1 míng dào xiān shēng yuē: yáo shùn gèng wú yōu liè, jí zhì tāng wǔ biàn bié. mèng zǐ yán" xìng zhī"" fǎn zhī", zì gǔ wú rén rú cǐ shuō, zhǐ mèng zǐ fēn bié chū lái, biàn zhī dé yáo shùn shì shēng ér zhī zhī, tāng wǔ shì xué ér néng zhī. wén wáng zhī dé zé shì yáo shùn yǔ zhī dé zé shì tāng wǔ. yào zhī jiē shì shèng rén. èr chéng yí shū juàn èr shàng
1、明道先生曰:尧、舜更无优劣,及至汤、武便别。孟子言“性之”、“反之”,自古无人如此说,只孟子分别出来,便知得尧、舜是生而知之,汤、武是学而能之。文王之德则似尧、舜、禹之德则似汤、武。要之皆是圣人。——《二程遗书》卷二上
2 zhòng ní, yuán qì yě yán zi, chūn shēng yě mèng zǐ bìng qiū shā jǐn jiàn. zhòng ní wú suǒ bù bāo, yán zi shì" bù wéi, rú yú" zhī xué yú hòu shì, yǒu zì rán zhī hé qì, bù yán ér huà zhě yě. mèng zǐ zé lù qí cái, gài yì shí yān ér jǐ. zhòng ní, tiān dì yě yán zi, hé fēng qìng yún yě mèng zǐ, tài shān yán yán zhī qì xiàng yě. guān qí yán jiē kě jiàn zhī yǐ. zhòng ní wú jī, yán zi wēi yǒu jī, mèng zǐ jī zhe. kǒng zǐ jìn shì míng kuài rén, yán zi jǐn qǐ dì, mèng zǐ jǐn xióng biàn. èr chéng shū yí shū juàn wǔ
2、仲尼,元气也;颜子,春生也;孟子并秋杀尽见。仲尼无所不包,颜子示“不违,如愚”之学于后世,有自然之和气,不言而化者也。孟子则露其才,盖亦时焉而己。仲尼,天地也;颜子,和风庆云也;孟子,泰山岩岩之气象也。观其言皆可见之矣。仲尼无迹,颜子微有迹,孟子迹著。孔子尽是明快人,颜子尽岂弟,孟子尽雄辨。——《二程书遗书》卷五
3 zēng zǐ chuán shèng rén xué, qí dé hòu lái bù kě cè, ān zhī qí bù zhì shèng rén? rú yán" wú dé zhèng ér bì", qiě xiū lǐ huì wén zì, zhǐ kàn tā qì xiàng jí hǎo, bèi tā suǒ jiàn chù dà. hòu rén suī yǒu hǎo yán yǔ, zhǐ bèi qì xiàng bēi, zhōng bù lèi dào. èr chéng yí shū juàn shí wǔ
3、曾子传圣人学,其德后来不可测,安知其不至圣人?如言“吾得正而毙”,且休理会文字,只看他气象极好,被他所见处大。后人虽有好言语,只被气象卑,终不类道。———《二程遗书》卷十五
4 chuán jīng wéi nán, rú shèng rén zhī hòu cái bǎi nián, chuán zhī jǐ chà. shèng rén zhī xué, ruò fēi zi sī mèng zǐ, zé jī hū xī yǐ. dào hé cháng xī? zhǐ shì rén bù yóu zhī." dào fēi wáng yě, yōu lì bù yóu yě." èr chéng yí shū juàn shí qī
4、传经为难,如圣人之后才百年,传之己差。圣人之学,若非子思、孟子,则几乎息矣。道何尝息?只是人不由之。“道非亡也,幽、厉不由也。”——《二程遗书》卷十七
5 xún zǐ jí piān bó, zhǐ yī jù" xìng è", dà běn jǐ shī yáng zi suī shǎo guò, rán jǐ zì bù shí xìng, gèng shuō shén dào? èr chéng yí shū juàn shí jiǔ
5、荀子极偏驳,只一句“性恶”,大本己失;扬子虽少过,然己自不识性,更说甚道?——《二程遗书》卷十九
6 dǒng zhòng shū yuē:" zhèng qí yì, bù móu qí lì míng qí dào, bù jì qí gōng." cǐ dǒng zi suǒ yǐ dù yuè zhū zǐ. èr chéng yí shū juàn èr shí wǔ
6、董仲舒曰:“正其谊,不谋其利;明其道,不计其功。”此董子所以度越诸子。——《二程遗书》卷二十五
