chéng cái suǒ lùn, lùn cái néng xíng cāo, wèi yán xué zhī zhī shū qí yě. fū rú shēng zhī suǒ yǐ guò wén lì zhě, xué wèn rì duō, jiǎn liàn qí xìng, diāo zhuó qí cái yě. gù fū xué zhě suǒ yǐ fǎn qíng zhì xìng, jǐn cái chéng dé yě. cái jǐn dé chéng, qí bǐ yú wén lì, yì diāo zhuó zhě, chéng liàng duō yǐ. pín rén yǔ fù rén, jù jī qián bǎi, bìng wèi fù lǐ sǐ āi zhī jiā. zhī zhī zhě, zhī pín rén liè néng gòng bǎi, yǐ wèi fù rén ráo xiàn yǒu qí yú yě bù zhī zhī zhě, jiàn qián jù bǎi, yǐ wèi cái huò pín fù jiē ruò yī yě. wén lì rú shēng yǒu shì yú cǐ. jiē wèi yuàn lì, bìng diǎn yī cáo, jiāng zhī zhī zhě, zhī wén lì rú shēng bǐ tóng, ér rú shēng xiōng zhōng zhī cáng, shàng duō qí yú bù zhī zhī zhě, yǐ wèi jiē lì, shēn qiǎn duō shǎo tóng yī liàng, shī shí shén yǐ. dì xìng shēng cǎo, shān xìng shēng mù. rú dì zhǒng kuí jiǔ, shān shù zǎo lì, míng yuē měi yuán mào lín, bù fù yǔ yī héng dì yōng shān bǐ yǐ. wén lì rú shēng, yǒu shì yú cǐ, jù yǒu cái néng, bìng yòng bǐ mò, ér rú shēng qí yǒu xiān wáng zhī dào. xiān wáng zhī dào, fēi tú kuí jiǔ zǎo lì zhī wèi yě. héng nǚ zhī shǒu, fǎng jī zhī jīng rú huò qí néng, zhī jǐn cì xiù, míng yuē zhuō shū, bù fù yǔ héng nǚ kē yǐ. fū rú shēng yǔ wén lì chéng cái, ér rú shēng chǐ yǒu jīng chuán zhī xué, yóu nǚ gōng zhī jǐn cì xiù zhī qí yě.
《程材》所論,論材能行操,未言學知之殊奇也。夫儒生之所以過文吏者,學問日多,簡練其性,雕琢其材也。故夫學者所以反情治性,盡才成德也。材盡德成,其比於文吏,亦雕琢者,程量多矣。貧人與富人,俱齎錢百,並為賻禮死哀之家。知之者,知貧人劣能共百,以為富人饒羨有奇余也;不知之者,見錢俱百,以為財貨貧富皆若一也。文吏、儒生有似於此。皆為掾吏,並典一曹,將知之者,知文吏、儒生筆同,而儒生胸中之藏,尚多奇余;不知之者,以為皆吏,深淺多少同一量,失實甚矣。地性生草,山性生木。如地種葵韭,山樹棗栗,名曰美園茂林,不復與一恆地庸山比矣。文吏、儒生,有似於此,俱有材能,並用筆墨,而儒生奇有先王之道。先王之道,非徒葵韭棗栗之謂也。恆女之手,紡績織經;如或奇能,織錦刺繡,名曰卓殊,不復與恆女科矣。夫儒生與文吏程材,而儒生侈有經傳之學,猶女工織錦刺繡之奇也。
pín rén hǎo làn, ér fù rén shǒu jié zhě, pín rén bù zú ér fù rén ráo chǐ. rú shēng bù wèi fēi, ér wén lì hǎo wèi jiān zhě, wén lì shǎo dào dé, ér rú shēng duō rén yì yě. pín rén fù rén, bìng wèi bīn kè, shòu cì yú zhǔ rén, fù rén bù cán ér pín rén cháng kuì zhě, fù rén yǒu yǐ xiào, pín rén wú yǐ fù yě. rú shēng wén lì, jù yǐ zhǎng lì wèi zhǔ rén zhě yě. rú shēng shòu zhǎng lì zhī lù, bào zhǎng lì yǐ dào wén lì kōng xiōng wú rén yì zhī xué, jū wǎng shí lù, zhōng wú yǐ xiào, suǒ wèi shī wèi sù cān zhě yě. sù zhě, kōng yě kōng xū wú dé, cān rén zhī lù, gù yuē sù cān. wú dào yì zhī yè, bù xiǎo zhèng zhì, mò zuò cháo tíng, bù néng yán shì, yǔ shī wú yì, gù yuē shī