táng hè zhēng zì yuán qīng, hào níng ān, jīng chuān zhī zǐ yě. lóng qìng xīn wèi jìn shì. xuǎn lǐ bù zhǔ shì, yǔ jiāng líng bù hé, zhōng yǐ fú zào. jiāng líng bài, qǐ lì gōng bù láng, qiān shàng bǎo sī chéng, shēng guāng lù sì shǎo qīng, yòu shēng tài cháng sì shǎo qīng. guī. qǐ nán jīng tài cháng, yǔ sī mǎ sūn yuè fēng dìng yāo rén liú tiān xù zhī biàn. xiè bìng guī. wàn lì yǐ wèi, nián bā shí èr zú. xiān shēng shǐ shàng yì qì, jì zhī yǐ yuán lín sī zhú, ér hòu pō rán guī zhī dào shù. qí dào zì jiǔ liú bǎi shì tiān wén dì lǐ bài guān yě shǐ, wú bù jiù jí, ér jì nǎi guī zhī zhuāng shēng xiāo yáo qí wù, yòu jì nǎi guī zhī hú nán zhī qiú rén, lián xī zhī xún lè, ér hòu huǎng rán wù qián yuán suǒ wèi, shēng tiān dì, shēng rén wù, shēng yī shēng wàn, shēng shēng bù yǐ zhī lǐ, zhēn tài hé ào yào yě. wù yù bù pái ér zì diào, shì qíng bù chú ér zì jǐn, cōng míng cái jì zhī zhāo zhuó, páng qī qū jìng zhī bēn chí, bù shōu shè ér yíng rán wú yǒu yǐ. yǔ qí shēng sūn wén jiè yuē: rén dào shēng sǐ bù luàn, fāng shì de shǒu. jū cháng dāng guī bìng jīng shén yí lù, wú lìng lòu xiè. xiān shēng yán: xīn xìng zhī biàn, jīn gǔ fēn rán, bù míng qí suǒ zì lái, gù yǒu wèi yì lǐ zhī xìng qì zhì zhī xìng, yǒu wèi yì lǐ zhī xīn xuè qì zhī xīn, jiē fēi yě. xìng bù guò shì cǐ qì zhī jí yǒu tiáo lǐ chù, shě qì zhī wài, ān dé yǒu xìng? xīn bù guò wǔ zàng zhī xīn, shě wǔ zàng zhī wài, ān dé yǒu xīn? xīn zhī miào chù zài fāng cùn zhī xū, zé xìng zhī suǒ zhái yě. cǐ shù yán zhě, cóng lái xīn xìng zhě suǒ bù jí yě. nǎi xiān shēng yòu yuē: zhī tiān dì zhī jiān zhǐ yǒu yī qì, zé zhī qián yuán zhī shēng shēng, jiē shì cǐ qì. qián yuán zhī tiáo lǐ, suī wú bù qīng, rén zhī shòu qì yú qián yuán, yóu qí qǔ shuǐ yú hǎi yě, hǎi shuǐ yǒu xián yǒu dàn, huò qǔ qí yī sháo, wèi bì xián dàn zhī jiān qǔ, wèi bì xián dàn zhī shì zhōng yě. jiān yǒu qǔ qí xián dàn zhī jiāo ér shì zhōng, zé jǐn dé qián yuán zhī tiáo lǐ, ér wèi shèng wèi xián wú yí yě. gù wèi zhī xìng, huò qǔ qí xián, huò qǔ qí dàn, zé gāng róu qiáng ruò hūn míng wàn yǒu bù tóng yǐ, jiē bù kě bù wèi zhī xìng yě. zé cǐ yán shàng yǒu wèi yíng, gài cǐ qì suī yǒu tiáo lǐ, ér qí wǎng lái qū shēn, bù néng wú guò bù jí, shèng xián dé qí zhōng qì, cháng rén suǒ shòu, huò dé qí guò, huò dé qí bù jí, yǐ zhì wàn yǒu bù qí. xiān shēng jì yán xìng shì qì zhī jí yǒu tiáo lǐ chù, guò bù jí biàn fēi tiáo lǐ yǐ, gù rén shòu cǐ guò bù jí zhī qì, dàn kě wèi zhī qì zhì, bù kě wèi zhī xìng. zé zhǐ yán qì shì xìng zú yǐ, bù bì yán qì zhī jí yǒu tiáo lǐ chù shì xìng yě, wú nǎi zì duò qí shuō hū? rán zé cháng rén yǒu qì zhì ér wú xìng hū? gài qì zhī wǎng lái qū shēn, suī yǒu guò bù jí, ér zhōng guī yú tiáo lǐ zhě, zé shì qì zhōng zhī zhǔ zǎi, gù yǔ yáng hán yù, héng zhě zàn ér shí zhě cháng yě. wéi cǐ qì zhōng yī diǎn zhǔ zǎi, bù kě mái méi, suǒ yǐ cháng rén jiē yǒu bù rěn rén zhī xīn, ér qí quán guī zhī xué yǐ.
唐鶴徵字元卿,號凝菴,荊川之子也。隆慶辛未進士。選禮部主事,與江陵不合,中以浮躁。江陵敗,起歷工部郎,遷尚寶司丞,陞光祿寺少卿,又陞太常寺少卿。歸。起南京太常,與司馬孫月峰定妖人劉天緒之變。謝病歸。萬曆已未,年八十二卒。先生始尚意氣,繼之以園林絲竹,而後泊然歸之道術。其道自九流、百氏、天文、地理、稗官野史,無不究極,而繼乃歸之莊生《逍遙》、《齊物》,又繼乃歸之湖南之求仁,濂溪之尋樂,而後恍然悟乾元所為,生天地,生人物,生一生萬,生生不已之理,真太和奧窔也。物慾不排而自調,世情不除而自盡,聰明才伎之昭灼,旁蹊曲徑之奔馳,不收攝而瑩然無有矣。語其甥孫文介曰:「人到生死不亂,方是得手。居常當歸併精神一路,毋令漏泄。」先生言:「心性之辨,今古紛然,不明其所自來,故有謂義理之性、氣質之性,有謂義理之心、血氣之心,皆非也。性不過是此氣之極有條理處,舍氣之外,安得有性?心不過五臟之心,舍五臟之外,安得有心?心之妙處在方寸之虛,則性之所宅也。」此數言者,從來心性者所不及也。乃先生又曰:「知天地之間只有一氣,則知乾元之生生,皆是此氣。乾元之條理,雖無不清,人之受氣於乾元,猶其取水於海也,海水有鹹有淡,或取其一勺,未必鹹淡之兼取,未必鹹淡之適中也。間有取其鹹淡之交而適中,則盡得乾元之條理,而為聖為賢無疑也。固謂之性,或取其鹹,或取其淡,則剛柔強弱昏明萬有不同矣,皆不可不謂之性也。」則此言尚有未瑩,蓋此氣雖有條理,而其往來屈伸,不能無過不及,聖賢得其中氣,常人所受,或得其過,或得其不及,以至萬有不齊。先生既言性是氣之極有條理處,過不及便非條理矣,故人受此過不及之氣,但可謂之氣質,不可謂之性。則只言氣是性足矣,不必言氣之極有條理處是性也,無乃自墮其說乎?然則常人有氣質而無性乎?蓋氣之往來屈伸,雖有過不及,而終歸於條理者,則是氣中之主宰,故雨暘寒燠,恆者暫而時者常也。惟此氣中一點主宰,不可埋沒,所以常人皆有不忍人之心,而其權歸之學矣。
táo xī zhā jì
桃溪劄記
hè zhēng bì shǔ yú táo xī, ǒu xiào xiān jūn zǐ suǒ zuǎn zhū rú yǔ yào, jì wú shì yù shū xíng. rù zǐ shí, yǒu chù fā chù, suí bǐ jì zhī, yǐ qǐng yú tóng zhì, xìng yǒu yǐ zhèng zhī yě.
(鶴徵避暑於桃溪,偶校先君子所纂《諸儒語要》,寄吳侍御叔行。入梓時,有觸發處,隨筆記之,以請於同志,幸有以正之也。)
qián yuán suǒ shēng sān zi, yuē tiān, yuē rén, yuē dì. rén hé yǐ xiān yú dì yě? dì, kūn dào yě, chéng tiān shí xíng, bù dé xiān tiān yě. gù hòu zé dé zhǔ, xiān zé mí yǐ. rén què kě xiān kě hòu zhě, gù yuē yù tiān, gù yuē xiān tiān ér tiān fú wéi, hòu tiān ér fèng tiān shí. shì rén jiē wèi tiān néng shēng rén, bù zhī shēng rén zhě què shì tǒng tiān zhī qián yuán ěr. rén shēng yú qián yuán, tiān dì yì shēng yú qián yuán, gù bìng chēng zhī yuē sān cái.
