén zhōng shū, zhū qiāng zhuǎn shèng, èr qiān dàn shǒu lìng bìng wú shǒu zhàn yì, jiē zhēng xǐ bì kòu. yú shì zhēng bīng huì zhòng, yáo dòng shù zhōu, zēng fù jiè fèng, fèi bā shí yú yì, bào lù shī tú, lián nián ér wú suǒ shèng. zhì yú shùn dì, shǐ lìng jùn jǔ wǔ rén, jiào xí zhàn shè. rán ér yǒu dàn yuǎn yì, ér jùn bīng shǐ pàn yǐ yǒng hé èr nián.
至安帝永初間，募人錢穀，得為虎賁、羽林、緹騎營士，而營衛之選亦衰。當是時，邊郡守御之兵不精，內郡五衛之備不修（見陳忠疏），諸羌轉盛，二千石守、令並無守戰意，皆爭徙避寇。於是徵兵會眾，搖動數州，增賦借奉，費八十餘億，暴露師徒，連年而無所勝。至於順帝，始令郡舉五人，教習戰射。然而有憚遠役，而郡兵始叛矣（永和二年）。

àn: gǔ rén diào bīng, gè cóng qí fāng zhī biàn. gāo zōng fá chǔ, gài póu jīng lǚ wǔ wáng kè shāng, shí yòng xī tǔ. zhì yú zhēng xú yǐ lǔ shū fèi shì, zhuī mò yǐ hán shī yì, píng huái yǐ jiāng hàn, lüè jiàn yú jīng, kě kǎo yě. qí huán dōng tǎo chén tāo, wéi jí jiāng huáng, běi rù shān róng, yì yīn yàn wēi zhòng, gài yóu yǒu jié zhì zhě. zì jìn wén chéng pú zhī yì, yǐ qín shī cóng zhū hóu lì zhēng, wéi dǎng shì yǔ, wú fù xiān wáng zhī jiù yǐ. hàn shì dú dé gǔ yì, yì mín yǐ fǎ. dà shuài zhēng shī, qí bèi hú zé shàng jùn lǒng xī běi dì, shì yuè zé huì jī yù zhāng, jī cháo xiān zé jǔ liáo dōng, kāi xī nán yí zé bā shǔ. yí bīng fù yuǎn, bù guò yī zài. zì dōng dōu bīng bù néng jì, rán hòu dào qǐ yī fāng, ér yǔ xí bèi yú sān biān wèi wáng lǎng yuē: yī yú chí yǔ xí, zé sān biān bèi huāng rǎo, cǐ yì hàn shì jìn shì zhī shī. mín bù kān mìng, zhì yú bèi pàn. cǐ xìng jīng yáng yǎn yù sì zhōu zhī zú, jī xiàng lín wàn lǐ zhī mán, lǐ gù suǒ yǐ fèn wǎn yě tōng jiàn shùn dì yǒng hé sān nián.
（按：）古人調兵，各從其方之便。高宗伐楚，蓋裒荊旅；武王克商，實用西土。至於征徐以魯（〈書．費誓〉），追貊以韓（〈詩．奕〉），平淮以江、漢，略見於經，可考也。齊桓東討陳濤，唯及江黃，北入山戎，亦因燕威眾，蓋猶有節制者。自晉文城濮之役，以秦師從諸侯力征，唯黨是與，無復先王之舊矣。漢氏獨得古意，役民以法。大帥征師，其備胡則上郡、隴西、北地，事越則會稽、豫章，擊朝鮮則舉遼東，開西南夷則巴蜀。移兵赴遠，不過一、再。自東都兵不能繼，然後盜起一方，而羽檄被於三邊（魏王朗曰：一隅馳羽檄，則三邊被荒擾，此亦漢氏近世之失。）民不堪命，至於背叛。此興荊、揚、兗、豫四州之卒，擊象林萬里之蠻，李固所以憤惋也（《通鑑》順帝永和三年）。

suī gǎi lǐng yǐ bù qí wǔ qiān, fèi yòng sì shí sì wàn yì, fán yī nián bǎi bā shí zhàn, qiāng kòu lüè dìng, huáng jīn suì zuò jiàn níng èr nián, qiāng píng. zhōng píng yuán nián, huáng jīn zhāng jiǎo fǎn.. suǒ zài dào zéi, bù kě shèng shù, cháo tíng bù néng tǎo, yú shì zhì bā guān dū wèi zhōng píng yuán nián shí sān zhōu mù xī yuán bā xiào wèi, yǐ xiǎo huáng mén jiǎn shuò tǒng zhī, suī dà jiāng jūn yì shǔ yān. dì yì zì liú xīn róng shì, nǎi dà fā sì fāng bīng, jiǎng wǔ yú píng lè guān, gōng huàn jiè zhòu, chēng wú shàng jiāng jūn.