wèi. rán zé wén lì suǒ wèi shī wèi sù cān zhě yě. jū yòu shí jiā, jiàn jiāng qīng xié, qǐ néng jǔ jì chén yán dé shī hū? yī zé bù néng jiàn shì fēi, èr zé wèi fá bù gǎn zhí yán. lǐ yuē: qíng yù qiǎo. qí néng lì yán zhě, wén chǒu bù hǎo, yǒu gǔ wú ròu, zhī yú bù zú, fàn gàn jiāng xiāng zhǐ, suì qǔ jiān xì. wèi dì zhàn zhě bù néng lì gōng míng, tān jué lù zhě bù néng jiàn yú shàng. wén lì tān jué lù, yī rì jū wèi, zhé yù tú lì, yǐ dāng zī yòng, qīn yú xùn shēn, bù wèi jiāng guān xiǎn yì. suī jiàn tài shān zhī è, ān kěn yáng jǔ máo fà zhī yán? shì lǐ rú cǐ, hé yòng zì jiě yú shī wèi sù cān hū? rú shēng xué dà yì, yǐ dào shì jiāng, bù kě zé zhǐ, yǒu dà chén zhī zhì, yǐ jīng miǎn wèi gōng zhèng zhī cāo, gǎn yán zhě yě, wèi yòu shū yuǎn. yuǎn ér jìn jiàn, lǐ wèi zhī chǎn, cǐ zé jùn xiàn zhī fǔ tíng suǒ yǐ cháng kuò wú rén zhě yě.
貧人好濫,而富人守節者,貧人不足而富人饒侈。儒生不為非,而文吏好為奸者,文吏少道德,而儒生多仁義也。貧人富人,並為賓客,受賜於主人,富人不慚而貧人常愧者,富人有以效,貧人無以復也。儒生、文吏,俱以長吏為主人者也。儒生受長吏之祿,報長吏以道;文吏空胸無仁義之學,居往食祿,終無以效,所謂尸位素餐者也。素者,空也;空虛無德,餐人之祿,故曰素餐。無道藝之業,不曉政治,默坐朝庭,不能言事,與屍無異,故曰屍位。然則文吏所謂尸位素餐者也。居右食嘉,見將傾邪,豈能舉記陳言得失乎?一則不能見是非,二則畏罰不敢直言。《禮》曰:「情慾巧。」其能力言者,文丑不好,有骨無肉,脂腴不足,犯干將相指,遂取間郤。為地戰者不能立功名,貪爵祿者不能諫於上。文吏貪爵祿,一日居位,輒欲圖利,以當資用,侵漁徇身,不為將官顯義。雖見太山之惡,安肯揚舉毛髮之言?事理如此,何用自解於尸位素餐乎?儒生學大義,以道事將,不可則止,有大臣之志,以經勉為公正之操,敢言者也,位又疏遠。遠而近諫,《禮》謂之諂,此則郡縣之府庭所以常廓無人者也。
huò yuē: wén lì bǐ zhā zhī néng, ér zhì dìng bù shū, kǎo lǐ fán shì, suī wú dào xué, jīn lì cái néng jǐn yú cháo tíng, cǐ yì bào shàng zhī xiào yàn yě. yuē: cǐ yǒu shì yú pín rén fù guān zhòng zé, pín wú yǐ cháng, zé shēn wèi guān zuò, zé nǎi bì jìng. fū guān zhī zuò, fēi wū wǔ zé qiáng bì yě. wū wǔ zé yòng fǔ jīn, qiáng bì zé yòng zhú chā. hé jīn fǔ, bǎ zhú chā, yǔ bǐ wò dāo chí bǐ hé yǐ shū? gǒu wèi zhì wén shū zhě bào shàng zhī xiào yàn, cǐ zé zhì wū wǔ qiáng bì zhī rén, yì bào shàng yě. jù wèi guān zuò, dāo bǐ fǔ jīn zhú chā jūn yě. bào bù mào sī, jiāo yì yǒu wáng, gè dé suǒ yuàn. rú shēng bào dào mào lù, wén lì wú suǒ bào, hé yòng mào yì? nóng shāng shū yè, suǒ chù zhī huò, huò bù kě tóng, jì qí jīng cū, liàng qí duō shǎo, qí chū yì zhě míng yuē fù rén, fù rén zài shì, xiāng lǐ yuàn zhī. fū xiān wáng zhī dào, fēi tú nóng shāng zhī huò yě, qí wèi zhǎng lì lì gōng zhì huà, fēi tú fù duō chū yì zhī róng yě. qiě rú shēng zhī yè, qǐ tú chū yì zāi? qí shēn jiǎn liàn, zhī lǜ guāng míng, jiàn shì fēi shěn, shěn yóu qí yě.
