1 míng dào xiān shēng yuē: yáo shùn gèng wú yōu liè, jí zhì tāng wǔ biàn bié. mèng zǐ yán xìng zhī fǎn zhī, zì gǔ wú rén rú cǐ shuō, zhǐ mèng zǐ fēn bié chū lái, biàn zhī dé yáo shùn shì shēng ér zhī zhī, tāng wǔ shì xué ér néng zhī. wén wáng zhī dé zé shì yáo shùn yǔ zhī dé zé shì tāng wǔ. yào zhī jiē shì shèng rén. èr chéng yí shū juǎn èr shàng
1、明道先生曰：堯、舜更無優劣，及至湯、武便別。孟子言「性之」、「反之」，自古無人如此說，只孟子分別出來，便知得堯、舜是生而知之，湯、武是學而能之。文王之德則似堯、舜、禹之德則似湯、武。要之皆是聖人。——《二程遺書》卷二上

2 zhòng ní, yuán qì yě yán zi, chūn shēng yě mèng zǐ bìng qiū shā jǐn jiàn. zhòng ní wú suǒ bù bāo, yán zi shì bù wéi, rú yú zhī xué yú hòu shì, yǒu zì rán zhī hé qì, bù yán ér huà zhě yě. mèng zǐ zé lù qí cái, gài yì shí yān ér jǐ. zhòng ní, tiān dì yě yán zi, hé fēng qìng yún yě mèng zǐ, tài shān yán yán zhī qì xiàng yě. guān qí yán jiē kě jiàn zhī yǐ. zhòng ní wú jī, yán zi wēi yǒu jī, mèng zǐ jī zhe. kǒng zǐ jǐn shì míng kuài rén, yán zi jǐn qǐ dì, mèng zǐ jǐn xióng biàn. èr chéng shū yí shū juǎn wǔ
2、仲尼，元氣也；顏子，春生也；孟子並秋殺盡見。仲尼無所不包，顏子示「不違，如愚」之學於後世，有自然之和氣，不言而化者也。孟子則露其才，蓋亦時焉而己。仲尼，天地也；顏子，和風慶雲也；孟子，泰山岩岩之氣象也。觀其言皆可見之矣。仲尼無跡，顏子微有跡，孟子跡著。孔子儘是明快人，顏子盡豈弟，孟子盡雄辨。——《二程書遺書》卷五

3 zēng zǐ chuán shèng rén xué, qí dé hòu lái bù kě cè, ān zhī qí bù zhì shèng rén? rú yán wú dé zhèng ér bì, qiě xiū lǐ huì wén zì, zhǐ kàn tā qì xiàng jí hǎo, bèi tā suǒ jiàn chù dà. hòu rén suī yǒu hǎo yán yǔ, zhǐ bèi qì xiàng bēi, zhōng bù lèi dào. èr chéng yí shū juǎn shí wǔ
3、曾子傳聖人學，其德後來不可測，安知其不至聖人？如言「吾得正而斃」，且休理會文字，只看他氣象極好，被他所見處大。後人雖有好言語，只被氣象卑，終不類道。———《二程遺書》卷十五

4 chuán jīng wèi nán, rú shèng rén zhī hòu cái bǎi nián, chuán zhī jǐ chà. shèng rén zhī xué, ruò fēi zi sī mèng zǐ, zé jǐ hū xī yǐ. dào hé cháng xī? zhǐ shì rén bù yóu zhī. dào fēi wáng yě, yōu lì bù yóu yě. èr chéng yí shū juǎn shí qī
4、傳經為難，如聖人之後才百年，傳之己差。聖人之學，若非子思、孟子，則幾乎息矣。道何嘗息？只是人不由之。「道非亡也，幽、厲不由也。」——《二程遺書》卷十七

5 xún zǐ jí piān bó, zhǐ yī jù xìng è, dà běn jǐ shī yáng zi suī shǎo guò, rán jǐ zì bù shí xìng, gèng shuō shén dào? èr chéng yí shū juǎn shí jiǔ
5、荀子極偏駁，只一句「性惡」，大本己失；揚子雖少過，然己自不識性，更說甚道？——《二程遺書》卷十九

6 dǒng zhòng shū yuē: zhèng qí yì, bù móu qí lì míng qí dào, bù jì qí gōng. cǐ dǒng zi suǒ yǐ dù yuè zhū zi. èr chéng yí shū juǎn èr shí wǔ
6、董仲舒曰：「正其誼，不謀其利；明其道，不計其功。」此董子所以度越諸子。——《二程遺書》卷二十五