雖改領以步騎五千，費用四十四萬億，凡一年百八十戰，羌寇略定，黃巾遂作（建寧二年，羌平。中平元年，黃巾張角反。）。所在盜賊，不可勝數，朝廷不能討，於是置八關都尉（中平元年）、十三州牧、西園八校尉，以小黃門蹇碩統之，雖大將軍亦屬焉。帝亦自留心戎事，乃大發四方兵，講武於平樂觀，躬擐介冑，稱無上將軍。

àn: sān dài ér shàng, bīng quán sàn zhǔ. yǒu hù zhī shī, liù shì xián zài mù yě zhī zhàn, sān qīng tóng chū. shū chēng tài bǎo mìng zhòng huán nán gōng máo bǐ yuán qí hóu lǚ jí, yǐ èr gān gē hǔ bì bǎi rén nì zǐ zhāo. ér cháng wǔ shī yì yuē: wáng mìng qīng shì, nán zhòng dà zǔ, dà shī huáng fù, zhěng wǒ liù shī. wáng wèi yǐn shì, mìng chéng bó xiū fù zuǒ yòu chén xíng, jiè wǒ shī lǚ. fū tài bǎo, xiāng yě, fēi nán gōng máo zhī shǐ bù néng zhuān lìng bīng shī qí hóu, jiāng yě, fēi tài bǎo zhī mìng bù gǎn shàn xìng jìn lǚ. qiě yǐ èr bīng bǎi shì, ér èr sān dà chén cān hù zhí zhǎng. zhì yú huáng fù zhěng shī, yǐn shì bō lìng, chéng fù chū zhēng, zé bīng wú zhuān zhǔ, jiāng wú zhòng quán, dà lüè kě kǎo. shì yǐ bīng mǎn tiān xià, jū rán wú huàn. dài jí shū jì, sī mǎ shì guān, yuán yǐ mìng shì. xún zhì zhū hóu gèng bà, dài fū cáng jiǎ. kǒng zǐ zuò chūn qiū, fán shū shuài shī, jī chén zhuān yě. zì hòu bīng duō cháng jù, shuài duō shì shǒu, wén wǔ yì tú, jiāng xiāng zhēng zhǎng. wú qǐ yǔ tián wén lùn gōng, ér lián pō zhī xián, chǐ jū lìn qīng zhī xià. bīng zhī suǒ zài, quán shí guī zhī, shì yǐ zài wài zé wài zhòng, zài nèi zé nèi zhòng. hàn shì bīng zhì, shù jǐ hū gǔ. nán běi èr jūn, bù néng jiān shǔ, ér wò bīng zhī chén, zhé zhòng yú shí. tài wèi xiāng guó, liè wèi sān gōng chéng mén lǐng bīng, dé rú wǔ fǔ. shì gù zhū lǚ móu nán, bì xiān jiān jūn píng bó jiāo huān, shì bù xiāng xià. xiào wén rù jì dà tǒng, bù qí yí rì, duó jiàng hóu zhī bǐng, guī dài dǐ zhī chén, gài jì zhī yě. wǔ dì liú yì biān gōng, zēng shè yíng xiào, zú zhì dà sī mǎ guān, zūn chǒng jiāng shuài, yǐ kòu zhū jūn. dà chén zhī quán, yóu piān zhòng