或曰:「文吏筆扎之能,而治定簿書,考理煩事,雖無道學,筋力材能盡於朝庭,此亦報上之效驗也。」曰:此有似於貧人負官重責,貧無以償,則身為官作,責乃畢竟。夫官之作,非屋廡則牆壁也。屋廡則用斧斤,牆壁則用築鍤。荷斤斧,把築鍤,與彼握刀持筆何以殊?苟謂治文書者報上之效驗,此則治屋廡牆壁之人,亦報上也。俱為官作,刀筆斧斤築鍤鈞也。抱布貿絲,交易有亡,各得所願。儒生抱道貿祿,文吏無所抱,何用貿易?農商殊業,所畜之貨,貨不可同,計其精粗,量其多少,其出溢者名曰富人,富人在世,鄉里願之。夫先王之道,非徒農商之貨也,其為長吏立功致化,非徒富多出溢之榮也。且儒生之業,豈徒出溢哉?其身簡練,知慮光明,見是非審,審尤奇也。
zhēng suǒ yǔ zhòng shān zhī cái gàn tóng yě, fá yǐ wèi zhēng, xūn yǐ huǒ, yān rè jiū jiā, guāng sè zé rùn, ruò zhī yú táng, qí yào hào guǎng, huǒ zào zhī xiào jiā yě. xiù zhī wèi cì, jǐn zhī wèi zhī, héng sī yōng bó, hé yǐ yì zāi? jiā wǔ cǎi zhī qiǎo, shī zhēn lǚ zhī shì, wén zhāng xuàn yào, fǔ fú huá chóng, shān lóng rì yuè. xué shì yǒu wén zhāng, yóu sī bó zhī yǒu wǔ sè zhī qiǎo yě. běn zhì bù néng xiāng guò, xué yè jī jù, chāo yú duō yǐ. wù shí wú zhōng hé zhě wèi zhī yù, wú dāo fǔ zhī duàn zhě wèi zhī pǔ. wén lì bù xué, shì zhī jiào wú hé yě, yù pǔ zhī rén, shú yǔ chéng zāi? gǔ yuē qiè, xiàng yuē cuō, yù yuē zuó, shí yuē mó, qiè zuó mo, nǎi chéng bǎo qì. rén zhī xué wèn zhī néng chéng jiù, yóu gǔ xiàng yù shí qiè cuō zuó mo yě. suī yù wù yòng, xián jūn qí shě zhū? sūn wǔ hé lú, shì zhī shàn yòng bīng zhě yě, zhī huò xué qí fǎ zhě, zhàn bì shèng. bù xiǎo shén bó zhī zhèn, bù zhī jī cì zhī shù zhě, qiáng shǐ zhī jūn, jūn fù shī bài, wú qí fǎ yě. gǔ zhī shǐ shú yuē sù. chōng zhī yú jiù, bǒ qí bǐ kāng zhēng zhī yú zèng, cuàn zhī yǐ huǒ, chéng shú wèi fàn, nǎi gān kě shí. kě shí ér shí zhī, wèi shēng jī yú chéng yě. sù wèi wèi mǐ, mǐ wèi chéng fàn, qì xīng wèi