乾元所生三子,曰天,曰人,曰地。人何以先於地也?地,坤道也,承天時行,不得先天也。故後則得主,先則迷矣。人卻可先可後者,故曰「御天」,故曰「先天而天弗違,後天而奉天時」。世人皆謂天能生人,不知生人者卻是統天之乾元耳。人生於乾元,天地亦生於乾元,故並稱之曰三才。
zhōng yōng shǒu yán tiān mìng zhī wèi xìng, hòu yòu yán sī zhī rén, bù kě yǐ bù zhī tiān. hé yě? rén yǔ tiān bìng shēng yú qián yuán, qián yuán měi shēng yī wù, bì yǐ quán tǐ fù zhī, tiān de yī gè qián yuán, rén yě de yī gè qián yuán, qí suǒ de yú qián yuán, jué wú dà xiǎo hòu bó zhī chà shū. zhōng yōng hòu miàn yán: shī yún: wéi tiān zhī mìng, yú mù bù yǐ. gài yuē tiān zhī suǒ wèi tiān yě. wū hū bù xiǎn, wén wáng zhī dé zhī chún. gài yuē wén wáng zhī suǒ yǐ wèi wén yě, chún yì bù yǐ. tiān yǔ wén wáng, háo shuǎng bù chà, tè zài tiān míng zhī yuē bù yǐ, zài wén míng zhī yuē chún ěr. fēi qí běn lái zhī tóng wén wáng zhī chún, ān néng tóng tiān zhī bù yǐ zāi? rán wéi tiān zé wàn gǔ bù biàn, ér rén bù jiē wén yě, rén bù jiē wén, qiě yǐ wèi tiān fēi wén zhī suǒ kě jí yǐ, gù gào zhī yuē zài tiān wèi mìng, zài rén zé wèi zhī xìng, qí shí yī yě, gù yuē tiān mìng zhī wèi xìng. yù zhī rén zhī xìng, fēi zhī tiān zhī mìng, bù néng zhī xìng zhī dà yě, gù yuē sī zhī rén, bù kě yǐ bù zhī tiān, shì rén yǐ jǐn xìng zhī zé yě. tài jiǎ yuē: gù shì tiān zhī míng mìng. shí shí kàn cǐ yàng zi yě. mèng zǐ yì yuē: zhī qí xìng zé zhī tiān yǐ. sī suǒ wèi qióng lǐ jǐn xìng yǐ zhì yú mìng yě.
《中庸》首言「天命之謂性」,後又言「思知人,不可以不知天」。何也?人與天並生於乾元,乾元每生一物,必以全體付之,天得一箇乾元,人也得一箇乾元,其所得於乾元,絕無大小厚薄之差殊。《中庸》後面言:「《詩》云:『維天之命,於穆不已。』蓋曰天之所為天也。『於乎不顯,文王之德之純。』蓋曰文王之所以為文也,純亦不已。」天與文王,毫爽不差,特在天名之曰「不已」,在文名之曰「純」耳。非其本來之同文王之「純」,安能同天之「不已」哉?然惟天則萬古不變,而人不皆文也,人不皆文,且以為天非文之所可及矣,故告之曰「在天為命,在人則謂之性」,其實一也,故曰「天命之謂性」。欲知人之性,非知天之命,不能知性之大也,故曰「思知人,不可以不知天」,示人以盡性之則也。太甲曰:「顧諟天之明命。」時時看此樣子也。孟子亦曰:「知其性則知天矣。」斯所謂窮理盡性以至於命也。
yíng tiān dì jiān yī qì ér yǐ, shēng shēng bù yǐ, jiē cǐ yě. qián yuán yě, tài jí yě, tài hé yě, jiē qì zhī bié míng yě. zì qí fēn yīn fēn yáng, qiān biàn wàn huà, tiáo lǐ jīng xiáng, zú bù kě luàn, gù wèi zhī lǐ. fēi qì wài bié yǒu lǐ yě. zì qí tiáo lǐ zhī bù kě luàn, ruò yǒu zǎi zhī zhě, gù wèi zhī dì. shēng zhī wèi tiān, zé wèi zhī mìng, yǐ qián kūn zhī suǒ yóu bù huǐ yán yě. shēng zhī wèi rén, zé wèi zhī xìng, yǐ wú xīn shě cǐ shēng jī yán yě. tiān lǜ shì mìng ér yùn, zé wèi zhī tiān dào, rén lǜ shì xìng ér xíng, zé wèi zhī rén dào, xī dào lù zhī dào yǐ míng zhī yě. rén yǐ wèi sī lǐ sī dào xìng sī mìng, jí tiān xià zhī zhì líng, fēi qì zhī suǒ néng wèi, bù zhī shě qì zé wú yǒu cǐ líng yǐ. shì guān rén sǐ ér qì sàn, shàng yǒu líng fǒu?
盈天地間一氣而已,生生不已,皆此也。乾元也,太極也,太和也,皆氣之別名也。自其分陰分陽,千變萬化,條理精詳,卒不可亂,故謂之理。非氣外別有理也。自其條理之不可亂,若有宰之者,故謂之帝。生之為天,則謂之命,以乾坤之所由不毀言也。生之為人,則謂之性,以吾心舍此生機言也。天率是命而運,則謂之天道,人率是性而行,則謂之人道,惜道路之道以名之也。人以為斯理斯道性斯命,極天下之至靈,非氣之所能為,不知舍氣則無有此靈矣。試觀人死而氣散,尚有靈否?
xīn xìng zhī biàn, jīn gǔ fēn rán, bù míng qí suǒ zì lái, gù yǒu wèi yì lǐ zhī xìng qì zhì zhī xìng, yǒu wèi yì lǐ zhī xīn xuè qì zhī xīn, jiē fēi yě. xìng bù guò shì cǐ qì zhī jí yǒu tiáo lǐ chù, shě qì zhī wài, ān dé yǒu xìng? xīn bù guò wǔ zàng zhī xīn, shě wǔ zàng zhī wài, ān dé yǒu xīn? xīn zhī miào chù zài fāng cùn zhī xū, zé xìng zhī suǒ zhái yě. guān zhì zì zhī yì, zé zhī zhī yǐ. xīn zhōng zhī shēng, zé xìng yě, gài wán wán quán quán shì yī gè qián yuán tuō tǐ yú cǐ, gù cǐ fāng cùn zhī xū, shí yǔ tài xū tóng tǐ. gù fán tài xū zhī suǒ bāo hán, wú xīn wú bù bèi yān, shì xīn zhī líng, jí xìng yě. shī shū yán xīn bù yán xìng, yán xìng bù yán xīn, fēi piān yě, jǔ xīn ér xìng zài qí zhōng, jǔ xìng ér xīn zài qí zhōng yǐ. gài shě xīn zé xìng wú suǒ yú zhái, shě xìng zé xīn ān dé ér líng zāi? mèng zǐ yuē: jǐn qí xīn zhě zhī qí xìng yě. shǐ jiān jǔ ér yán zhī, shí wèi zhī dé xīn zhōng suǒ cáng zhī xìng ér jǐn zhī, nǎi suǒ yǐ jǐn xīn yě. fēi zhī xìng zé xīn yòu hé suǒ jǐn yé? qí bù kě fēn yán yì míng yǐ. shì guān rén bìng tán mí xīn qiào, zé shén bù shǒu shě, yì yī yàn yě.
心性之辨,今古紛然,不明其所自來,故有謂義理之性氣質之性,有謂義理之心血氣之心,皆非也。性不過是此氣之極有條理處,舍氣之外,安得有性?心不過五臟之心,舍五臟之外,安得有心?心之妙處在方寸之虛,則性之所宅也。觀制字之義,則知之矣。心中之生,則性也,蓋完完全全是一箇乾元托體於此,故此方寸之虛,實與太虛同體。故凡太虛之所包涵,吾心無不備焉,是心之靈,即性也。《詩》、《書》言心不言性,言性不言心,非偏也,舉心而性在其中,舉性而心在其中矣。蓋舍心則性無所於宅,舍性則心安得而靈哉?孟子曰:「盡其心者知其性也。」始兼舉而言之,實謂知得心中所藏之性而盡之,乃所以盡心也。非知性則心又何所盡耶?其不可分言益明矣。試觀人病痰迷心竅,則神不守舍,亦一驗也。
zhī tiān dì zhī jiān, zhǐ yǒu yī qì, zé zhī qián yuán zhī shēng shēng, jiē shì cǐ qì. zhī qián yuán zhī shēng shēng jiē cǐ qì, ér hòu kě yán xìng yǐ. qián yuán zhī tiáo lǐ, suī wú bù qīng, rén zhī shòu qì yú qián yuán, yóu qí qǔ shuǐ yú hǎi yě. hǎi shuǐ yǒu xián yǒu dàn, huò qǔ qí yī sháo, wèi bì xián dàn zhī jiān qǔ, wèi bì xián dàn zhī shì zhōng yě. jiān yǒu qǔ qí xián dàn zhī jiāo ér shì zhōng, zé jǐn dé qián yuán zhī tiáo mái, ér wèi shèng wèi xián wú yí yě. gù wèi zhī xìng, huò qǔ qí xián, huò qǔ qí dàn, zé gāng róu qiáng ruò hūn míng wàn yǒu bù tóng yǐ, jiē bù kě bù wèi zhī xìng yě. fán kě yǐ xué ér jiǎo zhī zhě, qí qì jiē wèi qí piān. zhì yú xià yú bù yí, sī piān zhī jí yǐ. quán yǐ qí kùn, ér zhōng bù néng xué yě. kǒng zǐ wèi zhī xiāng jìn, yì zì zhōng rén yán zhī ěr, shàng zhì xià yú bù yǔ yě. rán yào zhī xià yú ér xià, zé wèi qín shòu wèi cǎo mù. qián yuán shēng shēng zhī jī, zé wú bù zài yě, tā bù néng tóng, hǎo shēng è sǐ zhī xīn tóng yě, gài yǐ qián yuán zhī qì wú fēi shēng yě.