7 kǒng míng yǒu wáng zuǒ zhī xīn, dào zé wèi jǐn. wáng zhě rú tiān dì zhī wú sī xīn yān, xíng yī bú yì ér dé tiān xià, bù wéi. kǒng míng bì qiú yǒu chéng ér qǔ liú zhāng. shèng rén níng wú chéng ěr, cǐ bù kě wèi yě. ruò liú biǎo zi cóng, jiāng wèi cáo gōng suǒ bìng, qǔ ér xìng liú shì, kě yě. èr chéng yí shū juàn èr shí sì
7、孔明有王佐之心,道则未尽。王者如天地之无私心焉,行一不义而得天下,不为。孔明必求有成而取刘璋。圣人宁无成耳,此不可为也。若刘表子琮,将为曹公所并,取而兴刘氏,可也。——《二程遗书》卷二十四
8 hán yù yì jìn shì háo jié zhī shì, rú yuán dào zhōng yán yǔ suī yǒu bìng, rán zì mèng zǐ ér hòu, néng jiāng xǔ dà jiàn shí xún qiú zhě, cái jiàn cǐ rén. zhì rú duàn yuē:" mèng zǐ chún hū chún." yòu yuē:" xún yǔ yáng, zé yān ér bù jīng, yǔ yān ér bù xiáng." ruò bú shì tā jiàn de, qǐ qiān yú nián hòu, biàn néng duàn dé rú cǐ fēn míng? èr chéng yí shū juàn yī
8、韩愈亦近世豪杰之士,如《原道》中言语虽有病,然自孟子而后,能将许大见识寻求者,才见此人。至如断曰:“孟子醇乎醇。”又曰:“荀与扬,择焉而不精,语焉而不详。”若不是他见得,岂千余年后,便能断得如此分明?——《二程遗书》卷一
9 xué zhě běn shì xiū dé, yǒu dé rán hòu yǒu yán. tuì zhī què dǎo xué le, yīn xué wén rì qiú suǒ wèi zhì, suì zhì yǒu de. rú yuē:" kē zhī sǐ bù dé qí chuán. shì cǐ yán yǔ, fēi shì dǎo xí qián rén, yòu fēi záo kōng zhuàn dé chū, bì yǒu suǒ jiàn. ruò wú suǒ jiàn, bù zhī yán suǒ chuán zhě hé shì. èr chéng yí shū juàn shí bā
9、学者本是修德,有德然后有言。退之却倒学了,因学文日求所未至,遂至有得。如曰:“轲之死不得其传。似此言语,非是蹈袭前人,又非凿空撰得出,必有所见。若无所见,不知言所传者何事。——《二程遗书》卷十八
10 yī chuān xiān shēng zhuàn míng dào xiān shēng xíng zhuàng yuē: xiān shēng zī bǐng jì yì, ér chōng yǎng yǒu dào. chún cuì rú jīng jīn, wēn rùn rú liáng yù. kuān ér yǒu zhì, hé ér bù liú. zhōng chéng guàn yú jīn shí, xiào tì tōng yú shén míng. shì qí sè, qí jiē wù yě rú chūn yáng zhī wēn tīng qí yán, qí rù rén yě rú shí yǔ zhī rùn. xiōng huái dòng rán, chè shì wú jiàn cè qí yùn, zé hào hū ruò cāng míng zhī wú jì jí qí dé, měi yán bù zú yǐ xíng róng. xiān shēng xíng jǐ, nèi zhǔ yú jìng, ér xíng zhī yǐ shù. jiàn shàn ruò chū zhū jǐ, bù yù fú shī yú rén. jū guǎng jū ér xíng dà dào, yán yǒu wù ér dòng yǒu cháng. xiān shēng wéi xué, zì shí wǔ liù shí, wén rǔ nán tóng mào shū lùn dào, suì yàn kē jǔ zhī yè, kǎi rán yǒu qiú dào zhī zhì. wèi zhī qí yào, fàn làn yú zhū jiā, chū rù yú lǎo shì zhě jǐ shí nián, fǎn qiú zhū liù jīng ér hòu dé zhī. míng yú shù wù, chá yú rén lún. zhī jìn xìng zhì mìng, bì běn yú xiào dì. qióng shén zhī huà, yóu tōng yú lǐ yuè. biàn yì duān shì shì zhī fēi, kāi bǎi dài wèi míng zhī huò. qín hàn ér xià, wèi yǒu zhēn sī