7 kǒng míng yǒu wáng zuǒ zhī xīn, dào zé wèi jǐn. wáng zhě rú tiān dì zhī wú sī xīn yān, xíng yī bù yì ér dé tiān xià, bù wèi. kǒng míng bì qiú yǒu chéng ér qǔ liú zhāng. shèng rén níng wú chéng ěr, cǐ bù kě wèi yě. ruò liú biǎo zi cóng, jiāng wèi cáo gōng suǒ bìng, qǔ ér xìng liú shì, kě yě. èr chéng yí shū juǎn èr shí sì
7、孔明有王佐之心，道則未盡。王者如天地之無私心焉，行一不義而得天下，不為。孔明必求有成而取劉璋。聖人寧無成耳，此不可為也。若劉表子琮，將為曹公所並，取而興劉氏，可也。——《二程遺書》卷二十四

8 hán yù yì jìn shì háo jié zhī shì, rú yuán dào zhōng yán yǔ suī yǒu bìng, rán zì mèng zǐ ér hòu, néng jiāng xǔ dà jiàn shí xún qiú zhě, cái jiàn cǐ rén. zhì rú duàn yuē: mèng zǐ chún hū chún. yòu yuē: xún yǔ yáng, zé yān ér bù jīng, yǔ yān ér bù xiáng. ruò bú shì tā jiàn dé, qǐ qiān yú nián hòu, biàn néng duàn dé rú cǐ fēn míng? èr chéng yí shū juǎn yī
8、韓愈亦近世豪傑之士，如《原道》中言語雖有病，然自孟子而後，能將許大見識尋求者，才見此人。至如斷曰：「孟子醇乎醇。」又曰：「荀與揚，擇焉而不精，語焉而不詳。」若不是他見得，豈千餘年後，便能斷得如此分明？——《二程遺書》卷一

9 xué zhě běn shì xiū dé, yǒu dé rán hòu yǒu yán. tuì zhī què dào xué le, yīn xué wén rì qiú suǒ wèi zhì, suì zhì yǒu de. rú yuē: kē zhī sǐ bù dé qí chuán. shì cǐ yán yǔ, fēi shì dǎo xí qián rén, yòu fēi záo kōng zhuàn dé chū, bì yǒu suǒ jiàn. ruò wú suǒ jiàn, bù zhī yán suǒ chuán zhě hé shì. èr chéng yí shū juǎn shí bā
9、學者本是修德，有德然後有言。退之卻倒學了，因學文日求所未至，遂至有得。如曰：「軻之死不得其傳。似此言語，非是蹈襲前人，又非鑿空撰得出，必有所見。若無所見，不知言所傳者何事。——《二程遺書》卷十八