知天地之間,只有一氣,則知乾元之生生,皆是此氣。知乾元之生生皆此氣,而後可言性矣。乾元之條理,雖無不清,人之受氣於乾元,猶其取水於海也。海水有鹹有淡,或取其一勺,未必鹹淡之兼取,未必鹹淡之適中也。間有取其鹹淡之交而適中,則盡得乾元之條埋,而為聖為賢無疑也。固謂之性,或取其鹹,或取其淡,則剛柔強弱昏明萬有不同矣,皆不可不謂之性也。凡可以學而矯之者,其氣皆未其偏。至於下愚不移,斯偏之極矣。全以其困,而終不能學也。孔子謂之相近,亦自中人言之耳,上智下愚不與也。然要之下愚而下,則為禽獸為草木。乾元生生之機,則無不在也,他不能同,好生惡死之心同也,蓋以乾元之氣無非生也。
gān zhī tuàn yuē: gè zhèng xìng mìng. jiǔ wǔ zhī wén yán yuē: běn hū tiān zhě qīn shàng, běn hū dì zhě qīn xià. cǐ zé suǒ wèi gè zhèng yǐ. rán zé suī shèng rén zài shàng, suǒ guò zhě huà, suǒ cún zhě shén, yì qǐ néng shǐ qín shòu cǎo mù zhī líng tóng yú rén? yì qǐ néng shǐ xià yú zhī tóng yú shàng zhì zāi? zé jǐ bù hài qí wèi gè zhèng yǐ.
《乾》之《彖》曰:「各正性命。」《九五》之《文言》曰:「本乎天者親上,本乎地者親下。」此則所謂各正矣。然則雖聖人在上,所過者化,所存者神,亦豈能使禽獸草木之靈同於人?亦豈能使下愚之同於上智哉?則己不害其為各正矣。
shì rú zhēng yán wàn wù yī tǐ, jǐn rén xìng jǐn wù xìng, cān zàn huà yù. bù míng qí suǒ yǐ rán, zhōng shì rén zì rén, wù zì wù, tiān dì zì tiān dì, wǒ zì wǒ, miǎn qiáng còu hé, qǐ néng yóu zhōng ér wú jiān? xū zhī wǒ zhī xìng, quán tǐ shì qián yuán, shēng tiān shēng dì shēng rén shēng wù wú bú shì zhè xìng. rén wù zhī xìng, yǒu yī háo bù jǐn tiān dì zhī huà yù, yǒu yī háo cān zàn bù lái, jí shì wú xìng zhī xiān háo qiàn quē yǐ, zé zhī jǐn rén wù, zàn huà yù zhī bù róng yǐ yě.
世儒爭言萬物一體,盡人性盡物性,參贊化育。不明其所以然,終是人自人,物自物,天地自天地,我自我,勉強湊合,豈能由中而無間?須知我之性,全體是乾元,生天生地生人生物無不是這性。人物之性,有一毫不盡天地之化育,有一毫參贊不來,即是吾性之纖毫欠缺矣,則知盡人物,贊化育之不容已也。
rén jiàn zhōng yōng dì yán jǐn jǐ xìng, jǐn rén xìng, jǐn wù xìng, zàn huà yù, cān tiān dì, shì shì jǐn jǐ xìng wài, bié yǒu jǐn rén wù zhī xìng, ér jǐn rén wù zhī xìng wài, réng yǒu cān zàn zhī gōng. bù zhī jǐn rén wù zhī xìng, nǎi suǒ yǐ zì jǐn qí xìng, ér jǐn rén wù zhī xìng, jí suǒ yǐ cān zàn huà yù. gài yuán wú rén chú què shēng rén shēng wù, bié wú jǐ xìng tiān dì chú què shēng rén shēng wù, bié wú huà yù. gù zhì chéng jǐn dé rén wù zhī xìng, fāng shì zì jǐn qí xìng, jí shì zàn huà yù yǐ.
人見《中庸》遞言盡己性,盡人性,盡物性,贊化育,參天地,似是盡己性外,別有盡人物之性,而盡人物之性外,仍有參贊之功。不知盡人物之性,乃所以自盡其性,而盡人物之性,即所以參贊化育。蓋緣吾人除卻生人生物,別無己性;天地除卻生人生物,別無化育。故至誠盡得人物之性,方是自盡其性,即是贊化育矣。
hé wèi jǐn rén xìng, jǐn wù xìng? bǐ gè bù shī qí shēng jī ér yǐ. gù yuē: gè zhèng xìng mìng, bǎo hé tài hé, nǎi lì zhēn.
何謂盡人性,盡物性?俾各不失其生機而已。故曰:「各正性命,保合太和,乃利貞。」
shèng rén yú jǐn rén wù zhī xìng, yǐ zì jǐn qí xìng, wèi cháng shí kè fàng guò. rán zi gòng shuō qǐ bó shī jì zhòng, shèng rén què yòu tuī kāi le, yuē: yáo shùn qí yóu bìng zhū. gài shèng rén néng bì děi jǐ suǒ kě jǐn chù, ér bù néng bì děi shí wèi zhī bù kě bì, bó shī jì zhòng fēi yǒu jiā yú yù lì yù dá zhī wài yě, dàn bì xū dé shí de wèi, nǎi kě wèi zhī, hé xià zhǐ yǒu yī gè lì rén dá rén zhī xīn ér yǐ.
聖人於盡人物之性,以自盡其性,未嘗時刻放過。然子貢說起博施濟眾,聖人卻又推開了,曰:「堯、舜其猶病諸。」蓋聖人能必得己所可盡處,而不能必得時位之不可必,博施濟眾非有加於欲立欲達之外也,但必須得時得位,乃可為之,合下只有一箇立人達人之心而已。
wéi yì biāo chū yī gè qián yuán lái tǒng tiān, jiàn tiān zhī shēng shēng yǒu gè běn lái. qí yú jīng shū, zhǐ shuō dào tiān dì zhī huà yù ér yǐ, gài zì yǒu tiān dì ér qián yuán bù kě jiàn yǐ. rán xué zhě bù jiàn qián yuán, zǒng shì wú tóu xué wèn.
惟《易》標出一箇乾元來統天,見天之生生有箇本來。其餘經書,只說到天地之化育而已,蓋自有天地而乾元不可見矣。然學者不見乾元,總是無頭學問。
kǒng zǐ shě zàn yì zhī wài, jiào rén gèng bù cóng qián yuán shuō qǐ, gù zi gòng yuē: fū zǐ zhī yán xìng yǔ tiān dào, bù kě dé ér wén yě. jí zhū mén dì zǐ, yóu bù néng jiě, zhí yù wú yán. kǒng zǐ zǒng shì shàn yòu, shuō lái zhǐ shì kǒng zǐ de, yǔ xué zhě jué wú yòng chù, gù mèng zǐ yuē: jūn zǐ shēn zào zhī yǐ dào, qí zì dé zhī yě. qí jiào yě yuē láo zhī lái zhī, kuāng zhī zhí zhī, fǔ zhī yì zhī, jiē suǒ yǐ shǐ zhī zì dé ěr. wèi xué wèi jiào, shě zì dé bié wú rù lù. yù zì dé, shě wù bié wú dé lù. kǒng zǐ zhī wú yán, nǎi suǒ yǐ shēn yán zhī yě. huì ān xiān shēng wèi: yǐ wù wèi zé, nǎi shì shì zhī fǎ, ér wú rú suǒ wú yǒu. bù zhī qí yòng zì bù tóng ěr. yī yǐn zhī xiān jué hòu jué, zé jué jí wù yě. shèng mén zhī shēng zhī xué zhī kùn zhī, zé zhī jí wù yě. jí hòu rú zhī suǒ wèi chá shí, yì wù yě. qǐ kě yǐ yòng zhī bù tóng ér lùn qí yǒu wú zāi!
