huò wèn yuē: xián shèng zhī kōng shēng, bì yǒu yǐ yòng qí xīn. shàng zì kǒng mò zhī dǎng, xià zhì gǒu mèng zhī tú, jiào xùn bì zuò chuí wén. hé yě?
或問曰:「賢聖之空生,必有以用其心。上自孔、墨之黨,下至苟、孟之徒,教訓必作垂文。何也?」
duì yuē: shèng rén zuò jīng, yì zhě chuán jì, kuāng jì báo sú, qū mín shǐ zhī guī shí chéng yě. àn liù lüè zhī shū, wàn sān qiān piān, zēng shàn xiāo è, gē jié héng tà, qū yì yóu màn, qī biàn dào shàn, guī zhèng dào yān. kǒng zǐ zuò chūn qiū, zhōu mín bì yě. gù cǎi qiú háo máo zhī shàn, biǎn xiān jiè zhī è, bō luàn shì, fǎn zhū zhèng, rén dào jiā, wáng dào bèi, suǒ yǐ jiǎn yā mí báo zhī sú zhě, xī jù mì zhì. fū fáng jué bù bèi, yǒu shuǐ yì zhī hài wǎng jiě bù jié, yǒu shòu shī zhī huàn. shì gù zhōu dào bù bì, zé mín bù wén báo mín bù wén báo, chūn qiū bù zuò. yáng mò zhī xué bù luàn rú yì, zé mèng zǐ zhī chuán bù zào hán guó bù xiǎo ruò, fǎ dù bù huài fèi, zé hán fēi zhī shū bù wèi gāo zǔ bù biàn dé tiān xià, mǎ shàng zhī jì wèi zhuǎn, zé lù jiǎ zhī yǔ bù zòu zhòng shì bù shī shí, fán lùn bù huài luàn, zé huán tán zhī lùn bù qǐ. gù fū xián shèng zhī xìng wén yě, qǐ shì bù kōng wèi, yīn yīn bù wàng zuò. zuò yǒu yì yú huà, huà yǒu bǔ yú zhèng. gù hàn lì lán tái zhī guān, xiào shěn qí shū, yǐ kǎo qí yán. dǒng zhòng shū zuò dào shù zhī shū, pō yán zāi yì zhèng zhì suǒ shī, shū chéng wén jù, biǎo zài hàn shì. zhǔ fù yǎn jí zhī, wū zòu qí shū. tiān zǐ xià zhòng shū yú lì, dāng wèi zhī xià yú. zhòng shū dāng sǐ, tiān zǐ shè zhī. fū zhòng shū yán zāi yì zhī shì, xiào wǔ yóu bù zuì ér zūn qí shēn, kuàng suǒ lùn wú chù jì zhī yán, hé dào shí zhī shì, shōu gù shí zhī yǔ hū! gù fū xián rén zhī zài shì yě, jìn zé jǐn zhōng xuān huà, yǐ míng cháo tíng tuì zé chēng lùn biǎn shuō, yǐ jué shī sú. sú yě bù zhī hái, zé lì dào qīng wèi fēi lùn zhě bù zhuī jiù, zé mí luàn bù jué wù.