10 yī chuān xiān shēng zhuàn míng dào xiān shēng xíng zhuàng yuē: xiān shēng zī bǐng jì yì, ér chōng yǎng yǒu dào. chún cuì rú jīng jīn, wēn rùn rú liáng yù. kuān ér yǒu zhì, hé ér bù liú. zhōng chéng guàn yú jīn shí, xiào tì tōng yú shén míng. shì qí sè, qí jiē wù yě rú chūn yáng zhī wēn tīng qí yán, qí rù rén yě rú shí yǔ zhī rùn. xiōng huái dòng rán, chè shì wú jiān cè qí yùn, zé hào hū ruò cāng míng zhī wú jì jí qí dé, měi yán bù zú yǐ xíng róng. xiān shēng xíng jǐ, nèi zhǔ yú jìng, ér xíng zhī yǐ shù. jiàn shàn ruò chū zhū jǐ, bù yù fú shī yú rén. jū guǎng jū ér xíng dà dào, yán yǒu wù ér dòng yǒu cháng. xiān shēng wèi xué, zì shí wǔ liù shí, wén rǔ nán tóng mào shū lùn dào, suì yàn kē jǔ zhī yè, kǎi rán yǒu qiú dào zhī zhì. wèi zhī qí yào, fàn làn yú zhū jiā, chū rù yú lǎo shì zhě jǐ shí nián, fǎn qiú zhū liù jīng ér hòu dé zhī. míng yú shù wù, chá yú rén lún. zhī jǐn xìng zhì mìng, bì běn yú xiào dì. qióng shén zhī huà, yóu tōng yú lǐ lè. biàn yì duān shì shì zhī fēi, kāi bǎi dài wèi míng zhī huò. qín hàn ér xià, wèi yǒu zhēn sī lǐ yě. wèi mèng zǐ méi ér shèng xué bù chuán, yǐ xìng qǐ sī wén wèi jǐ rèn. qí yán yuē: dào zhī bù míng, yì duān hài zhī yě. xī zhī hài jìn ér yì zhī, jīn zhī hài shēn ér nán biàn. xī zhī huò rén yě chéng qí mí àn, jīn zhī rén rén yě yīn qí gāo míng. zì wèi zhī qióng shén zhī huà, ér bù zú yǐ kāi wù chéng wù. yán wèi wú zhōu biàn, shí zé wài yú lún lǐ. qióng shēn jí wēi, ér bù kě yǐ rù yáo shùn zhī dào. tiān xià zhī xué, fēi qiǎn lòu gù zhì, zé bì rù yú cǐ. zì dào zhī bù míng yě, xié dàn yāo yì zhī shuō jīng qǐ. tú shēng mín zhī ěr mù, nì tiān xià yú wū zhuó. suī gāo cái míng zhì, jiāo yú jiàn wén, zuì shēng mèng sǐ, bù zì jué yě. shì jiē zhèng lù zhī zhēn wú, shèng mén zhī bì sāi, pì zhī ér hòu kě yǐ rù dào. xiān shēng jìn jiāng jué sī rén, tuì jiāng míng zhī shū. bù xìng zǎo shì, jiē wèi jí yě. qí biàn xī jīng wēi, shāo jiàn yú shì zhě, xué zhě zhī suǒ chuán ěr. xiān shēng zhī mén, xué zhě duō yǐ. xiān shēng zhī yán, píng yì yì zhī, xián yú jiē huò qí yì, rú qún yǐn yú hé, gè chōng qí liàng. xiān shēng jiào rén, zì zhì zhī zhì yú zhī zhǐ, chéng yì zhì yú píng tiān xià, sǎ sǎo yīng duì zhì yú qióng lǐ jǐn xìng, xún xún yǒu xù. bìng shì zhī xué zhě shě jìn ér qū yuǎn, chù xià ér kuī gāo, suǒ yǐ qīng zì dà ér zú wú de yě. xiān shēng jiē wù, biàn ér bù jiān, gǎn ér néng tōng, jiào rén ér rén yì cóng, nù rén ér rén bù yuàn. xián yú shàn è, xián dé qí xīn. jiǎo wěi zhě xiàn qí chéng, bào màn zhě zhì qí gōng. jiān fēng zhě chéng fú, dǔ dé zhě xīn zuì. suī xiǎo rén yǐ qū xiàng zhī yì, gù yú lì hài, shí jiàn pái chì, tuì ér shěng qí sī, wèi yǒu bù yǐ xiān shēng wèi jūn zǐ yě. xiān shēng wèi zhèng, zhì è yǐ kuān, chù fán ér yù. dāng fǎ lìng jǐn mì zhī jì, wèi cháng cóng zhòng wèi yīng wén táo zé zhī shì. rén jiē bìng yú jū ài, ér xiān shēng chù zhī chuò rán. zhòng yōu yǐ wèi shén nán, ér xiān shēng wèi zhī pèi rán. suī dāng cāng zú, bù dòng shēng sè. fāng jiān sī jīng wèi yán jí zhī shí, qí dài xiān shēng lǜ jiē kuān hòu. shè shī zhī jì, yǒu suǒ lài yān. xiān shēng suǒ wèi gāng tiáo fǎ dù, rén kě xiào ér wèi yě. zhì qí dǎo zhī ér cóng, dòng zhī ér hé, bù qiú wù ér wù yīng, wèi shī xìn ér mín xìn, zé rén bù kě jí yě. èr chéng wén jí juǎn shí yī míng dào xiān shēng xíng zhuàng
10、伊川先生撰《明道先生行狀》曰：先生資稟既異，而充養有道。純粹如精金，溫潤如良玉。寬而有制，和而不流。忠誠貫於金石，孝悌通於神明。視其色，其接物也如春陽之溫；聽其言，其入人也如時雨之潤。胸懷洞然，徹視無間；測其蘊，則浩乎若蒼溟之無際；極其德，美言不足以形容。先生行己，內主於敬，而行之以恕。見善若出諸己，不欲弗施於人。居廣居而行大道，言有物而動有常。先生為學，自十五六時，聞汝南同茂叔論道，遂厭科舉之業，慨然有求道之志。未知其要，泛濫於諸家，出入於老釋者幾十年，返求諸六經而後得之。明於庶物，察於人倫。知盡性至命，必本於孝弟。窮神知化，由通於禮樂。辯異端似是之非，開百代未明之惑。秦漢而下，未有臻斯理也。謂孟子沒而聖學不傳，以興起斯文為己任。其言曰：「道之不明，異端害之也。昔之害近而易知，今之害深而難辯。昔之惑人也乘其迷暗，今之人人也因其高明。」自謂之窮神知化，而不足以開物成務。言為無周遍，實則外於倫理。窮深極微，而不可以入堯舜之道。天下之學，非淺陋固滯，則必入於此。自道之不明也，邪誕妖異之說兢起。塗生民之耳目，溺天下於污濁。雖高才明智，膠於見聞，醉生夢死，不自覺也。是皆正路之蓁蕪，聖門之蔽塞，辟之而後可以入道。先生進將覺斯人，退將明之書。不幸早逝，皆未及也。其辯析精微，稍見於世者，學者之所傳耳。先生之門，學者多矣。先生之言，平易易知，賢愚皆獲其益，如群飲於河，各充其量。先生教人，自致知至於知止，誠意至於平天下，灑掃應對至於窮理盡性，循循有序。病世之學者舍近而趨遠，處下而窺高，所以輕自大而卒無得也。先生接物，辨而不間，感而能通，教人而人易從，怒人而人不怨。賢愚善惡，鹹得其心。狡偽者獻其誠，暴慢者致其恭。間風者誠服，睹德者心醉。雖小人以趨向之異，顧於利害，時見排斥，退而省其私，未有不以先生為君子也。先生為政，治惡以寬，處煩而裕。當法令緊密之際，未嘗從眾為應文逃責之事。人皆病於拘礙，而先生處之綽然。眾憂以為甚難，而先生為之沛然。雖當倉卒，不動聲色。方監司兢為嚴急之時，其待先生率皆寬厚。設施之際，有所賴焉。先生所為綱條法度，人可效而為也。至其導之而從，動之而和，不求物而物應，未施信而民信，則人不可及也。——《二程文集》卷十一《明道先生行狀》