孔子舍贊《易》之外,教人更不從乾元說起,故子貢曰:「夫子之言性與天道,不可得而聞也。」及諸門弟子,猶不能解,直欲無言。孔子總是善誘,說來只是孔子的,與學者絕無用處,故孟子曰:「君子深造之以道,其自得之也。」其教也曰「勞之、來之,匡之、直之,輔之、翼之」,皆所以使之自得耳。為學為教,舍自得別無入路。欲自得,舍悟別無得路。孔子之無言,乃所以深言之也。晦菴先生謂:「以悟為則,乃釋氏之法,而吾儒所無有。」不知其用字不同耳。伊尹之先覺後覺,則覺即悟也。聖門之生知、學知、困知,則知即悟也。即後儒之所謂察識,亦悟也。豈可以用之不同而論其有無哉!
shèng rén dào bǎo hé tài hé, quán shì yī gè qián yuán yǐ, gài tiān xià zhī wù, hé zé shēng, guāi lì zé bù shēng, cǐ wú yí yě. qián yuán zhī shēng shēng, yì zhī cǐ yī tuán tài hé zhī qì ér yǐ. rén rén yǒu cǐ tài hé zhī qì, tè yǐ guāi lì shī zhī. zhōng yōng yuē: fā ér jiē zhōng jié wèi zhī hé. mèng zǐ yuē: qí píng dàn zhī qì, hǎo è yǔ rén xiāng jìn yě zhě jǐ xī. rán zé zhōng jié jí shì hé, yǔ rén tóng jí shì zhōng jié. dà xué yuē: mín zhī suǒ hǎo hǎo zhī, mín zhī suǒ è è zhī, cǐ zhī wèi mín zhī fù mǔ. cǐ suǒ wèi yǔ rén tóng, suǒ wèi zhōng jié yě. rán zé qiú fù qí tài hé zhī qì, qǐ zài yuǎn zāi? yì zì qí yǔ rén xiāng jìn zhě chá zhī ér yǐ.
聖人到保合太和,全是一箇乾元矣,蓋天下之物,和則生,乖戾則不生,此無疑也。乾元之生生,亦只此一團太和之氣而已。人人有此太和之氣,特以乖戾失之。《中庸》曰:「發而皆中節謂之和。」孟子曰:「其平旦之氣,好惡與人相近也者幾希。」然則中節即是和,與人同即是中節。《大學》曰:「民之所好好之,民之所惡惡之,此之謂民之父母。」此所謂與人同,所謂中節也。然則求復其太和之氣,豈在遠哉?亦自其與人相近者察之而已。
zì gǔ shèng rén lùn xué, wéi yuē xīn yuē xìng yuē mìng, bìng wèi yǒu yán qì zhě. zhì mèng zǐ shǐ yǒu yǎng qì zhī shuō, zhēn jiàn dé yíng tiān dì zhǐ yǒu yī qì. qí suǒ wèi lǐ, suǒ wèi xìng, suǒ wèi shén, zǒng zhī shì cǐ qì zhī zuì qīng chù. qīng biàn xū, biàn míng, biàn líng, biàn jué, zhǐ shì yǎng dé qì qīng, xū míng líng jué zhǒng zhǒng jiē jù yǐ. rán suǒ wèi yǎng zhě, yòu fēi rú yǎng shēng jiā zhī yǎng yě, yǐ zhí yǎng zhī ér yǐ. bì yǒu shì yān, suǒ wèi yǎng yě, zhèng wàng zhù jiē bào yě hài yě. wù zhèng xīn wù wàng wù zhù zhǎng suǒ wèi zhí yě, rán fēi kě màn rán yán yǎng yě, xū yào shí dé, rán hòu yǎng dé. qí shí fǎ zé píng dàn zhī qì shì yě. gài qì yuán zài cǐ xū míng líng jué ér lái yǎng zhī, suǒ yǐ shǐ qì xū míng líng jué, réng jiù hùn rán wèi yī, bù shī qí běn lái ér yǐ.
自古聖人論學,惟曰心、曰性、曰命,並未有言氣者。至孟子始有養氣之說,真見得盈天地只有一氣。其所謂理,所謂性,所謂神,總之是此氣之最清處。清便虛,便明,便靈,便覺,只是養得氣清,虛明靈覺種種皆具矣。然所謂養者,又非如養生家之養也,以直養之而已。必有事焉,所謂養也,正、忘、助皆暴也害也。勿正心、勿忘、勿助長所謂直也,然非可漫然言養也,須要識得,然後養得。其識法則平旦之氣是也。蓋氣原載此虛明靈覺而來養之,所以使氣虛明靈覺,仍舊混然為一,不失其本來而已。
yíng tiān dì jiān, zhǐ yǒu cǐ qì, zé wú zhī qì, jí tiān dì wàn wù zhī qì yě, wú zhī xìng, jí tiān dì zhī mìng, wàn wù zhī xìng yě. suǒ yǐ tiān dì zì tiān dì, wǒ zì wǒ, wù zì wù zhě, wǒ zì yǐ guāi lì sāi qí liú tōng zhī jī ěr. yǐ zhí yǎng zé wèi fā jí shì zhōng, yǐ fā jí shì hé, wú zhī qì, wú zhī xìng, réng yǔ tiān dì wàn wù wèi yī yǐ, gù yuē sāi hū tiān dì zhī jiān, gù yuē bǎo hé tài hé. wú zhī qì, wú zhī xìng, zhì yǔ tiān dì wàn wù wèi yī, cǐ suǒ wèi chún yì bù yǐ, shàng hé xiān fó zhī zú yán! xué bù zhì cǐ, bù ruò bù xué yě.
盈天地間,只有此氣,則吾之氣,即天地萬物之氣也,吾之性,即天地之命,萬物之性也。所以天地自天地,我自我,物自物者,我自以乖戾塞其流通之機耳。以直養則未發即是中,已發即是和,吾之氣,吾之性,仍與天地萬物為一矣,故曰「塞乎天地之間」,故曰「保合太和」。吾之氣,吾之性,至與天地萬物為一,此所謂純亦不已,尚何仙佛之足言!學不至此,不若不學也。
rén shēng jī yě, jǐ zhě xíng hái, jí ěr mù kǒu bí sì zhī yě, lǐ zé wù zhī zé yě. zhōng yōng yuē: rén zhě rén yě. mèng zǐ yuē: rén yě zhě rén yě. zé rén zhī xíng hái, ěr mù kǒu bí sì zhī, hé mò fēi cǐ shēng jī? ér shēng wǒ zhě, jí shì shēng tiān shēng dì shēng rén shēng wù zhě yě, hé yǐ bù xiāng liú tōng, bì dài yú kè jǐ fù lǐ yě? rén wéi xíng hái, ěr mù kǒu bí sì zhī zhī shī qí zé, sī yǒu suǒ jiān gé, fēi tè rén wǒ tiān dì bù xiāng liú tōng, suī qí yī shēn shēng jī, yì bù guàn chè yǐ, gù yuē: wǎng zhī shēng yě xìng ér miǎn. gǒu néng fēi lǐ wù shì, mù dé qí zé yǐ fēi lǐ wù tīng, ěr dé qí zé yǐ fēi lǐ wù yán, kǒu dé qí zé yǐ fēi lǐ wù dòng, sì zhī dé qí zé yǐ. ěr mù kǒu bí sì zhī gè dé qí zé, zé wú yī shēn wú wǎng fēi shēng jī zhī suǒ guàn chè, qí yǒu bù yǔ tiān dì wàn wù xiāng liú tōng zhě hū? shēng jī yǔ tiān dì wàn wù xiāng liú tōng, zé tiān dì wàn wù jiē wú zhī suǒ shēng shēng zhě yǐ, gù yuē tiān xià guī rén. zhōng yōng yuē: fán yǒu xuè qì zhě, mò bù zūn qīn. zé guī rén zhī yàn yě.
仁生機也,己者形骸,即耳目口鼻四肢也,禮則物之則也。《中庸》曰:「仁者人也。」孟子曰:「仁也者人也。」則人之形骸,耳目口鼻四肢,何莫非此生機?而生我者,即是生天、生地、生人、生物者也,何以不相流通,必待於克己復禮也?人惟形骸,耳目口鼻四肢之失其則,斯有所間隔,非特人我天地不相流通,雖其一身生機,亦不貫徹矣,故曰:「罔之生也幸而免」。苟能非禮勿視,目得其則矣;非禮勿聽,耳得其則矣;非禮勿言,口得其則矣;非禮勿動,四肢得其則矣。耳目口鼻四肢各得其則,則吾一身無往非生機之所貫徹,其有不與天地萬物相流通者乎?生機與天地萬物相流通,則天地萬物皆吾之所生生者矣,故曰「天下歸仁」。《中庸》曰:「凡有血氣者,莫不尊親。」則歸仁之驗也。
zhì zhī zhì qū zhī zhì, jí mèng zǐ suǒ wèi kuò ér chōng zhī yǐ. rán bì zhī jiē kuò ér chōng zhī, bù zhī, zé suǒ kuò chōng zhě shì hé wù? gù zhì zhī zài dé zhǐ zhī hòu, zhì qū zài míng shàn zhī hòu, jiē xiān yǒu suǒ zhī ér hòu zhì yě. zhī jí míng dé yě, cǐ zhī qǐ yuē rén suǒ běn wú zāi! qíng shí yòng shì, ér zhēn zhī huì yǐ, jí yǒu zhēn zhī fā jiàn yú qí jiān, wú yóu shí yǐ, gù yuē xíng zhī ér bù zháo, xí yǐ ér bù chá, zhōng shēn yóu zhī ér bù zhī qí dào zhě zhòng yě. fēi wù, fēi zì dé, hé yóu zhī zāi! rán tú yuē zhì liáng zhī, ér wèi shí suǒ wèi liáng zhī zhě hé zhuàng, jǐ hé bù rèn zéi zuò zi yě!
