shí sì rì chén qǐ, yīn yún sì bù, jí suǒ qí yóu dōng yán. yán zài dōng shí fēng zhī lù, yóu dú shān rù ài, dù tǔ shān yī zhòng, gòng sān lǐ dǐ qí xià. yǒu shí sǔn yī yuán, bàng shí fēng xī lù, yán zài shí sǔn zhī shàng.
十四日晨起，陰雲四布，即索騎游東岩。岩在東石峰之麓，由獨山入隘，度土山一重，共三里抵其下。有石筍一圓，傍石峰西麓，岩在石筍之上。
yáo jiàn dāng fēng bàn, yī mén xī xiàng gāo xuán, zé xī dòng hòu chuān bié qiào. yóu nán lù shàng jī, yǒu liǎng mén bìng liè, àn dòng zài dōng, míng yán zài xī, èr mén jù nán xiàng. xiān rù míng yán, zhōng gāo chǎng píng huō, hòu yī shí ruǐ zhōng xuán. chuān ruǐ ér rù, xià zhuì xiǎo xué, shàng zé chuí rǔ yǎo tiǎo, wéi chéng kān, jí líng lóng xiān huàn. kān zhōng yuán qiě jùn, zhù shuǐ yī chí, chén yìng yá bì, guāng yǐng shàng zhào, gàn hēi hóng sè bì duó mù. zhuǎn mén ér xī, yòu kāi yī mén, xī xiàng, yì míng huō gāo shuǎng, xià lín jué bì, jí qián cóng wù zhōng yáo jiàn gāo xuán zhě. qí nèi yǔ nán mén zhuǎn jiē chù, shí zhù huò sǒng ér wèi tái, huò chuí ér chéng kān, zǎn hé tòu yìng, zhēn shén xiān kū zhái, diāo lòu suǒ bù néng jiù zhě yě. réng chū nán mén, cóng qí dōng běi xiàng, yǔ lóu rù àn dòng.
〔遙見當峰半，一門西向高懸，則西洞後穿別竅。〕由南麓上躋，有兩門並列，暗洞在東，明岩在西，二門俱南向。先入明岩，中高敞平豁，後一石蕊中懸。穿蕊而入，〔下墜小穴，上則垂乳窈窕，圍成龕，極玲瓏纖幻。龕中圓且峻，貯水一池，沉映崖壁，光影上照，紺ｇàｎ黑紅色碧奪目。〕轉門而西，又開一門，西向，亦明豁高爽，下臨絕壁，〔即前從塢中遙見高懸者。〕其內與南門轉接處，石柱或聳而為台，或垂而成龕，攢合透映，真神仙窟宅，雕鏤所不能就者也。仍出南門，從其東北向，傴僂入暗洞。
mén wài ài zhōng wā, shǎo xià, dòng suì qióng rán, gōu huǒ běi rù shù zhàng, zé yù rǔ dǎo chuí pián sǒng, yāo jiǎo bīn fēn, dǐ shén píng. yóu qí yè tòu xì ér rù, qí ér xī, xiá dōng xì jiē bù shù zhàng jǐn, wéi zhí běi yú rǔ xì jìn, nèi fù kuān. shǎo dōng zhuǎn, chuí zhù yì duō.
〔門外隘中窪，〕少下，洞遂穹然，篝火北入數丈，則玉乳倒垂駢聳，夭矯繽紛，〔底甚平。〕由其腋透隙而入，〔岐而西，峽東隙皆不數丈盡，惟直北逾乳隙進，內復寬。〕少東轉，垂柱益多。
píng dǐ zhōng yǒu duī shí yī fāng, tǔ rén hào wèi guān cái shí, yǐ xíng sì yě. gèng rù, cóng shí dōng běi zhuǎn, shí pō gāo xià, rǔ sǔn cān chà lì. pī qiào běi rù, fù pì yī zuì jù shì, rǔ zhù huí huán, hé pì mò cè. cóng cǐ xī běi chuān ài ér xià, qí rù shén yáo, wén shēn chù yǒu xī chéng tán, xià kuà shí wèi liáng, shàng zé kōng míng tòu yǐng. shí wù cóng dōng zhuǎn, jìng cóng bié dòu réng xià duī shí bàng. yù fù rù mì xī běi ài, ér yì jù yǐ duō, kǒng yī shí bù jì, nǎi cóng gù dào chū. wén cǐ dòng dōng tōng qiān jiāng, suī wèi bì rán, ér tòu shān ér dōng, jí wèi nà liáng zéi zhài zhī dì, wèi zhī guǒ yǒu cóng chū chù ěr. yú suǒ rù zhǐ dé sān sì zhuǎn, dù bù jí qí shí zhī yī èr, rán suǒ dǔ rǔ zhù zhī guī lì, wú guò cǐ zhě, cǐ dòng jì yǐ shēn guǐ jiàn qí, ér xī pàn míng yán fù yǐ míng tòu biǎo yì, hé zhī zhēn chéng èr měi yǐ.