shú, shí zhī shāng rén. fū rén zhī bù xué, yóu gǔ wèi chéng sù, mǐ wèi wèi fàn yě. zhī xīn luàn shǎo, yóu shí xīng gǔ, qì shāng rén yě. xué shì jiǎn liàn yú xué, chéng shú yú shī, shēn zhī yǒu yì, yóu gǔ chéng fàn, shí zhī shēng jī yú yě. tóng xī wèi cǎi, zài zhòng shí zhī jiān, gōng shī záo jué, lú tuó zhù shuò nǎi chéng qì. wèi gèng lú tuó, míng yuē jī shí, jī shí yǔ bǐ lù pàn zhī wǎ shān jiān zhī lì, yī shí yě. gù fū gǔ wèi chōng zhēng yuē sù, tóng wèi zhù shuò yuē jī shí, rén wèi xué wèn yuē méng. méng zhě, zhú mù zhī lèi yě. fū zhú shēng yú shān, mù zhǎng yú lín, wèi zhī suǒ rù. jié zhú wèi tǒng, pò yǐ wèi dié, jiā bǐ mò zhī jī, nǎi chéng wén zì, dà zhě wèi jīng, xiǎo zhě wèi chuán jì. duàn mù wèi qiàn, zhī wèi bǎn, lì jiā guā xiāo, nǎi chéng zòu dú. fū zhú mù, cū jū zhī wù yě, diāo zhuó kè xuē, nǎi chéng wèi qì yòng. kuàng rén hán tiān dì zhī xìng, zuì wèi guì zhě hū!
蒸所與眾山之材幹同也,〔伐〕以為蒸,熏以火,煙熱究浹,光色澤潤,爇之於堂,其耀浩廣,火灶之效加也。繡之未刺,錦之未織,恆絲庸帛,何以異哉?加五采之巧,施針縷之飾,文章炫耀,黼黻華蟲,山龍日月。學士有文章,猶絲帛之有五色之巧也。本質不能相過,學業積聚,超逾多矣。物實無中核者謂之郁,無刀斧之斷者謂之朴。文吏不學,世之教無核也,郁樸之人,孰與程哉?骨曰切,象曰瑳,玉曰琢,石曰磨,切琢磨,乃成寶器。人之學問知能成就,猶骨象玉石切瑳琢磨也。雖欲勿用,賢君其舍諸?孫武、闔廬,世之善用兵者也,知或學其法者,戰必勝。不曉什伯之陣,不知擊刺之術者,強使之軍,軍覆師敗,無其法也。谷之始熟曰粟。舂之於臼,簸其粃糠;蒸之於甑,爨之以火,成熟為飯,乃甘可食。可食而食之,味生肌腴成也。粟未為米,米未成飯,氣腥未熟,食之傷人。夫人之不學,猶谷未成粟,米未為飯也。知心亂少,猶食腥谷,氣傷人也。學士簡練於學,成熟於師,身之有益,猶谷成飯,食之生肌腴也。銅錫未采,在眾石之間,工師鑿掘,爐橐鑄鑠乃成器。未更爐橐,名曰積石,積石與彼路畔之瓦、山間之礫,一實也。故夫谷未舂蒸曰粟,銅未鑄鑠曰積石,人未學問曰矇。矇者,竹木之類也。夫竹生於山,木長於林,未知所入。截竹為筒,破以為牒,加筆墨之跡,乃成文字,大者為經,小者為傳記。斷木為槧,之為板,力加刮削,乃成奏牘。夫竹木,粗苴之物也,雕琢刻削,乃成為器用。況人含天地之性,最為貴者乎!