致知致曲之致,即孟子所謂「擴而充之」矣。然必知皆擴而充之,不知,則所擴充者是何物?故致知在得止之後,致曲在明善之後,皆先有所知而後致也。知即明德也,此知豈曰人所本無哉!情識用事,而真知晦矣,即有真知發見於其間,無由識矣,故曰「行之而不着,習矣而不察,終身由之而不知其道者眾也。」非悟,非自得,何由知哉!然徒曰「致良知」,而未識所謂良知者何狀,幾何不認賊作子也!
dōng lái shì yuē: zhì zhī gé wù, xiū shēn zhī běn yě. zhī zhě, liáng zhī yě. zé yáng míng xiān shēng zhī zhì liáng zhī, qián rén jì yán zhī yǐ. tè gé wù zhī shuō, zhēn rú jù sòng, wàn shì bù jué, hé yú? yì wèi shēn qiú zhī jīng wén ěr. lùn gé wù zhī xiāng zuǒ, wú rú huì ān yáng míng èr xiān shēng, rán qí lùn míng dé zhī běn míng, zú bù kě yǐ yì yě. sī yù zhī bì, ér shī qí míng, gù dà rén sī yǐ míng qí míng, yì bù kě yǐ yì yě. zé gé wù zhě, míng míng dé zhī shǒu wù, yì míng míng dé zhī shí gōng yě. yáng míng yǐ xīn yì zhī wèi wù ér gé zhī, zé xīn yì zhī bù kě wèi wù yě. huì ān wèi shì shì wù wù ér gé zhī, zé shì mèi qí dé xìng zhī zhēn zhī, ér qiú zhī wén jiàn zhī zhī yě. sù shuǐ yǒu gé qù wù yù zhī shuō, bù zhī wù fēi yù yě. jìn shì tài zhōu wèi wù wù yǒu běn mò zhī wù, zé dàn zhī shēn wèi běn, tiān xià guó jiā wèi mò zhī shuō, jiē kě wèi zhī gé wù, jiē kě wèi zhī míng míng dé hū? bì bù rán yǐ. shī yún: tiān shēng zhēng mín, yǒu wù yǒu zé. mèng zǐ yuē: wù jiāo wù zé yǐn zhī ér yǐ. zé fán yán wù, bì yǒu wǔ guān yǐ. zé jí gé yě. gé zì zhī yì, yǐ gé shì zhī xùn wèi zhèng, gé shì fēi zé ér hé? yào zhī wù shī qí zé, zé wù wù jiē míng dé zhī bì wù dé qí zé, zé wù wù jiē míng dé zhī yòng. jì zhuó jiàn qí suǒ wèi míng dé, ér yù zhì zhī yǐ quán qí míng, fēi wù wù dé zé, hé yǐ zhì zhī? kǒng zǐ gào yán zi zhī wèi rén yuē: fēi lǐ wù shì, fēi lǐ wù tīng, fēi lǐ wù yán, fēi lǐ wù dòng. gé wù zhī gōng yě. shì tīng yán dòng, xī wú fēi lǐ, zé wǔ guān gè jiù qí míng yǐ. míng dé shàng hé fú míng zāi! cǐ suǒ wèi wù gé ér zhī zhì yě. zhōng yōng huò shēng ér zhī zhī yǐ xià liù zhī zì, jiē zhǐ xìng yě. shēng ér zhī, ān ér xíng, shì shuài xìng zhī wèi dào yě. xué ér zhī, kùn ér zhī, qiú zhī cǐ xìng ér lǜ zhī yě. shě shuài xìng zhī wài bié wú dào, shě zhī xìng zhī wài bié wú xué. xué zhī kùn zhī zhě, jiào zhī shēng zhī, zhǐ shì duō fèi yī bèi gōng fū yú wèi zhī zhī xiān ěr, jí jì zhī zhī hòu, yǔ shēng zhī gè gè jù zú yǐ, gù yuē jí qí zhī zhī yī yě. shì wèi shēng zhī bù dài xué, gù zhū fū zǐ yú fán shèng rén hào gǔ mǐn qiú, hǎo xué fā fèn, jiē yǐ wèi qiān jǐ huì rén, fēi yě. zhī ér wù xíng, yóu wù zhī yě, jí yuē ān xíng. zài shèng rén zì shì, wèi cháng bù yuē wàng dào, wèi jiàn wèi cháng bù yuē xué rú bù jí. jí shùn zhī wén yī shàn yán, jiàn yī shàn xíng, pèi rán ruò jué jiāng hé, mò zhī néng yù, yì xué yě. gài xíng chù jí shì xué chù, tè shì lì yǔ miǎn qiáng zhě, néng chū yú zì rán ěr, bù kě wèi fēi xué yě.
東萊氏曰:「致知格物,修身之本也。知者,良知也。」則陽明先生之致良知,前人既言之矣。特格物之說,真如聚訟,萬世不決,何歟?亦未深求之經文耳。論格物之相左,無如晦菴、陽明二先生,然其論明德之本明,卒不可以異也。私慾之蔽,而失其明,故大人思以明其明,亦不可以異也。則格物者,明明德之首務,亦明明德之實功也。陽明以心意知為物而格之,則心意知不可謂物也。晦菴謂事事物物而格之,則是昧其德性之真知,而求之聞見之知也。涑水有格去物慾之說,不知物非欲也。近世泰州謂物物有本末之物,則但知身為本,天下國家為末之說,皆可謂之格物,皆可謂之明明德乎?必不然矣。《詩》云:「天生蒸民,有物有則。」孟子曰:「物交物則引之而已。」則凡言物,必有五官矣。則即格也。格字之義,以格式之訓為正,格式非則而何?要知物失其則,則物物皆明德之蔽;物得其則,則物物皆明德之用。既灼見其所謂明德,而欲致之以全其明,非物物得則,何以致之?孔子告顏子之為仁曰:「非禮勿視,非禮勿聽,非禮勿言,非禮勿動。」格物之功也。視聽言動,悉無非禮,則五官各就其明矣。明德尚何弗明哉!此所謂物格而知至也。《中庸》「或生而知之」以下六之字,皆指性也。生而知,安而行,是率性之謂道也。學而知,困而知,求知此性而率之也。舍率性之外別無道,舍知性之外別無學。學知困知者,較之生知,只是多費一倍功夫於未知之先耳,及既知之後,與生知各各具足矣,故曰「及其知之一也。」世謂生知不待學,故朱夫子於凡聖人好古敏求,好學發憤,皆以為謙己誨人,非也。知而勿行,猶勿知也,即曰「安行」。在聖人自視,未嘗不曰「望道」,未見未嘗不曰「學如不及」。即舜之聞一善言,見一善行,沛然若決江河,莫之能禦,亦學也。蓋行處即是學處,特視利與勉強者,能出於自然耳,不可謂非學也。
zūn dào ér xíng, jí shì jūn zǐ shēn zào zhī yǐ dào, bù zhì yú zì dé, jí suǒ wèi bàn tú ér fèi yě. rán zì dé yì nán yán yǐ. shēn zào yǐ dào, kě yǐ lì wèi, zì dé bù kě yǐ lì wèi yě. jí yǒu míng shī, yì wéi wèi láo lái kuāng zhí, fǔ yì yǐ shǐ zhī ér yǐ, bù néng bì zhī yě. yǒu yán xià jí dé zhě, yǒu qí zhī shù nián ér dé zhě, yǒu zhōng shēn bù dé zhě, yǒu wú xīn yú gǎn chù ér dé zhě, yǒu yǒu xīn yú cān qiú ér dé zhě, yǒu yǒu xīn wú xīn jù bù dé zhě, jí qí dé zhī yě, shī bù néng bì qí shí bì qí shì, jǐ yì bù néng bì qí shí bì qí shì yě. xué zhě xū shì biàn bì děi zhī zhì, yī shēng bù dé, tā shēng yì bì qī dé zhī, zé wú bù dé zhě yǐ.