lǐ yě. wèi mèng zǐ méi ér shèng xué bù chuán, yǐ xīng qǐ sī wén wèi jǐ rèn. qí yán yuē:" dào zhī bù míng, yì duān hài zhī yě. xī zhī hài jìn ér yì zhī, jīn zhī hài shēn ér nán biàn. xī zhī huò rén yě chéng qí mí àn, jīn zhī rén rén yě yīn qí gāo míng." zì wèi zhī qióng shén zhī huà, ér bù zú yǐ kāi wù chéng wù. yán wèi wú zhōu biàn, shí zé wài yú lún lǐ. qióng shēn jí wēi, ér bù kě yǐ rù yáo shùn zhī dào. tiān xià zhī xué, fēi qiǎn lòu gù zhì, zé bì rù yú cǐ. zì dào zhī bù míng yě, xié dàn yāo yì zhī shuō jīng qǐ. tú shēng mín zhī ěr mù, nì tiān xià yú wū zhuó. suī gāo cái míng zhì, jiāo yú jiàn wén, zuì shēng mèng sǐ, bù zì jué yě. shì jiē zhèng lù zhī zhēn wú, shèng mén zhī bì sāi, pì zhī ér hòu kě yǐ rù dào. xiān shēng jìn jiāng jué sī rén, tuì jiāng míng zhī shū. bù xìng zǎo shì, jiē wèi jí yě. qí biàn xī jīng wēi, shāo jiàn yú shì zhě, xué zhě zhī suǒ chuán ěr. xiān shēng zhī mén, xué zhě duō yǐ. xiān shēng zhī yán, píng yì yì zhī, xián yú jiē huò qí yì, rú qún yǐn yú hé, gè chōng qí liàng. xiān shēng jiào rén, zì zhì zhī zhì yú zhī zhǐ, chéng yì zhì yú píng tiān xià, sǎ sào yìng duì zhì yú qióng lǐ jìn xìng, xún xún yǒu xù. bìng shì zhī xué zhě shě jìn ér qū yuǎn, chù xià ér kuī gāo, suǒ yǐ qīng zì dà ér zú wú de yě. xiān shēng jiē wù, biàn ér bù jiān, gǎn ér néng tōng, jiào rén ér rén yì cóng, nù rén ér rén bù yuàn. xián yú shàn è, xián dé qí xīn. jiǎo wěi zhě xiàn qí chéng, bào màn zhě zhì qí gōng. jiān fēng zhě chéng fú, dǔ dé zhě xīn zuì. suī xiǎo rén yǐ qū xiàng zhī yì, gù yú lì hài, shí jiàn pái chì, tuì ér shěng qí sī, wèi yǒu bù yǐ xiān shēng wèi jūn zǐ yě. xiān shēng wéi zhèng, zhì è yǐ kuān, chù fán ér yù. dāng fǎ lìng jǐn mì zhī jì, wèi cháng cóng zhòng wèi yīng wén táo zé zhī shì. rén jiē bìng yú jū ài, ér xiān shēng chù zhī chuò rán. zhòng yōu yǐ wéi shén nán, ér xiān shēng wèi zhī pèi rán. suī dāng cāng cù, bù dòng shēng sè. fāng jiān sī jīng wèi yán jí zhī shí, qí dài xiān shēng lǜ jiē kuān hòu. shè shī zhī jì, yǒu suǒ lài yān. xiān shēng suǒ wéi gāng tiáo fǎ dù, rén kě xiào ér wèi yě. zhì qí dǎo zhī ér cóng, dòng zhī ér hé, bù qiú wù ér wù yīng, wèi shī xìn ér mín xìn, zé rén bù kě jí yě. èr chéng wén jí juǎn shí yī míng dào xiān shēng xíng zhuàng