對曰:聖人作經,藝者傳記,匡濟薄俗,驅民使之歸實誠也。案六略之書,萬三千篇,增善消惡,割截橫拓,驅役游慢,期便道善,歸政道焉。孔子作《春秋》,周民弊也。故采求毫毛之善,貶纖介之惡,撥亂世,反諸正,人道浹,王道備,所以檢押靡薄之俗者,悉具密緻。夫防決不備,有水溢之害;網解不結,有獸失之患。是故周道不弊,則民不文薄;民不文薄,《春秋》不作。楊、墨之學不亂〔儒〕義,則孟子之傳不造;韓國不小弱,法度不壞廢,則韓非之書不為;高祖不辨得天下,馬上之計未轉,則陸賈之語不奏;眾事不失實,凡論不壞亂,則桓譚之論不起。故夫賢聖之興文也,起事不空為,因因不妄作。作有益於化,化有補於正。故漢立蘭台之官,校審其書,以考其言。董仲舒作道術之書,頗言災異政治所失,書成文具,表在漢室。主父偃嫉之,誣奏其書。天子下仲舒於吏,當謂之下愚。仲舒當死,天子赦之。夫仲舒言災異之事,孝武猶不罪而尊其身,況所論無觸忌之言,核道實之事,收故實之語乎!故夫賢人之在世也,進則盡忠宣化,以明朝廷;退則稱論貶說,以覺失俗。俗也不知還,則立道輕為非;論者不追救,則迷亂不覺悟。
shì gù lùn héng zhī zào yě, qǐ zhòng shū bìng shī shí, xū wàng zhī yán shèng zhēn měi yě. gù xū wàng zhī yǔ bù chù, zé huá wén bù jiàn xī huá wén fàng liú, zé shí shì bù jiàn yòng. gù lùn héng zhě, suǒ yǐ quán qīng zhòng zhī yán, lì zhēn wěi zhī píng, fēi gǒu diào wén shì cí, wèi qí wěi zhī guān yě. qí běn jiē qǐ rén jiān yǒu fēi, gù jǐn sī jí xīn, yǐ jī shì sú. shì sú zhī xìng, hào qí guài zhī yǔ, shuō xū wàng zhī wén. hé zé? shí shì bù néng kuài yì, ér huá xū jīng ěr dòng xīn yě. shì gù cái néng zhī shì, hǎo tán lùn zhě, zēng yì shí shì, wèi měi shèng zhī yǔ yòng bǐ mò zhě, zào shēng kōng wén, wèi xū wàng zhī chuán. tīng zhě yǐ wèi zhēn rán, shuō ér bù shě lǎn zhě yǐ wèi shí shì, chuán ér bù jué. bù jué, zé wén zài zhú bó zhī shàng bù shě, zé wù rù xián zhě zhī ěr. zhì huò nán miàn chēng shī, fù jiān wěi zhī shuō diǎn chéng pèi zǐ, dú xū wàng zhī shū. míng biàn rán fǒu, jí xīn shāng zhī, ān néng bù lùn? mèng zǐ shāng yáng mò zhī yì dà duó rú jiā zhī lùn, yǐn píng zhí zhī shuō, bāo shì yì fēi, shì rén yǐ wèi hǎo biàn. mèng zǐ yuē: yǔ qǐ hǎo biàn zāi? yǔ bù dé yǐ! jīn wú bù dé yǐ yě! xū wàng xiǎn yú zhēn, shí chéng luàn yú wěi, shì rén bù wù, shì fēi bù dìng, zǐ shī zá cè, wǎ yù jí róu, yǐ qíng yán zhī, qǐ wú xīn suǒ néng rěn zāi! wèi cān chéng zhě yuè zhí ér hū chē, cè dá fā xīn, kǒng shàng zhī wēi yě. fū lùn shuō zhě mǐn shì yōu sú, yǔ wèi cān chéng zhě tóng yī xīn yǐ. chóu jīng shén ér yōu hún pò. dòng xiōng zhōng zhī jìng qì, zéi nián sǔn shòu, wú yì yú xìng, huò zhòng yú yán huí, wéi fù huáng lǎo zhī jiào, fēi rén suǒ tān, bù dé yǐ, gù wèi lùn héng. wén lù ér zhǐ zhí, cí jiān ér qíng shí. qí zhèng wù yán zhì mín zhī dào. lùn héng zhū piān, shí sú jiān zhī fán rén suǒ néng jiàn, yǔ bǐ zuò zhě wú yǐ yì yě. ruò fú jiǔ xū sān zēng lùn sǐ dìng guǐ, shì sú suǒ jiǔ huò, rén suǒ bù néng jué yě. rén jūn zāo bì, gǎi jiào yú shàng rén chén yú huò, zuò lùn yú xià. xià shí dé, zé shàng jiào cóng yǐ. jì wù mí huò zhī xīn, shǐ zhī xū shí zhī fēn. shí xū zhī fēn dìng, ér huá wěi zhī wén miè. huá wěi zhī wén miè, zé chún chéng zhī huà rì yǐ niè yǐ.