遵道而行,即是君子深造之以道,不至於自得,即所謂半塗而廢也。然自得亦難言矣。深造以道,可以力為,自得不可以力為也。即有明師,亦惟為勞來匡直,輔翼以使之而已,不能必之也。有言下即得者,有俟之數年而得者,有終身不得者,有無心於感觸而得者,有有心於參求而得者,有有心無心俱不得者,及其得之也,師不能必其時必其事,己亦不能必其時必其事也。學者須是辨必得之志,一生不得,他生亦必期得之,則無不得者矣。
huò wèi wèi wù yǐ qián zhī kǔ gōng, jiē shì xū fèi zhī lì. cǐ bù rán yě. wù qián wù hòu, fán yǒu shí gōng, jiē shí jì yě. yán zi wù hòu ér fēi lǐ wù shì tīng yán dòng, gù zhēn xiū yě, shǐ yuán xiàn ér yǒu wù, zé qí kè fá yuàn yù zhī bù xíng, yì zhēn xiū yě.
或謂未悟以前之苦功,皆是虛費之力。此不然也。悟前悟後,凡有實功,皆實際也。顏子悟後而非禮勿視聽言動,固真修也,使原憲而有悟,則其克伐怨欲之不行,亦真修也。
yíng tiān dì zhī jiān, zhǐ yǒu yī qì, wéi héng qú xiān shēng zhī zhī. gù qí yán yuē: tài hé suǒ wèi dào. yòu yuē: zhī xū kōng jí qì, zé yǒu wú yǐn xiǎn shén huà xìng mìng tōng yī wú èr. gù jù sàn chū rù, xíng bù xíng néng tuī běn suǒ cóng lái, zé shēn yú yì zhě yě.
盈天地之間,只有一氣,惟橫渠先生知之。故其言曰:「太和所謂道。」又曰:「知虛空即氣,則有無、隱顯、神化、性命通一無二。」顧聚散出入,形不形能推本所從來,則深於《易》者也。
sòng rén wéi yǐ shèng rén zhī hǎo xué wèi qiān jǐ huì rén, suì wèi shēng zhī wú xué. hòu lái zōng mén gēng shēng chū yī zhǒng yì lùn, wèi yī wù biàn yī liǎo bǎi dāng, cóng cǐ shǐ rén wèi shǎo yǒu jiàn, zhé yǐ zì zú, rú wèi kuáng rú, chán wèi kuáng chán. bù zhī zì fán mín shì zhī, kě shǐ yóu bù kě shǐ zhī, xíng shì yì ér zhī nán zì shèng rén shì zhī, zé zhī yóu yì, ér xíng zhī wèi yǒu néng jǐn zhě yě, gù yuē: yáo shùn qí yóu bìng zhū. gài sī dào zhī dà, suī jí yú wú wài, ér zhōng zé shén mì, wú xiān háo shèn lòu. tǎng yǒu shèn lòu, zé shì yǒu xū ér bù mǎn zhī chù, bù zú yǐ wèi dà yǐ. gù zhōng yōng yuē: yōu yōu hū dà zāi! yán qí chōng zú zhī wèi dà yě. fēi xué zhī mì qí gōng, yǔ zhī jù wú shèn lòu, hé yǐ wán wú zhī dà hū? shèng rén zhī fǔ yān, rì yǒu zī zī, sǐ ér hòu yǐ, guò cǐ yǐ wǎng, wèi zhī huò zhī, jiē cǐ yì yě, xué qí yǒu zhǐ xī hū? cǐ zi gòng qǐng xī, ér kǒng zǐ gào zhī yǐ sǐ yě.
宋人惟以聖人之好學為謙己誨人,遂謂生知無學。後來宗門更生出一種議論,謂一悟便一了百當,從此使人未少有見,輒以自足,儒為狂儒,禪為狂禪。不知自凡民視之,可使由不可使知,行似易而知難;自聖人視之,則知猶易,而行之未有能盡者也,故曰:「堯、舜其猶病諸。」蓋斯道之大,雖極於無外,而中則甚密,無纖毫滲漏。倘有滲漏,則是有虛而不滿之處,不足以為大矣。故《中庸》曰:「優優乎大哉!」言其充足之為大也。非學之密其功,與之俱無滲漏,何以完吾之大乎?聖人之俛焉,日有孳孳,死而後已,過此以往,未之或知,皆此意也,學其有止息乎?此子貢請息,而孔子告之以死也。
mèng zǐ jì yuē: chí qí zhì, yòu yuē wú bào qí qì, shì sǎo xìng zōng zhī xué jì yuē wù wàng, yòu yuē wù zhù zhǎng, shì sǎo mìng zōng zhī xué. mèng zǐ shí, fó fǎ wèi rù zhōng guó, yǐ yù wèi sāi qí dòu yǐ. zhì yú wù zhù zhǎng, rén jiē wèi jí shì yì xí, rán mèng zǐ zhī zì jiě yuē: zhù zhī zhǎng zhě, yà miáo zhě yě. yà miáo zhě, duàn qí gēn yě. fū yì xí chéng yǒu hài, rán hé zhì duàn gēn? jǐng rán wù, fān rán gǎi, zé gēn běn zài yǐ. dú yǐ yà miáo wèi yù zhě, zì lǎo shì yù qì zhī shuō, yǐ zhì xuán mén zhī liàn qì, jiē shì yě. gài wéi shì zé jiāng qì jiǎo róu zào zuò, jǐn shī běn lái, suī yǒu rén yǔ shuō pò zhí yǎng zhī dào, niàn tóu dào chù, yī rán zǒu guò shú lù yǐ, xī fù néng zhí yǎng zāi? cǐ suǒ yǐ wèi duàn gēn yě.
孟子既曰:「持其志」,又曰「無暴其氣」,似掃性宗之學;既曰「勿忘」,又曰「勿助長」,似掃命宗之學。孟子時,佛法未入中國,已豫為塞其竇矣。至於勿助長,人皆謂即是義襲,然孟子之自解曰:「助之長者,揠苗者也。」揠苗者,斷其根也。夫義襲誠有害,然何至斷根?憬然悟,憣然改,則根本在矣。獨以揠苗為喻者,自老氏御氣之說,以至玄門之鍊氣,皆是也。蓋惟是則將氣矯揉造作,盡失本來,雖有人與說破直養之道,念頭到處,依然走過熟路矣,奚復能直養哉?此所以為斷根也。
guǎn dēng zhī cháng fēn bié xué yǒu tòu dé qián yuán zhě, yǒu zhī tòu dé kūn yuán zhě, cǐ qiān gǔ rú zhě suǒ bù néng dào yǔ, yì qiān gǔ xué zhě suǒ bù kě bù zhī yǔ. tòu dé kūn yuán, zhǐ jiàn dé jǐn rén wù zhī xìng, shì rén dāng wèi zhī shì, yóu shì tì rén liǎo shì wéi tòu dé qián yuán, cái zhī jǐn rén wù zhī xìng, shì rén bù róng bù wèi zhī shì, zhí shì le zì jǐ shì.
管登之嘗分別學有透得乾元者,有隻透得坤元者,此千古儒者所不能道語,亦千古學者所不可不知語。透得坤元,只見得盡人物之性,是人當為之事,猶似替人了事;惟透得乾元,才知盡人物之性,是人不容不為之事,直是了自己事。
shǎo shí dú mèng zǐ gào qí xuān hǎo huò hào sè zhī shuō, yǐ wèi shèng xián jiào rén diǎn tiě chéng jīn shǒu duàn. jí jīn sī zhī, nǎi zhī shì dān dāo zhí rù, bù zháo sī háo chù, yǔ kǒng zǐ yù lì yù dá, zhǐ huàn dé yī gè míng mù. gài jǔ dé gè bǎi xìng tóng yī zhī niàn, biàn shì mín zhī suǒ hǎo hǎo zhī yǐ.
少時讀孟子告齊宣好貨好色之說,以為聖賢教人點鐵成金手段。及今思之,乃知是單刀直入,不着絲毫處,與孔子欲立欲達,只換得一箇名目。蓋舉得箇百姓同一之念,便是民之所好好之矣。
xué mò yán yú shì shì zhī biàn, gù zhōng yōng shèng jīng zhī xià, shǒu bié jūn zǐ xiǎo rén zhī zhōng yōng. mèng zǐ qī piān zhī jiāng zhōng, jí chēng xiāng yuàn zhī luàn dé. zé fū kǒng zǐ zhū shǎo zhèng mǎo zhī xíng pì ér jiān děng yǔ, yóu shì kě cì kě fēi, wèi zú wèi shì yě. zhí zhì fēi zhī wú fēi, cì zhī wú cì, zé qí shì chù, zhēn yǒu bù kě yǐ yán yǔ míng zhuàng fēn bié zhě, yān dé bù huò shì wū mín yě. gù kǒng zǐ yú lǎo zi wèi zhī yuē yóu, mèng zǐ yú xiāng yuàn wèi zhī yuē shì, jiē chūn qiū yī zì zhī fǔ yuè yě. rán zhēn shí zì wèi zhī rén, fǎn zhī wú xīn, zì yǒu jiǒng rán bù kě mèi zhě.