11 hóu shī shèng yún: zhū gōng shàn jiàn míng dào yú rǔ, guī, wèi rén yuē: guāng tíng zài chūn fēng zhōng zuò le yī gè yuè.. yóu yáng chū jiàn yī chuān, yī chuān míng mù ér zuò, èr zi qí lì. jì jué, gù wèi yuē: xián bèi shàng zài cǐ hū? rì jì wǎn, qiě xiū yǐ. jí chū mén, mén wài zhī xuě shēn yī chǐ. èr chéng yí shū juǎn shí èr
11、侯師聖云：朱公掞見明道於汝，歸，謂人曰：「光庭在春風中坐了一個月。」。游、楊初見伊川，伊川瞑目而坐，二子俟立。既覺，顧謂曰：「賢輩尚在此乎？日既晚，且休矣。」及出門，門外之雪深一尺。——《二程遺書》卷十二

12 liú ān lǐ yún: míng dào xiān shēng dé xìng chōng wán, cuì hé zhī qì, àng yú miàn bèi, lè yì duō shù, zhōng rì yí yuè. lì zhī cóng xiān shēng sān shí nián, wèi jiàn qí fèn lì zhī róng. èr chéng yí shū fù lù mén rén péng yǒu xù shù
12、劉安禮云：明道先生德性充完，粹和之氣，盎於面背，樂易多恕，終日怡悅。立之從先生三十年，未見其忿厲之容。——《二程遺書》附錄《門人朋友敘述》

13 lǚ yǔ shū zhuàn míng dào xiān shēng āi cí yún: xiān shēng fù tè lì zhī cái, zhī dà xué zhī yào bó wén qiáng shí, gōng xíng bàn jiū chá lún míng wù, jí qí suǒ zhǐ huàn rán xīn shì, dòng jiàn dào tǐ. qí zào yú yuē yě, suī shì biàn zhī gǎn bù yī, zhī yīng shì xīn ér bù qióng suī tiān xià zhī lǐ zhì zhòng, zhī fǎn zhī wú shēn ér zì zú. qí zhì yú yī yě, yì duān bìng lì ér bù néng yí, shèng rén fù qǐ ér bù yǔ yì. qí yǎng zhī chéng yě, hé qì chōng jiā, jiàn yú shēng róng, rán wàng zhī chóng shēn, bù kě màn yě yù shì yōu wèi, cóng kè bù pò, rán chéng xīn kěn cè, fú zhī cuò yě. qí zì rèn zhī zhòng yě, níng xué shèng rén ér wèi zhì, bù yù yǐ yī shàn chéng míng níng yǐ yī wù bù bèi zé wèi jǐ bìng, bù yù yǐ yī shí zhī lì wèi jǐ gōng. qí zì xìn zhī dǔ yě, wú zhì kě xíng, bù gǒu jié qí qù jiù wú yì suǒ ān, suī xiǎo guān yǒu suǒ bù xiè. èr chéng yí shū fù lù
13、呂與叔撰《明道先生哀詞》云：先生負特立之才，知大學之要；博文強識，躬行辦究；察倫明物，極其所止；渙然心釋，洞見道體。其造於約也，雖事變之感不一，知應是心而不窮；雖天下之理至眾，知反之吾身而自足。其致於一也，異端並立而不能移，聖人復起而不與易。其養之成也，和氣充浹，見於聲容，然望之崇深，不可慢也；遇事優為，從客不迫，然誠心懇惻，弗之措也。其自任之重也，寧學聖人而未至，不欲以一善成名；寧以一物不被澤為己病，不欲以一時之利為己功。其自信之篤也，吾志可行，不苟潔其去就；吾義所安，雖小官有所不屑。——《二程遺書》附錄