是故《論衡》之造也,起眾書並失實,虛妄之言勝真美也。故虛妄之語不黜,則華文不見息;華文放流,則實事不見用。故《論衡》者,所以銓輕重之言,立真偽之平,非苟調文飾辭,為奇偉之觀也。其本皆起人間有非,故盡思極心,以〔譏〕世俗。世俗之性,好奇怪之語,說虛妄之文。何則?實事不能快意,而華虛驚耳動心也。是故才能之士,好談論者,增益實事,為美盛之語;用筆墨者,造生空文,為虛妄之傳。聽者以為真然,說而不舍;覽者以為實事,傳而不絕。不絕,則文載竹帛之上;不舍,則誤入賢者之耳。至或南面稱師,賦奸偽之說;典城佩紫,讀虛妄之書。明辨然否,疾心傷之,安能不論?孟子傷楊、墨之議大奪儒家之論,引平直之說,褒是抑非,世人以為好辯。孟子曰:「予豈好辯哉?予不得已!」今吾不得已也!虛妄顯於真,實誠亂於偽,世人不悟,是非不定,紫失雜廁,瓦玉集糅,以情言之,豈吾心所能忍哉!衛驂乘者越職而呼車,惻怛發心,恐〔上〕之危也。夫論說者閔世憂俗,與衛驂乘者同一心矣。愁精神而幽魂魄。動胸中之靜氣,賊年損壽,無益於性,禍重於顏回,違負黃、老之教,非人所貪,不得已,故為《論衡》。文露而旨直,辭奸而情實。其《政務》言治民之道。《論衡》諸篇,實俗間之凡人所能見,與彼作者無以異也。若夫九《虛》、三《增》、《論死》、《訂鬼》,世俗所久惑,人所不能覺也。人君遭弊,改教於上;人臣愚惑,作論於下。〔下〕實得,則上教從矣。冀悟迷惑之心,使知虛實之分。實虛之分定,而華偽之文滅。華偽之文滅,則純誠之化日以孽矣。
huò yuē: shèng rén zuò, xián zhě shù. yǐ xián ér zuò zhě, fēi yě. lùn héng zhèng wù, kě wèi zuò zhě. yuē: fēi zuò yě, yì fēi shù yě, lùn yě. lùn zhě, shù zhī cì yě. wǔ jīng zhī xìng, kě wèi zuò yǐ. tài shǐ gōng shū liú zi zhèng xù bān shū pí chuán, kě wèi shù yǐ. huán jūn shān xīn lùn zōu bó qí jiǎn lùn, kě wèi lùn yǐ. jīn guān lùn héng zhèng wù, huán zōu zhī èr lùn yě, fēi suǒ wèi zuò yě. zào duān gèng wèi, qián shǐ wèi yǒu, ruò cāng xié zuò shū, xī zhòng zuò chē shì yě. yì yán fú xī zuò bā guà, qián shì wèi yǒu bā guà, fú xī zào zhī, gù yuē zuò yě. wén wáng tú bā, zì yǎn wèi liù shí sì, gù yuē yǎn. wèi lùn héng zhī chéng, yóu liù shí sì guà, ér yòu fēi yě. liù shí sì guà yǐ zhuàng yǎn zēng yì, qí guà yì, qí shù duō. jīn lùn héng jiù shì sú zhī shū, dìng qí zhēn wěi, biàn qí shí xū, fēi zào shǐ gèng wèi, wú běn yú qián yě. rú shēng jiù xiān shī zhī shuō, jié ér nán zhī wén lì jiù yù zhī shì, fù ér kǎo zhī, wèi lùn héng wèi zuò, rú shēng wén lì wèi zuò hū?