學莫嚴於似是之辨,故《中庸》聖經之下,首別君子小人之中庸。《孟子》七篇之將終,極稱鄉愿之亂德。則夫孔子誅少正卯之「行僻而堅」等語,猶是可刺可非,未足為似也。直至非之無非,刺之無刺,則其似處,真有不可以言語名狀分別者,焉得不惑世誣民也。故孔子於老子謂之曰「猶」,孟子於鄉愿謂之曰「似」,皆《春秋》一字之斧鉞也。然真實自為之人,反之吾心,自有炯然不可昧者。
gǔ chēng yì duān zhě, fēi yú wú xìng zhī wài, bié yǒu suǒ wèi yì yě, duān jí wú zhī sì duān ěr. gài wú zhī sì duān, fēi kě fēn ér wèi dào zhě yě, qí chū běn yú yī yuán, qí dào shí xiāng wèi yòng. jiàn zhī wèi shěn, zhí qí yī yuē wú xìng rú shì, wú dào zài shì yǐ, zé fēi wéi qí sān zhě quē yān ér mò zhī, jí qí suǒ jiàn zhī yī, yì fēi wú zhī suǒ wèi yī yǐ, yān dé bù wèi zhī yì hū? yáng shì zhī shǐ, qǐ bù zì yǐ wèi rén? zú zhì wú fù ér zéi rén mò dà yān. wéi qí bù zhī wú zhī sì duān, bù kě fēn ér wèi dào yě. zhì yú wú jì dàn zhī xiǎo rén, zé yǔ jūn zǐ jūn kuī qí quán yǐ. wéi kuī qí quán, zé yǐ wú xìng rú shì, wú dào zài shì, wú fù gù jì. tiān dì wéi wú suǒ shàng xià, mín wù wéi wú suǒ diān dào, ér bù dé yǐ jū qū zhī jiàn shéng zhī, zú zhī yǔ jūn zǐ fēn bèi ér chí, suì yǒu jūn zǐ xiǎo rén zhī bié, zhèng yóu bù zhī mò jiàn mò xiǎn zhī hòu, zhēn shèn dú zhī gōng yě. zēng zǐ yuē: shī yún: zhàn zhàn jīng jīng, rú lín shēn yuān, rú lǚ bó bīng. ér jīn ér hòu, wú zhī miǎn fū, xiǎo zi! cǐ shèng xué zhī zhēn xuè mài yě. dà xué qǔ yú zhèng xīn, mèng zǐ yuē wù zhèng xīn, hé yě? zhèng wèi yǎng qì zé jǐ zhèng qí yuán yǐ. dà xué yuē: yù zhèng qí xīn zhě, bì chéng qí yì. yì fēi zì chéng yě. rú hǎo hào sè, rú è è chòu, chéng zhī yě. shì zhèng xīn zhě, hǎo è zhī zhèng yě. mèng zǐ yuē: píng dàn zhī qì, qí hǎo è yǔ rén xiāng jìn yě zhě jǐ xī! yǔ rén xiāng jìn, zé hǎo è jǐ yú zhèng yǐ. qì dé qí yǎng, zé wú shí fēi píng dàn zhī qì, wú shí fēi hǎo è zhī zhèng yǐ, shàng hé yǒu zhèng xīn zhī gōng yě? cǐ suǒ wèi zhèng qí yuán yě. gǒu qì zhī shī yǎng, ér tú yù zhèng xīn, zé yǐ xīn cāo xīn, fǎn zī láo rǎo, xīn ān kě dé ér zhèng zāi!
古稱異端者,非於吾性之外,別有所謂異也,端即吾之四端耳。蓋吾之四端,非可分而為道者也,其出本於一源,其道實相為用。見之未審,執其一曰吾性如是,吾道在是矣,則非惟其三者缺焉而莫知,即其所見之一,亦非吾之所謂一矣,焉得不謂之異乎?楊氏之始,豈不自以為仁?卒至無父而賊仁莫大焉。惟其不知吾之四端,不可分而為道也。至於無忌憚之小人,則與君子均窺其全矣。惟窺其全,則以吾性如是,吾道在是,無復顧忌。天地惟吾所上下,民物惟吾所顛倒,而不得以拘曲之見繩之,卒之與君子分背而馳,遂有君子小人之別,正由不知莫見莫顯之後,真慎獨之功也。曾子曰:「《詩》云:『戰戰兢兢,如臨深淵,如履薄冰。』而今而後,吾知免夫,小子!」此聖學之真血脈也。《大學》取於正心,孟子曰「勿正心」,何也?正謂養氣則己正其源矣。《大學》曰:「欲正其心者,必誠其意。」意非自誠也。如好好色,如惡惡臭,誠之也。是正心者,好惡之正也。孟子曰:「平旦之氣,其好惡與人相近也者幾希!」與人相近,則好惡幾於正矣。氣得其養,則無時非平旦之氣,無時非好惡之正矣,尚何有正心之功也?此所謂正其源也。苟氣之失養,而徒欲正心,則以心操心,反滋勞擾,心安可得而正哉!
yú xùn shèn dú zhī dú, wèi bù yǔ wàn fǎ wèi lǚ, zhì zūn wú duì, fēi shì rú suǒ wèi dú zhī zhī dì. huò yuē: rén suǒ bù zhī, jǐ suǒ dú zhī zhī shuō, yì bù kě fèi. yú yīn fǎn fù sī wéi, nǎi zhī zhōng bù rán yě. chuán zhě yǐn zēng zǐ shí mù shí shǒu zhī yún, zé jì chī jǐn pò cǐ jiàn yǐ. xiǎo rén zhèng wèi niàn zhī chū fā, rén bù jí zhī, kě wèi yǎn shì, gù xián jū wèi bù shàn, jiàn jūn zǐ ér yǎn zhī, bù zhī qí niàn fā shí, yǐ shì shí mù shí shǒu zhī suǒ zhǐ shì, jūn zǐ yǐ jiàn qí fèi gān yǐ. jí lìng yī niàn zhī fā, hǎo shàn bù rú hǎo hào sè, è è bù rú è è chòu, zé shí mù shí shǒu yì yǐ zhǐ shì, jí yù wǎn huí, bì bù kě dé. qiě jì yù wǎn huí, zé jiào zhī xiǎo rén zhī zhe shàn, xiāng qù jǐ hé! fǎn zhī cǐ xīn, yì bì bù qiàn. gù suǒ chēng dú zhě, bì shì wàn gǎn wèi zhì, yī líng jiǒng rán, zài dà xué jí míng dé zhī míng, zài zhōng yōng zhèng xǐ nù āi lè wèi fā zhī zhōng yě. yú cǐ jiā shèn, nǎi kě yì wú bù chéng, fā wú bù zhōng jié ěr yú cǐ ér bù shèn, yī niàn zhī fā, rú nǔ jiàn jì yǐ lí xián, qí zhōng bù zhōng zhī jī, ān dé fù yóu hū wǒ yě?
余訓慎獨之獨,為不與萬法為侶,至尊無對,非世儒所謂獨知之地。或曰:「人所不知,己所獨知之說,亦不可廢。」余因反覆思惟,乃知終不然也。傳者引曾子十目十手之雲,則既吃緊破此見矣。小人正謂念之初發,人不及知,可為掩飾,故閒居為不善,見君子而掩之,不知其念發時,已是十目十手之所指視,君子已見其肺肝矣。藉令一念之發,好善不如好好色,惡惡不如惡惡臭,則十目十手亦已指視,即欲挽回,必不可得。且既欲挽回,則較之小人之着善,相去幾何!反之此心,亦必不慊。故所稱獨者,必是萬感未至,一靈炯然,在《大學》即明德之明,在《中庸》正喜怒哀樂未發之中也。於此加慎,乃可意無不誠,發無不中節耳;於此而不慎,一念之發,如弩箭既已離弦,其中不中之機,安得復由乎我也?
yī qiè xǐ nù āi lè, jù shì cǐ shēng jī zuò yòng, chú què xǐ nù āi lè, bié wú jiàn shēng jī chù.
一切喜怒哀樂,俱是此生機作用,除卻喜怒哀樂,別無見生機處。
yī qiè xǐ nù āi lè, zhèng shì wǒ wèi tiān dì yù wàn wù de běn zi, gù yuē dà běn. dà xué yǐ hǎo è guàn xiào dì cí, gù yǐ suǒ è yú shàng, wú yǐ shǐ xià děng yǔ zhèng zhī. zhōng yōng yǐ xǐ nù āi lè guàn zi chén dì yǒu, gù yǐ jǐ suǒ bù yù, wù shī yú rén wèi zhèng.