平底中有堆石一方，土人號為「棺材石」，以形似也。更入，〔從石東北轉，石坡高下，乳筍參差立。披竅北入，復辟一最巨室，乳柱迴環，闔辟莫測。〕從此西北穿隘而下，其入甚遙，聞深處有溪成潭，下跨石為梁，上則空〔明〕透影。時誤從東轉，竟從別竇仍下堆石傍。欲復入覓西北隘，而易炬已多，恐一時不繼，乃從故道出。聞此洞東通遷江，雖未必然，而透山而東，即為那良賊寨之地，未知果有從出處耳。余所入止得三四轉，度不及其十之一二，然所睹乳柱之瑰麗，無過此者，此洞既以深詭見奇，而西畔明岩復以明透表異，合之真成二美矣。
chū dòng, réng xià shān xī běi xíng, yī lǐ bàn dǐ dú shān. cóng qí běi ér xī, yòu yī lǐ bàn, fàn yú hòu yíng. yáng jūn tǒng yíng bīng qí ér sòng yú, suì xià shān běi xíng. dōng xī liǎng shān, yī shí yī tǔ, xiāng chí nán xià, yǒu xiǎo shuǐ nán liú yú qí zhōng, jīng hòu yíng ér nán, jīn jī ài zhī běi, nǎi xī nán zhuì hè ér qù, jí qín shuǐ qiáo zhī shàng liú yě.
出洞，仍下山西北行，一里半抵獨山。從其北而西，又一里半，飯於後營。楊君統營兵騎而送余，遂下山北行。東西兩山，一石一土，相持南下，有小水南流於其中，經後營而南，金雞隘之北，乃西南墜壑而去，即琴水橋之上流也。
cóng cǐ běi wàng, zhí běi shén yáo nán wàng zé jīn jī shí fēng ruò dāng mén zhī biāo. hòu yíng tǔ shān tóu nán wěi běi, zhōng xuán liǎng jiè zhī zhōng, xī nán zǒu ér jǐn yú sān lǐ, suì jié wèi tǔ mài zhī jǐn jú yún.
從此北望，直北甚遙；南望則金雞石峰若當門之標。後營土山頭南尾北，中懸兩界之中，西南走而盡於三里，遂結為土脈之盡局雲。
běi xíng bā lǐ, yǒu tǔ jí zì xī ér dōng, héng shǔ yú liǎng jiè zhī zhōng, zé nán běi fēn shuǐ zhī jí yě, nán rù yú yáng dù, ér běi suì rù luó mù dù yān. yú jí běi èr lǐ, wèi nà lì cūn, yòu sān lǐ wèi xuán àn cūn.
北行八里，有土脊自西而東，橫屬於兩界之中，則南北分水之脊也，南入於楊渡，而北遂入羅木渡焉。逾脊北二里，為那力村，又三里為玄岸村。
èr cūn jù zài dōng shí fēng zhī xià, xī jiē mín jū, jīn wèi bā zhài zéi suǒ jù yǐ. yòu běi sān lǐ, shuǐ cóng zhí běi qù, lù xī chuān tǔ shān zhī yè. yī lǐ xī xià, zé tǔ shān fù dōng xī jiā ér chéng wù. yòu běi shí lǐ, shì wèi lán jiàn, jù zéi cūn yǐ. zéi shǒu lán hǎi cháo zhě, jiā xī shān xià. yǒu jiàn cóng qí qián běi liú, sù zhī xíng, běi yī lǐ bàn, yǒu shí shān tū yú wù dōng, yóu qí xī lù yú xiǎo pō, jí wèi zhōu ān jiè yǐ. yòu èr lǐ, yī cūn zài dōng shān lù, yuē cháo lán. qián jiàn zhōng yǒu tán, shēn huì chéng chè, zì shì ér běi, suì chéng tuō bì yàng cuì zhī liú, suǒ yún lán jiàn zhě, qǐ yǐ cǐ yé? lán jiàn běn sān lǐ zhī shùn yè lǐ shǔ. jīn nán dǐ nà lì guò jí zhī dì, jù wèi bā zhài yú niè suǒ jù, ér lán hǎi cháo zé qí kuí yě.