或曰:「聖人作,賢者述。以賢而作者,非也。《論衡》、《政務》,可謂作者。」曰:〔非〕作也,亦非述也,論也。論者,述之次也。《五經》之興,可謂作矣。太史公《書》、劉子政《序》、班叔皮《傳》,可謂述矣。桓君山《新論》、鄒伯奇《檢論》,可謂論矣。今觀《論衡》、《政務》,桓、鄒之二論也,非所謂作也。造端更為,前始未有,若倉頡作書,奚仲作車是也。《易》言伏羲作八卦,前是未有八卦,伏羲造之,故曰作也。文王圖八,自演為六十四,故曰衍。謂《論衡》之成,猶六十四卦,而又非也。六十四卦以狀衍增益,其卦溢,其數多。今《論衡》就世俗之書,訂其真偽,辯其實虛,非造始更為,無本於前也。儒生就先師之說,詰而難之;文吏就獄之事,覆而考之,謂《論衡》為作,儒生、文吏謂作乎?
shàng shū zòu jì, chén liè pián yí, jiē yù fǔ zhèng. jīn zuò shū zhě, yóu shàng shū zòu jì, shuō fā xiōng yì, wén chéng shǒu zhōng, qí shí yī yě. fū shàng shū wèi zhī zòu jì, zhuǎn yì qí míng wèi zhī shū. jiàn chū mèng nián, zhōng zhōu pō qiàn, yǐng chuān rǔ nán mín liú sì sàn, shèng zhǔ yōu huái, zhào shū shù zhì. lùn héng zhī rén, zòu jì jùn shǒu, yí jìn shē chǐ, yǐ bèi kùn fá. yán bù nà yòng, tuì tí jì cǎo, míng yuē bèi fá. jiǔ mí wǔ gǔ, shēng qǐ dào zéi, chén miǎn yǐn jiǔ, dào zéi bù jué, zòu jì jùn shǒu, jìn mín jiǔ. tuì tí jì cǎo, míng yuē jìn jiǔ. yóu cǐ yán zhī, fū zuò shū zhě, shàng shū zòu jì zhī wén yě. jì wèi zhī zào zuò shàng shū, shàng shū zòu jì shì zuò yě?
上書奏記,陳列便宜,皆欲輔政。今作書者,猶〔上〕書奏記,說發胸臆,文成手中,其實一也。夫上書謂之奏記,轉易其名謂之書。建初孟年,中州頗歉,潁川、汝南民流四散,聖主憂懷,詔書數至。《論衡》之人,奏記郡守,宜禁奢侈,以備睏乏。言不納用,退題記草,名曰《備乏》。酒縻五穀,生起盜賊,沉湎飲酒,盜賊不絕,奏記郡守,禁民酒。退題記草,名曰《禁酒》。由此言之,夫作書者,上書奏記之文也。記謂之造作上書,上書奏記是作也?