一切喜怒哀樂,正是我位天地育萬物的本子,故曰「大本」。《大學》以好惡貫孝弟慈,故以「所惡於上,毋以使下」等語證之。《中庸》以喜怒哀樂貫子臣弟友,故以「己所不欲,勿施於人」為證。
zhōng yōng yī shū, tǒng lùn xìng tǐ, dà wú bù bāo, qí shí jì chù, quán shì xì wú bù mǎn, suǒ yǐ chéng qí dà. dà wú bù bāo, tiān mìng zhī wèi xìng, sī zhī rén bù kě yǐ bù zhī tiān shì yě. jì yǐ zhī dé shí, gōng fū què zài xì wú bù mǎn chù zuò, gù yún jūn zǐ zhī dào fèi ér yǐn. zì fū fù zhī yǔ zhī yǔ néng, yǐ zhì tiān dì shèng rén zhī suǒ bù zhī bù néng, mò fēi xìng tǐ zhī suǒ guàn chè, gù fán dá dé dá dào, jiǔ jīng sān chóng, yǐ zhì cǎo mù qín shòu, yǔ fū tiān dì guǐ shén, zhì fán zhì zé, mò fēi wú xìng tǐ zhōng yī háo shèn lòu bù dé zhě. gài fán wèi qián yuán zhī suǒ zī shǐ, zé mò fēi wú xìng zhī suǒ jiān gāi. qí dà fēi shì kōng dà, shí shí tián mǎn, wú yǒu xiān wēi kòng xì, fāng shì zhēn dà. gù jì yuē yáng yáng hū! fā yù wàn wù, jùn jí yú tiān, yòu yuē yōu yōu hū dà zāi, lǐ yí sān bǎi, wēi yí sān qiān. guān yōu yōu, gài chōng zú ér qiě yǒu yú, qí dà sī wú yī háo kuī qiàn ěr. bù rán, shǎo yǒu kuī qiàn chù, biàn shì dà tǐ bù quán yǐ. shǐ zhī xué rén jiàn dì, shàng yǒu dào chù xíng, yuàn zhēn nán dé mǎn, shèng xián yī shēng jīng jīng yè yè, lǚ báo lín shēn, jiē zhǐ wèi cǐ. bǐ wèi yī wù biàn liǎo bǎi dāng, zhēn shèng mén zhōng dì yī zuì àn yě.
《中庸》一書,統論性體,大無不包,其實際處,全是細無不滿,所以成其大。大無不包,天命之謂性,思知人不可以不知天是也。既已知得時,功夫卻在細無不滿處做,故云「君子之道費而隱」。自夫婦之與知與能,以至天地聖人之所不知不能,莫非性體之所貫徹,故凡達德達道,九經三重,以至草木禽獸,與夫天地鬼神,至繁至賾,莫非吾性體中一毫滲漏不得者。蓋凡為乾元之所資始,則莫非吾性之所兼該。其大非是空大,實實填滿,無有纖微空隙,方是真大。故既曰「洋洋乎!發育萬物,峻極於天」,又曰「優優乎大哉,禮儀三百,威儀三千」。觀優優,蓋充足而且有餘,其大斯無一毫虧欠耳。不然,少有虧欠處,便是大體不全矣。始知學人見地,尚有到處行,願真難得滿,聖賢一生兢兢業業,履薄臨深,皆只為此。彼謂一悟便了百當,真聖門中第一罪案也。
kǒng zǐ yǔ xué, yuē yuē lǐ, yuē fù lǐ, lǐ shì hé wù? jí yì suǒ wèi tiān zé, shī suǒ yán wù zé yě. gài lǐ zhī suǒ yóu míng, zhèng wèi shì shì wù wù, jiē yǒu yī gè qià hǎo zhì dāng chù, zhì rán yǒu xù, ér bù kě luàn, suǒ wèi zé yě. qià hǎo zhì dāng zhī chù, biàn shì tiān lǐ rén xīn zhī zhì. tiān lǐ rén xīn zhī zhì chù, ān dé bù yuē fù? cǐ ān dé fēi rén?
孔子語學,曰「約禮」,曰「復禮」,禮是何物?即《易》所謂天則,《詩》所言物則也。蓋禮之所由名,正謂事事物物,皆有一箇恰好至當處,秩然有序,而不可亂,所謂則也。恰好至當之處,便是天理人心之至。天理人心之至處,安得不約、復?此安得非仁?
shàn jiě bó wén yuē lǐ zhī shuō, wú rú mèng zǐ. qí yán yuē: bó xué ér xiáng shuō zhī, jiāng yǐ fǎn shuō yuē yě. tiān què xiáng shuō èr zì, biàn yǒu guī yuē zhī lù yǐ. hé zhě? shuō zhī bù xiáng, zé yī wù zì yǒu yī wù, yī shì zì yǒu yī shì, pàn rán gè bù xiāng tōng, wéi xiáng jiū qí zhì dāng qià hǎo chù, níng fù yǒu èr hū zāi! shì wèi bó jí shì yuē, lǐ wú hòu xiān, kǒng wèi jiū jìng.
善解博文約禮之說,無如孟子。其言曰:「博學而詳說之,將以反說約也。」添卻「詳說」二字,便有歸約之路矣。何者?說之不詳,則一物自有一物,一事自有一事,判然各不相通,惟詳究其至當恰好處,寧復有二乎哉!世謂博即是約,理無後先,恐未究竟。
zhōng yōng nèi shěng bù jiù, wú è yú zhì, zhèng shì dú chù, zhèng shì wèi fā. gù yuē rén suǒ bù jiàn, ruò shěng zhī niàn fā shí, zé shí mù suǒ shì yǐ. ān dé shàng yán bù jiàn yě? zhī wēi zhī wēi, zhèng shì mò xiǎn hū wēi zhī wēi, yóu fēi dú tǐ. gài wéi qí zhī wēi zhī bù kě yǎn, gù yú wēi zhī xiān qiú wú è ěr.
《中庸》內省不疚,無惡於志,正是獨處,正是未發。故曰「人所不見,若省之念發時,則十目所視矣。」安得尚言不見也?「知微」之微,正是「莫顯乎微」之微,猶非獨體。蓋惟其知微之不可掩,故於微之先求無惡耳。
mèng zǐ yán bì yǒu shì yān, ér wù zhèng xīn, wù wàng, wù zhù zhǎng yě. míng dào xiān shēng wèi: jí shì yuān fēi yú yuè qì xiàng. yòu yún: huì dé huó pō pō dì, huì bù dé zhǐ shì nòng jīng hún. bái shā xiān shēng yún: wǔ yú sān sān liǎng liǎng, zhèng zài wù wàng wù zhù zhī jiān. céng diǎn xiē ér huó jì, bèi mèng zǐ yī kǒu dǎ bìng chū lái. qiān gǔ yǐ wèi zhí dào shàng chéng miào yǔ, xì yì zhī, yóu zài huó pō xiāo sǎ chì dì, jié jié jìng jìng kē jiù, wèi shì mèng zǐ xuè mài, qián yuán tǐ duàn yě.
孟子言「必有事焉,而勿正心,勿忘,勿助長也」。明道先生謂:「即是鳶飛魚躍氣象。」又云:「會得活潑潑地,會不得只是弄精魂。」白沙先生云:「舞雩三三兩兩,正在勿忘勿助之間。曾點些兒活計,被孟子一口打並出來。」千古以為直道上乘妙語,細繹之,猶在活潑瀟灑赤地,潔潔淨淨窠臼,未是孟子血脈,乾元體段也。
píng dàn zhī qì, yī niàn wèi qǐ, hé yǐ hǎo è yǔ rén xiāng jìn? zhèng suǒ yǐ zhǐ míng dú tǐ yě. dàn shì yī niàn wèi zhe hǎo è, míng dé zhī míng, jiǒng rán zàn lù, nǎi shì dà xué zhī tǐ, zhōng yōng xìng tǐ, néng hǎo néng è néng āi lè néng xǐ nù zhī běn, yú cǐ dé zhèng, suǒ yǐ hǎo è yǔ rén jìn.
平旦之氣,一念未起,何以好惡與人相近?正所以指明獨體也。但是一念未着好惡,明德之明,炯然暫露,乃是《大學》知體,《中庸》性體,能好能惡能哀樂能喜怒之本,於此得正,所以好惡與人近。
rén shēn zhī qì, wèi cháng bù yǔ tiān tōng, zhǐ wèi rén zhī xǐ nù āi lè bù néng zhōng jié, zé guāi lì ér bù hé, suì yǔ tài hé zhī qì yǒu jiān gé. guǒ rú mèng zǐ suǒ wèi zhí yǎng, yú běn fèn shàng bù jiā yī fēn, bù jiǎn yī fēn, zé yī shēn zhī qì, jí yuán shǐ shēng shēng zhī qì, wàn wù qiě yóu wǒ ér gè zhèng bǎo hé, tiān dì qiě yóu wǒ cān zàn yǐ. qì zhì yú cǐ, sǐ shēng yóu zhòu yè, yī hé yī pì ér yǐ.
人身之氣,未嘗不與天通,只為人之喜怒哀樂不能中節,則乖戾而不和,遂與太和之氣有間隔。果如孟子所謂直養,於本分上不加一分,不減一分,則一身之氣,即元始生生之氣,萬物且由我而各正保合,天地且由我參贊矣。氣至於此,死生猶晝夜,一闔一闢而已。