二村俱在東石峰之下，昔皆民居，今為八寨賊所踞矣。又北三里，水從直北去，路西穿土山之腋。一里西下，則土山復東西夾而成塢。又北十里，是為藍澗，俱賊村矣。賊首藍海潮者，家西山下。有澗從其前北流，溯之行，北一里半，有石山突於塢東，由其西麓逾小坡，即為周安界矣。又二里，一村在東山麓，曰朝藍。前澗中有潭，深匯澄澈，自是而北，遂成拖碧漾翠之流，所云「藍澗」者，豈以此耶？藍澗本三里之順業里屬。今南抵那力過脊之地，俱為八寨餘孽所踞，而藍海潮則其魁也。
yóu lán jiàn ér běi dǐ luó mù dù, nán dǐ zuǒ yíng, zhōng kāi tiān chéng zhí jiā, jiē tǔ shān yě. qí liǎng shí shān: xī wèi zhài lěi dōu zhě bō dīng, dōng wèi luó hóng nà liáng. dōng xī jiē zéi sǒu. cháo lán xī běn zhōu ān shǔ, jīn běi dǐ zhōu ān yì jù wèi zhū wù nì zéi, zào fǎn zhě suǒ jù, bìng zhōu ān yì jí jí yǐ.
由藍澗而北抵羅木渡，南抵左營，中開天成直夾，皆土山也。其兩石山：西為寨壘、都者、剝丁，東為羅洪、那良。東西皆賊藪。朝藍昔本周安屬，今北抵周安亦俱為諸蘁ｗù逆賊，造反者所踞，並周安亦岌岌矣。
yóu cháo lán suí jiàn dōng àn yòu běi wǔ lǐ, zhuǎn ér dōng yú tǔ shān, běi xià yī lǐ, fù xíng wù zhōng.
由朝藍隨澗東岸又北五里，轉而東逾土山，北下一里，復行塢中。
sān lǐ, chū wù. yòu xī xíng yī lǐ, shǐ jiàn qián xī cóng tǔ shān xī pàn běi zhù, yǔ shí shān xī xiá zhī jiàn hé ér dōng lái, suì yǒu tāng tāng zhī shì. shè xī běi shàng, xī yì zhé ér běi, bù bàn lǐ, shì wèi zhōu ān zhèn. shù jiā zhī jù, tuí yuán bài zhǐ, zài xī xī àn, ér xī dōng gāo yú jù wèi zéi jù, bù kě wèi zhèn yǐ. suǒ yún zhèn zhě, shì wèi zhōu ān, qí xī nán wèi gǔ péng jīn zuò gǔ péng, qí běi yuē sū jí jīn zuò sī jí, zǒng míng sān zhèn. gài jiè yú bā zhài zhī zhōng zhě yě. jīn zhōu ān jǐn cún, gǔ péng quán fèi, wéi sū jí yóu gù, xī yǒu tǔ zhèn guān wú xìng zhě, yǐ qīng shān píng mín suǒ yī fú zhuāng jū bīn zhōu, wèi xí qí zhí. qí zi fǔ xí ér sǐ.
三里，出塢。又西行一里，始見前溪從土山西畔北注，與石山西峽之澗合而東來，遂有湯湯之勢。涉溪北上，溪亦折而北，不半里，是為周安鎮。數家之聚，頹垣敗址，在溪西岸，而溪東膏腴俱為賊踞，不可為鎮矣。所云鎮者，是為周安，其西南為古鵬今作古蓬，其北曰蘇吉今作思吉，總名三鎮。蓋界於八寨之中者也。今周安僅存，古鵬全廢，惟蘇吉猶故，昔有土鎮官吳姓者，以青衫平民所衣服裝居賓州，未襲其職。其子甫襲而死。
hòu wěi shào guān jí gǔ líng sī jiǔ sī zhī yī.
後委哨官及古零司九司之一。
jiān shè zhī, ér gǔ líng biān zhǎng bù jí.