jìn zhī chéng, ér chǔ zhī táo wù, lǔ zhī chūn qiū, rén shì gè bù tóng yě. yì zhī qián kūn, chūn qiū zhī yuán, yáng shì zhī xuán, bo qì hào bù jūn yě. yóu cǐ yán zhī, táng lín zhī zòu, gǔ yǒng zhī zhāng, lùn héng zhèng wù, tóng yī qū yě. hàn jiā jí bǐ mò zhī lín, shū lùn zhī zào, hàn jiā yóu duō. yáng chéng zi zhāng zuò lè, yáng zi yún zào xuán, èr jīng fā yú tái xià, dú yú què yē, zhuō jué jīng ěr, bù shù ér zuò, cái yí shèng rén, ér hàn cháo bù jī. kuàng lùn héng xì shuō wēi lùn, jiě shì shì sú zhī yí, biàn zhào shì fēi zhī lǐ, shǐ hòu jìn xiǎo jiàn rán fǒu zhī fēn, kǒng qí fèi shī, zhe zhī jiǎn dú, zǔ jīng zhāng jù zhī shuō, xiān shī qí shuō zhī lèi yě. qí yán shēn shéng, dàn gē sú chuán. sú chuán bì huò, wěi shū fàng liú, xián tōng zhī rén, jí zhī wú yǐ. kǒng zǐ yuē: shī rén jí zhī bù néng mò, qiū jí zhī bù néng fú. shì yǐ lùn yě. yù luàn yú shí, rén bù néng bié. huò ruò chǔ zhī wáng yǐn yǐ yù wèi shí, zú shǐ biàn hé shòu yuè zú zhī zhū. shì fǎn wèi fēi, xū zhuǎn wèi shí, ān néng bù yán? sú chuán jì guò, sú shū zhī wěi. ruò fú zōu yǎn wèi jīn tiān xià wèi yī zhōu, sì hǎi zhī wài yǒu ruò tiān xià zhě jiǔ zhōu. huái nán shū yán gòng gōng yǔ zhuān xū zhēng wèi tiān zǐ, bù shèng, nù ér chù bù zhōu zhī shān, shǐ tiān zhù zhé, dì wéi jué. yáo shí shí rì bìng chū, yáo shàng shè jiǔ rì lǔ yáng zhàn ér rì mù, yuán gē huī rì, rì wèi què hái. shì jiān shū chuán, duō ruò děng lèi, fú wàng xū wěi, méi duó zhèng shì. xīn zì yǒng, bǐ shǒu rǎo, ān néng bù lùn? lùn zé kǎo zhī yǐ xīn, xiào zhī yǐ shì, fú xū zhī shì, zhé lì zhèng yàn. ruò tài shǐ gōng zhī shū, jù xǔ yóu bù yǐn, yān tài zǐ dān bù shǐ rì zài zhōng. dú jiàn zhī zhě, mò bù chēng shàn.
晉之乘,而楚之檮杌,魯之春秋,人事各不同也。《易》之乾坤,《春秋》之「元」,楊氏之「玄」,卜氣號不均也。由此言之,唐林之奏,谷永之章,《論衡》、《政務》,同一趨也。漢家極筆墨之林,書論之造,漢家尤多。陽成子張作「樂」,揚子云造「玄」,二經發於台下,讀於闕掖,卓絕驚耳,不述而作,材疑聖人,而漢朝不譏。況《論衡》細說微論,解釋世俗之疑,辯照是非之理,使後進曉見然否之分,恐其廢失,著之簡牘,祖經章句之說,先師奇說之類也。其言伸繩,彈割俗傳。俗傳蔽惑,偽書放流,賢通之人,疾之無已。孔子曰:「詩人疾之不能默,丘疾之不能伏。」是以論也。玉亂於石,人不能別。或若楚之王尹以玉為石,卒使卞和受刖足之誅。是反為非,虛轉為實,安能不言?俗傳既過,俗書之偽。若夫鄒衍謂今天下為一州,四海之外有若天下者九州。《淮南書》言共工與顓頊爭為天子,不勝,怒而觸不周之山,使天柱折,地維絕。堯時十日並出,堯上射九日;魯陽戰而日暮,援戈麾日,日為卻還。世間書傳,多若等類,浮妄虛偽,沒奪正是。心漬涌,筆手擾,安能不論?論則考之以心,效之以事,浮虛之事,輒立證驗。若太史公之書,據許由不隱,燕太子丹不使日再中。讀見之者,莫不稱善。