14 lǚ yǔ shū zhuàn héng qú xiān shēng xíng zhuàng yún: kāng dìng yòng bīng shí, xiān shēng nián shí bā, kǎi rán yǐ gōng míng zì xǔ, shàng shū yè fàn wén zhèng gōng. gōng zhī qí yuǎn qì, yù chéng jiù zhī, nǎi zé zhī yuē: rú zhě zì yǒu míng jiào, hé shì yú bīng? yīn quàn dú zhōng yōng. xiān shēng dú qí shū, suī ài zhī, yóu yǐ wèi wèi zú, yú shì yòu fǎng zhū shì lǎo zhī shū, lěi nián jǐn jiū qí shuō, zhī wú suǒ de, fǎn ér qiú zhī liù jīng. jiā yòu chū, jiàn chéng bó chún zhèng shū yú jīng shī, gòng yǔ dào xué zhī yào. xiān shēng huàn rán zì xìn yuē: wú dào zì zú, hé shì páng qiú! yú shì jǐn qì yì xué, chún rú yě. wǎn zì chóng wén yí jí xī guī héng qú, zhōng rì wēi zuò yī shì, zuǒ yòu jiǎn biān, fǔ ér dú, yǎng ér sī, yǒu de zé shí zhī. huò zhōng yè qǐ zuò, qǔ zhú yǐ shū. qí zhì dào jīng sī, wèi shǐ xū yú xī, yì wèi cháng xū yú wàng yě. xué zhě yǒu wèn, duō gào yǐ zhī lǐ chéng xìng, biàn huà qì zhì zhī dào, xué bì rú shèng rén ér hòu jǐ. wén zhě mò bù dòng xīn yǒu jìn. cháng wèi mén rén: wú xué jì dé yú xīn, zé xiū qí cí mìng cí wú chà, rán hòu duàn shì duàn shì wú shī, wú nǎi pèi rán. jīng yì rù shén zhě, yù ér jǐ yǐ. xiān shēng qì zhì gāng yì, dé shèng mào yán. rán yǔ rén jū, jiǔ ér rì qīn. qí zhì jiā jiē wù, dà yào zhèng jǐ yǐ gǎn rén. rén wèi zhī xìn, fǎn gōng zì zhì, bù yǐ yǔ rén. suī yǒu wèi yù, ān xíng ér wú huǐ. gù shí yǔ bù shí, wén fēng ér wèi, fēi qí yì yě, bù gǎn yǐ yī háo jí zhī. zhāng zi quán shū juǎn shí wǔ
14、呂與叔撰《橫渠先生行狀》云：康定用兵時，先生年十八，慨然以功名自許，上書謁范文正公。公知其遠器，欲成就之，乃責之曰：「儒者自有名教，何事於兵？」因勸讀《中庸》。先生讀其書，雖愛之，猶以為未足，於是又訪諸釋老之書，累年盡究其說，知無所得，反而求之六經。嘉祐初，見程伯淳、正叔於京師，共語道學之要。先生渙然自信曰：「吾道自足，何事旁求！」於是盡棄異學，淳如也。晚自崇文移疾西歸橫渠，終日危坐一室，左右簡編，俯而讀，仰而思，有得則識之。或中夜起坐，取燭以書。其志道精思，未始須臾息，亦未嘗須臾忘也。學者有問，多告以知禮成性，變化氣質之道，學必如聖人而後己。聞者莫不動心有進。嘗謂門人：「吾學既得於心，則修其辭；命辭無差，然後斷事；斷事無失，吾乃沛然。精義入神者，豫而己矣。」先生氣質剛毅，德盛貌嚴。然與人居，久而日親。其治家接物，大要正己以感人。人未之信，反躬自治，不以語人。雖有未喻，安行而無悔。故識與不識，聞風而畏，非其義也，不敢以一毫及之。——《張子全書》卷十五