yú jiāng yǐ. tuō gū huò guāng, chéng xiàng bù yǔ, ér huò guāng qīn qī fēn diǎn bīng wèi, wǎng wǎng zhū nú shì xiāng fǔ wū yǒu yě. xuān dì bù kān, zhì chì qí zú. xī hū! yì chū yī qiè jiǎo wǎng zhī jì, xī yì zhū tún, fù zhī suǒ qīn zǐ dì. quán chén shāo xuē ér huàn guān wài qī shǐ yòng yǐ. jué hòu dǒng xián wáng fèng dài wèi yuán róng, yǐ jī wáng mǎng cuàn duó zhī huò. guāng wǔ zhōng xìng, yì zhì qián shì, nèi shěng xiào shì, wài bà jùn bīng, yù yǐ xiāo huàn, ér liáng fǎ dàng rán. dāng shí xíng yáng bù guò qiān qí, gōng yuàn jiān lǐng, chāo qiān mù shǒu, qí rèn bù qīng. zì hòu lìng chū fáng wéi, zhèng guī tái gé, qī huàn dié jiāng, gèng xiāng qīng duó. rán wǔ yíng wèi fú zhōng rén, gōng qīng jiù lù, wèi zhī sǎo dì. hé jìn yuán shào bù shèng qí fèn, yú shì nèi zhì yuán xiào, yáng zūn huáng mén wài zhòng zhōu mù, shí zhào biān jiāng. yān shù suī jiǎn, ér dǒng zhuō zhī huò yǐ chéng. yì jūn sì qǐ, qún mù zhēng zhèng, hàn suì sān fēn. yóu cǐ guān zhī, wài nèi qīng zhòng, yī xì yú bīng. sān dài zhī zhì, wèi bù kě yì yǐ.
（按：）三代而上，兵權散主。有扈之師，六事咸在；牧野之戰，三卿同出。《書》稱太保命仲桓、南宮毛俾爰齊侯呂伋，以二干戈、虎賁百人逆子釗。而〈常武〉詩亦曰：「王命卿士，南仲大祖，大師皇父，整我六師。王謂尹氏，命程伯休父左右陳行，戒我師旅。」夫太保，相也，非南宮毛之使不能專令兵師；齊侯，將也，非太保之命不敢擅興禁旅。且以二兵百士，而二三大臣參互職掌。至於皇父整師，尹氏播令，程父出征，則兵無專主，將無重權，大略可考。是以兵滿天下，居然無患。迨及叔季，司馬世官，爰以命氏。馴至諸侯更霸，大夫藏甲。孔子作《春秋》，凡書帥師，譏臣專也。自後兵多常聚，帥多世守，文武異途，將相爭長。吳起與田文論功，而廉頗之賢，恥居藺卿之下。兵之所在，權實歸之，是以在外則外重，在內則內重。漢氏兵制，庶幾乎古。南北二軍，不能兼屬，而握兵之臣，輒重於時。太尉、相國，列為三公；城門領兵，得如五府。是故諸呂謀難，必先監軍；平、勃交歡，勢不相下。孝文入繼大統，不俟移日，奪絳侯之柄，歸代邸之臣，蓋忌之也。武帝留意邊功，增設營校，卒置大司馬官，尊寵將帥，以寇諸軍。大臣之權，尤偏重於將矣。託孤霍光，丞相不與，而霍光親戚分典兵衛，往往諸奴視相府烏有也。宣帝不堪，至赤其族。惜乎！亦出一切矯枉之計，悉易諸屯，付之所親子弟。權臣稍削而宦官、外戚始用矣。厥後董賢、王鳳代為元戎，以基王莽篡奪之禍。光武中興，益制前事，內省校士，外罷郡兵，欲以銷患，而良法蕩然。當時滎陽不過千騎，公掾監領，超遷牧守，其任不輕。自後令出房帷，政歸台閣，戚宦迭將，更相傾奪。然五營畏服中人，公卿就戮，為之掃地。何進、袁紹不勝其忿，於是內置園校，陽尊黃門；外重州牧，實召邊將。閹豎雖剪，而董卓之禍以成。義軍四起，群牧爭政，漢遂三分。由此觀之，外內輕重，一繫於兵。三代之制，為不可易矣。