bù rù shī mén, wú jīng chuán zhī jiào, yǐ yù pǔ zhī shí, bù xiǎo lǐ yì, lì zhī cháo tíng, zhí zé shù biǎo zhī lèi yě, qí hé yì zāi? shān yě cǎo mào, gōu lián zhǎn yì, nǎi chéng dào lù yě. shì wèi rù dào mén, xié è wèi chú, yóu shān yě cǎo mù wèi zhǎn yì, bù chéng lù yě. rǎn liàn bù bó, míng zhī yuē cǎi, guì jí zhī fú yě. wú rǎn liàn zhī zhì, míng hú cū, hú cū bù jí, sàng rén fú zhī. rén wú dào xué, shì huàn cháo tíng, qí bù néng zhāo zhì yě, yóu sàng rén fú cū, bù néng zhāo jí yě. néng xuē zhù liáng, wèi zhī mù jiàng. néng chuān záo xué kǎn, wèi zhī shì jiàng néng diāo zhuó wén shū, wèi zhī shǐ jiàng. fū wén lì zhī xué, xué zhì wén shū yě, dāng yǔ mù tǔ zhī jiàng tóng kē, ān dé chéng yú rú shēng zāi? yù shǐ zhī yù wén shū, bù shī fēn zhū yǒu sī zhī chén biān dòu, bù wù háng wǔ. qí qiǎo xí zhě, yì xiān xué zhī, rén bù guì zhě yě, xiǎo jiàn zhī néng, fēi zūn dà zhī zhí yě. wú jīng yì zhī běn, yǒu bǐ mò zhī mò, dà dào wèi zú ér xiǎo jì guò duō, suī yuē wú duō xué wèn, yù shǐ zhī zhī yǒu sī zhī huì yě. fàn shǔ liáng zhě yàn, cān zāo kāng zhě bǎo, suī jù yuē shí, wèi yú bù tóng. rú shēng wén lì, xué jù chēng xí, qí yú cháo tíng, yǒu yì bù jūn. zhèng zi pí shǐ yǐn hé wèi zhèng, zi chǎn bǐ yú wèi néng cāo dāo shǐ zhī gē yě. zǐ lù shǐ zi gāo wèi fèi zǎi, kǒng zǐ yuē: zéi fū rén zhī zǐ. jiē yǐ wèi xué, bù jiàn dà dào yě. yī wú fāng shù, yún: wú néng zhì bìng. wèn zhī yuē: hé yòng zhì bìng? yuē: yòng xīn yì. bìng zhě bì bù xìn yě. lì wú jīng xué, yuē: wú néng zhì mín. wèn zhī yuē: hé yòng zhì mín? yuē: yǐ cái néng. shì yī wú fāng shù, yǐ xīn yì zhì bìng yě, bǎi xìng ān kěn xìn xiàng, ér rén jūn rèn yòng shǐ zhī hū? shǒu zhōng wú qián, zhī shì shǐ huò zhǔ wèn yuē qián hé zài, duì yuē: wú qián, huò zhǔ bì bù yǔ yě. fū xiōng zhōng bù xué, yóu shǒu zhōng wú qián yě. yù rén jūn rèn shǐ zhī, bǎi xìng xìn xiàng zhī, nài hé yě?
不入師門,無經傳之教,以郁樸之實,不曉禮義,立之朝庭,植笮樹表之類也,其何益哉?山野草茂,鈎鐮斬刈,乃成道路也。士未入道門,邪惡未除,猶山野草木未斬刈,不成路也。染練布帛,名之曰采,貴吉之服也。無染練之治,名縠粗,縠粗不吉,喪人服之。人無道學,仕宦朝庭,其不能招致也,猶喪人服粗,不能招吉也。能削柱樑,謂之木匠。能穿鑿穴坎,謂之士匠;能雕琢文書,謂之史匠。夫文吏之學,學治文書也,當與木土之匠同科,安得程於儒生哉?御史之遇文書,不失分銖;有司之陳籩豆,不誤行伍。其巧習者,亦先學之,人不貴者也,小賤之能,非尊大之職也。無經藝之本,有筆墨之末,大道未足而小伎過多,雖曰吾多學問,御史之知、有司之惠也。飯黍梁者饜,餐糟糠者飽,雖俱曰食,為腴不同。儒生文吏,學俱稱習,其於朝庭,有益不鈞。鄭子皮使尹何為政,子產比於未能操刀使之割也。子路使子羔為費宰,孔子曰:「賊夫人之子。」 皆以未學,不見大道也。醫無方術,云:「吾能治病。」問之曰:「何用治病?」 曰:「用心意。」病者必不信也。吏無經學,曰:「吾能治民。」問之曰:「何用治民?」曰:「以材能。」是醫無方術,以心意治病也,百姓安肯信向,而人君任用使之乎?手中無錢,之市使貨主問曰「錢何在」,對曰:「無錢」,貨主必不與也。夫胸中不學,猶手中無錢也。欲人君任使之,百姓信向之,奈何也?