zhèng wù wèi jùn guó shǒu xiāng xiàn yì lìng zhǎng chén tōng zhèng shì suǒ dāng shàng wù, yù lìng quán mín lì huà, fèng chēng guó ēn. lùn héng jiǔ xū sān zēng, suǒ yǐ shǐ yù wù shí chéng yě lùn sǐ dìng guǐ, suǒ yǐ shǐ yù báo sàng zàng yě. kǒng zǐ jìng tíng lì jí, bèi guān liǎn zhě bù xǐng. liú zi zhèng shàng báo zàng, fèng sòng cáng zhě bù yuē. guāng wǔ huáng dì cǎo chē máo mǎ, wèi míng qì zhě bù jiān. hé shì shū sú yán bù zài? xìn sǐ zhī yǔ wèn zhuó zhī yě. jīn zhe lùn sǐ jí sǐ wěi zhī piān, míng sǐ wú zhī, bù néng wèi guǐ, jì guān lǎn zhě jiāng yī xiǎo jiě yuē zàng, gèng wèi jié jiǎn. sī gài lùn héng yǒu yì zhī yàn yě. yán gǒu yǒu yì, suī zuò hé hài? cāng xié zhī shū, shì yǐ jì shì xī zhòng zhī chē, shì yǐ zì zài bó yú zhī yī, yǐ pì hán shǔ jié zhī wǎ wū, yǐ pì fēng yǔ. fū bù lùn qí lì hài, ér tú jī qí zào zuò, shì zé cāng xié zhī tú yǒu fēi, shì běn shí wǔ jiā jiē shòu zé yě. gù fū yǒu yì yě, suī zuò wú hài yě. suī wú hài, hé bǔ?
《政務》為郡國守相、縣邑令長陳通政事所當尚務,欲令全民立化,奉稱國恩。《論衡》九《虛》三《增》,所以使浴務實誠也;《論死》、《訂鬼》,所以使浴薄喪葬也。孔子徑庭麗級,被棺斂者不省。劉子政上薄葬,奉送藏者不約。光武皇帝草車茅馬,為明器者不奸。何世書俗言不載?信死之語汶濁之也。今著《論死》及《死偽》之篇,明死無知,不能為鬼,冀觀覽者將一曉解約葬,更為節儉。斯蓋《論衡》有益之驗也。言苟有益,雖作何害?倉頡之書,世以紀事;奚仲之車,世以自載;伯余之衣,以辟寒暑;桀之瓦屋,以辟風雨。夫不論其利害,而徒譏其造作,是則倉頡之徒有非,《世本》十五家皆受責也。故夫有益也,雖作無害也。雖無害,何補?
gǔ yǒu mìng shǐ cǎi jué, yù guān fēng sú zhī xià qíng yě. shī zuò mín jiān, shèng wáng kě yún rǔ mín yě, hé fā zuò, qiú zuì qí shēn, mò miè qí shī hū? jīn yǐ bù rán, gù shī chuán zhì jīn. lùn héng zhèng wù, qí yóu shī yě, jì wàng jiàn cǎi, ér yún yǒu guò. sī gài lùn héng zhī shū suǒ yǐ xìng yě. qiě fán zào zuò zhī guò, yì qí yán wàng ér bàng fěi yě. lùn héng shí shì jí wàng, qí shì xuān hàn huī guó yàn fú shèng bāo xū sòng zhī yán, wú fěi bàng zhī cí. zào zuò rú cǐ, kě yǐ miǎn yú zuì yǐ.
古有命使采爵,欲觀風俗知下情也。《詩》作民間,聖王可雲「汝民也,何發作」,囚罪其身,歿滅其詩乎?今已不然,故《詩》傳〔至〕今。《論衡》、《政務》,其猶《詩》也,冀望見采,而雲有過。斯蓋《論衡》之書所以興也。且凡造作之過,意其言妄而謗誹也。《論衡》實事疾妄,《齊世》、《宣漢》、《恢國》、《驗符》、《盛褒》、《須頌》之言,無誹謗之辭。造作如此,可以免於罪矣。