兼攝之，而古零鞭長不及。
qián nián, bā zhài zéi yóu cǐ jié shàng lín kù yín, wèi shàng lín xiàn guān suǒ shēn, dāng dào fù mì wú shì zhī yí gū réng xí. qí gū míng chéng zuò, cái shí èr suì, fù jí qián fǔ xí ér sǐ zhě. qí wài zǔ wǔ xìng zhě hào yú xīn, nǎi bīn zhōu zhe xìng, yóu dà rén yǐ chéng míng zhě. fǔ zì bīn zhōu tóng chéng zuò dào zhèn, jiàn zhōu ān diāo bì, yǐ chéng zuò suí shī zú yè yú sū jí. ér wǔ shì fǎn zhōu ān, jiàn yú zhì, zhé gē shēng yǐ xiǎng. tǔ sī yǐ zǎi zhū yī wèi xiàn kè wèi jìng. gài yáng jūn xī céng wěi shǔ cǐ zhèn, jiàn qí sòng yú, fēi zhí chóng xīn kè, yóu liàn jiù zhǔ yě.
前年，八寨賊由此劫上林庫銀，為上林縣官所申，當道復覓吳氏之遺孤仍襲。其孤名承祚，才十二歲，父即前甫襲而死者。其外祖伍姓者號娛心，乃賓州著姓，游大人以成名者。甫自賓州同承祚到鎮，見周安凋敝，以承祚隨師卒業於蘇吉。而伍適返周安，見余至，輒割牲以餉。土司以宰豬一味獻客為敬。蓋楊君昔曾委署此鎮，見其送余，非直重新客，猶戀舊主也。
shì wǎn fù tóng yáng wǔ èr jūn běi èr lǐ yóu luó yǐn yán. yán zài zhèn zhī xī běi yú, nǎi shí fēng xī duàn chù. gài dà xī nán jīng zhōu ān zhī qián ér běi zhì cǐ, yǒu tǔ yuán yī zhōu, wèi jiù bīn zhōu nán dān wèi yí zhǐ, nǎi wàn lì bā nián zhēng bā zhài ér zhèn cǐ zhě. hòu wèi yí sān lǐ, zhōu yí gù chù, ér cǐ dì suì wèi qiū xū, jīn qiě wèi zéi sǒu, kě hèn yě. àn yī tǒng zhì, luó hóng dòng zài shàng lín xiàn dōng běi sì shí wǔ lǐ, wèi wéi mín yǐn jū zhī dì, zé luó hóng xī yì shàng lín shǔ, ér hòu lún yú zéi zhě yě. yóu tǔ yuán běi zhí qù wèi sū jí luó mù dù dà dào, yóu tǔ yuán xī xiàng rù shí fēng ài, yǒu shù jiā yǐ ài cè, wèi luó zhài cūn. cūn qián shí fēng tè qǐ, yán xué pō duō, dàn qiǎn ér bù shēn. qí xī lù wèi luó yǐn yán, yán héng liè rú tà. xī yǒu rú shēng guò cǐ, wú tuō sù chù, jì qī cǐ zhōng, tí shī yá shàng, hòu rén suì zhǐ wèi luó yǐn. qí tí jù bǐ lǐ, ér zhū rào róng xún luó de jūn guān guò zhī, duō yǒu jì tí qí xià zhě, qǐ yǐ qí wèi cuī hào yé? shì wǎn hái sù zhōu ān, zuò xiè lù jūn shū bì yáng.
是晚復同楊、伍二君北二里游羅隱岩。岩在鎮之西北隅，乃石峰西斷處。蓋大溪南經周安之前而北至此，有土垣一周，為舊賓州南丹衛遺址，乃萬曆八年征八寨而鎮此者。後衛移三里，州移故處，而此地遂為丘墟，今且為賊藪，可恨也。按《一統志》，羅洪洞在上林縣東北四十五里，為韋旻ｍíｎ隱居之地，則羅洪昔亦上林屬，而後淪於賊者也。由土垣北直去為蘇吉、羅木渡大道，由土垣西向入石峰隘，有數家倚隘側，為羅寨村。村前石峰特起，岩穴頗多，但淺而不深。其西麓為羅隱岩，岩橫裂如榻。昔有儒生過此，無托宿處，寄棲此中，題詩崖上，後人遂指為羅隱。其題句鄙俚，而諸繞戎巡邏的軍官過之，多有繼題其下者，豈以其為崔浩耶？是晚還宿周安，作謝陸君書畀楊。
shí wǔ rì zǎo yǔ fēi fēi, jì fàn shǎo jì, suì bié yáng jūn, wǔ jūn qí ér sòng yú, jù suí dà xī xī àn běi xíng.
十五日早雨霏霏，既飯少霽，遂別楊君，伍君騎而送余，俱隨大溪西岸北行。
shí fēng xī tū lù zuǒ, fēng sì miàn duō kāi xué qiào, zhōng kōng, dì gāo mò néng shàng. běi yòu yǒu lì zhī yán, shēn hēi, xū jù rù, wén zhōng yǒu lì zhī pén. yú shì dōng xī liǎng jiè jù shí fēng, wú fù tǔ shān zhōng jiān yǐ.