10、伊川先生撰《明道先生行状》曰:先生资禀既异,而充养有道。纯粹如精金,温润如良玉。宽而有制,和而不流。忠诚贯于金石,孝悌通于神明。视其色,其接物也如春陽之温;听其言,其入人也如时雨之润。胸怀洞然,彻视无间;测其蕴,则浩乎若苍溟之无际;极其德,美言不足以形容。先生行己,内主于敬,而行之以恕。见善若出诸己,不欲弗施于人。居广居而行大道,言有物而动有常。先生为学,自十五六时,闻汝南同茂叔论道,遂厌科举之业,慨然有求道之志。未知其要,泛滥于诸家,出入于老释者几十年,返求诸六经而后得之。明于庶物,察于人伦。知尽性至命,必本于孝弟。穷神知化,由通于礼乐。辩异端似是之非,开百代未明之惑。秦汉而下,未有臻斯理也。谓孟子没而圣学不传,以兴起斯文为己任。其言曰:“道之不明,异端害之也。昔之害近而易知,今之害深而难辩。昔之惑人也乘其迷暗,今之人人也因其高明。”自谓之穷神知化,而不足以开物成务。言为无周遍,实则外于伦理。穷深极微,而不可以入尧舜之道。天下之学,非浅陋固滞,则必入于此。自道之不明也,邪诞妖异之说兢起。涂生民之耳目,溺天下于污浊。虽高才明智,胶于见闻,醉生梦死,不自觉也。是皆正路之蓁芜,圣门之蔽塞,辟之而后可以入道。先生进将觉斯人,退将明之书。不幸早逝,皆未及也。其辩析精微,稍见于世者,学者之所传耳。先生之门,学者多矣。先生之言,平易易知,贤愚皆获其益,如群饮于河,各充其量。先生教人,自致知至于知止,诚意至于平天下,洒扫应对至于穷理尽性,循循有序。病世之学者舍近而趋远,处下而窥高,所以轻自大而卒无得也。先生接物,辨而不间,感而能通,教人而人易从,怒人而人不怨。贤愚善恶,咸得其心。狡伪者献其诚,暴慢者致其恭。间风者诚服,睹德者心醉。虽小人以趋向之异,顾于利害,时见排斥,退而省其私,未有不以先生为君子也。先生为政,治恶以宽,处烦而裕。当法令紧密之际,未尝从众为应文逃责之事。人皆病于拘碍,而先生处之绰然。众忧以为甚难,而先生为之沛然。虽当仓卒,不动声色。方监司兢为严急之时,其待先生率皆宽厚。设施之际,有所赖焉。先生所为纲条法度,人可效而为也。至其导之而从,动之而和,不求物而物应,未施信而民信,则人不可及也。——《二程文集》卷十一《明道先生行状》
11 hóu shī shèng yún: zhū gōng shàn jiàn míng dào yú rǔ, guī, wèi rén yuē:" guāng tíng zài chūn fēng zhōng zuò le yí gè yuè.". yóu yáng chū jiàn yī chuān, yī chuān míng mù ér zuò, èr zi qí lì. jì jué, gù wèi yuē:" xián bèi shàng zài cǐ hū? rì jì wǎn, qiě xiū yǐ." jí chū mén, mén wài zhī xuě shēn yī chǐ. èr chéng yí shū juàn shí èr
11、侯师圣云:朱公掞见明道于汝,归,谓人曰:“光庭在春风中坐了一个月。”。游、杨初见伊川,伊川瞑目而坐,二子俟立。既觉,顾谓曰:“贤辈尚在此乎?日既晚,且休矣。”及出门,门外之雪深一尺。——《二程遗书》卷十二
12 liú ān lǐ yún: míng dào xiān shēng dé xìng chōng wán, cuì hé zhī qì, àng yú miàn bèi, lè yì duō shù, zhōng rì yí yuè. lì zhī cóng xiān shēng sān shí nián, wèi jiàn qí fèn lì zhī róng. èr chéng yí shū fù lù mén rén péng yǒu xù shù
12、刘安礼云:明道先生德性充完,粹和之气,盎于面背,乐易多恕,终日怡悦。立之从先生三十年,未见其忿厉之容。——《二程遗书》附录《门人朋友叙述》
13 lǚ yǔ shū zhuàn míng dào xiān shēng āi cí yún: xiān shēng fù tè lì zhī cái, zhī dà xué zhī yào bó wén qiáng shí, gōng xíng bàn jiū chá lún míng wù, jí qí suǒ zhǐ huàn rán xīn shì, dòng jiàn dào tǐ. qí zào yú yuē yě, suī shì biàn zhī gǎn bù yī, zhī yìng shì xīn ér bù qióng suī tiān xià zhī lǐ zhì zhòng, zhī fǎn zhī wú shēn ér zì zú. qí zhì yú yī yě, yì duān bìng lì ér bù néng yí, shèng rén fù qǐ ér bù yǔ yì. qí yǎng zhī chéng yě, hé qì chōng jiā, jiàn yú shēng róng, rán wàng zhī chóng shēn, bù kě màn yě yù shì yōu wèi, cóng kè bù pò, rán chéng xīn kěn cè, fú zhī cuò yě. qí zì rèn zhī zhòng yě, níng xué shèng rén ér wèi zhì, bù yù yǐ yī shàn chéng míng níng yǐ yī wù bù bèi zé wèi jǐ bìng, bù yù yǐ yī shí zhī lì wèi jǐ gōng. qí zì xìn zhī dǔ yě, wú zhì kě xíng, bù gǒu jié qí qù jiù wú yì suǒ ān, suī xiǎo guān yǒu suǒ bù xiè. èr chéng yí shū fù lù
13、吕与叔撰《明道先生哀词》云:先生负特立之才,知大学之要;博文强识,躬行办究;察伦明物,极其所止;涣然心释,洞见道体。其造于约也,虽事变之感不一,知应是心而不穷;虽天下之理至众,知反之吾身而自足。其致于一也,异端并立而不能移,圣人复起而不与易。其养之成也,和气充浃,见于声容,然望之崇深,不可慢也;遇事优为,从客不迫,然诚心恳恻,弗之措也。其自任之重也,宁学圣人而未至,不欲以一善成名;宁以一物不被泽为己病,不欲以一时之利为己功。其自信之笃也,吾志可行,不苟洁其去就;吾义所安,虽小官有所不屑。——《二程遗书》附录
14 lǚ yǔ shū zhuàn héng qú xiān shēng xíng zhuàng yún: kāng dìng yòng bīng shí, xiān shēng nián shí bā, kǎi rán yǐ gōng míng zì xǔ, shàng shū yè fàn wén zhèng gōng. gōng zhī qí yuǎn qì, yù chéng jiù zhī, nǎi zé zhī yuē:" rú zhě zì yǒu míng jiào, hé shì yú bīng?" yīn quàn dú zhōng yōng. xiān shēng dú qí shū, suī ài zhī, yóu yǐ wéi wèi zú, yú shì yòu fǎng zhū shì lǎo zhī shū, lěi nián jǐn jiū qí shuō, zhī wú suǒ de, fǎn ér qiú zhī liù jīng. jiā yòu chū, jiàn chéng bó chún zhèng shū yú jīng shī, gòng yǔ dào xué zhī yào. xiān shēng huàn rán zì xìn yuē:" wú dào zì zú, hé shì páng qiú!" yú shì jǐn qì yì xué, chún rú yě. wǎn zì chóng wén yí jí xī guī héng qú, zhōng rì wēi zuò yī shì, zuǒ yòu jiǎn biān, fǔ ér dú, yǎng ér sī, yǒu de zé shí zhī. huò zhōng yè qǐ zuò, qǔ zhú yǐ shū. qí zhì dào jīng sī, wèi shǐ xū yú xī, yì wèi cháng xū yú wàng yě. xué zhě yǒu wèn, duō gào yǐ zhī lǐ chéng xìng, biàn huà qì zhì zhī dào, xué bì rú shèng rén ér hòu jǐ. wén zhě mò bù dòng xīn yǒu jìn. cháng wèi mén rén:" wú xué jì dé yú xīn, zé xiū qí cí mìng cí wú chà, rán hòu duàn shì duàn shì wú shī, wú nǎi pèi rán. jing yi ru shen zhě, yù ér jǐ yǐ." xiān shēng qì zhì gāng yì, dé shèng mào yán. rán yú rén jū, jiǔ ér rì qīn. qí zhì jiā jiē wù, dà yào zhèng jǐ yǐ gǎn rén. rén wèi zhī xìn, fǎn gōng zì zhì, bù yǐ yǔ rén. suī yǒu wèi yù, ān xíng ér wú huǐ. gù shí yǔ bù shí, wén fēng ér wèi, fēi qí yì yě, bù gǎn yǐ yī háo jí zhī. zhāng zi quán shū juàn shí wǔ
14、吕与叔撰《横渠先生行状》云:康定用兵时,先生年十八,慨然以功名自许,上书谒范文正公。公知其远器,欲成就之,乃责之曰:“儒者自有名教,何事于兵?”因劝读《中庸》。先生读其书,虽爱之,犹以为未足,于是又访诸释老之书,累年尽究其说,知无所得,反而求之六经。嘉祐初,见程伯淳、正叔于京师,共语道学之要。先生涣然自信曰:“吾道自足,何事旁求!”于是尽弃异学,淳如也。晚自崇文移疾西归横渠,终日危坐一室,左右简编,俯而读,仰而思,有得则识之。或中夜起坐,取烛以书。其志道精思,未始须臾息,亦未尝须臾忘也。学者有问,多告以知礼成性,变化气质之道,学必如圣人而后己。闻者莫不动心有进。尝谓门人:“吾学既得于心,则修其辞;命辞无差,然后断事;断事无失,吾乃沛然。精义入神者,豫而己矣。”先生气质刚毅,德盛貌严。然与人居,久而日亲。其治家接物,大要正己以感人。人未之信,反躬自治,不以语人。虽有未喻,安行而无悔。故识与不识,闻风而畏,非其义也,不敢以一毫及之。——《张子全书》卷十五