〔石峰西突路左，峰四面多開穴竅，中空，第高莫能上。北又有荔枝岩，深黑，須炬入，聞中有荔枝盆。〕於是東西兩界俱石峰，無復土山中間矣。
xiān běi shè yī xiǎo shuǐ, yòu běi shè yī jiàn, shuǐ jiē dōng xiàng rù dà xī. gòng sì lǐ, xiǎo fēng dāng wù lì, qiàn kōng duō xué, nǎi xià liú zhèn shān, yì rú sān lǐ zhī dú shān, dàn nán běi yì wèi ěr. běi liù lǐ, shān xiá zhōng tà, jù luò yǐ xī fēng xià, shì wèi sū jí zhèn. wǔ jūn liú yú rù tóu mù lán, lìng chéng zuò jí qí shī chū jiàn, yù qiáng fàn yú jí cí zhī chū, nǎi yǐ duō rén sòng yú xíng. yòu běi sān lǐ, yòu yǒu tǔ shān tū liǎng jiè shí shān zhōng, yú shì shēng zhì gāo xià, jù suí liǎng shí shān zhī lù, ér liú xī jiàn báo pò jìn dōng jiè, xiāng qù chà yuǎn yǐ. yòu běi shí wǔ lǐ, zé yī jiāng xī zì wàn fēng shí xiá zhōng pò ài ér chū, héng liú dōng qù, fù pò wàn fēng rù xiá, zé dōu ní jiāng jí hóng shuǐ hé yě. yǒu kū mù xiǎo zhōu èr yǐ dù rén, ér mǎ fú jiāng yǐ dù.
〔先北涉一小水，又北涉一澗，水皆東向入大溪。共四里，小峰當塢立，嵌空多穴，乃下流鎮山，亦如三里之獨山，但南北易位耳。〕北六里，山峽中拓，聚落倚西峰下，是為蘇吉鎮。伍君留余入頭目欄，令承祚及其師出見，欲強飯；余急辭之出，乃以多人送余行。又北三里，又有土山突兩界石山中，於是升陟高下，俱隨兩石山之麓，而流溪漸薄迫近東界，相去差遠矣。又北十五里，則一江西自萬峰石峽中破隘而出，橫流東去，復破萬峰入峽，則都泥江即紅水河也。有刳木小舟二以渡人，而馬浮江以渡。
jiāng kuò yǔ tài píng zhī zuǒ jiāng lóng ān zhī yòu jiāng xiāng sì, ér liǎng àn shén jùn, jiāng qiàn shēn yá jiān, yuān bì shēn chén, gài dāng shuǐ hé shí wú fù zhuó liú yǎn màn shàng sè yě.
江闊與太平之左江、隆安之右江相似，而兩岸甚峻，江嵌深崖間，淵碧深沉，蓋當水涸時無復濁流渰漫上色也。
qí jiāng zì qǔ jìng dōng shān fā yuán, jìng zhān yì ér běi, pǔ ān ér nán, suǒ wèi běi pán jiāng shì yě. tǔ rén yún zì lì zhōu nà dì zhì cǐ, dì bù zhī nán pán zhī zài ā mí mí lēi zhě, yì hé cǐ fǒu? dù jiāng ér běi, fàn yú luó mù bǎo jīn zuò mò, nǎi wàn lì bā nián zhēng bā zhài shí suǒ zhì zhě.
其江自曲靖東山發源，徑霑益而北，普安而南，所謂北盤江是也。土人云自利州、那地至此，第不知南盤之在阿迷、彌勒者，亦合此否？渡江而北，飯於羅木堡今作墨，乃萬曆八年征八寨時所置者。
bǎo bīng wǔ shí yú jiā, qí tóu mù wèi wáng xìng, qì ér sù yǔ, wèi tǔ zéi huáng tiān tāi wáng píng yuán suǒ qīn, jìn shāng qí rén, lǔ qí zī, qiú yú rù fǔ qǐ shì. yú yǐ qí sòng rén shǎo, bù zhī xǔ. qí dì yǐ shǔ xīn chéng, ér shì bǎo zé lì yú qìng yuǎn, yǐ xīn chéng tǔ sī yě.
堡兵五十餘家，其頭目為王姓，泣而訴予，為土賊黃天台、王平原所侵，近傷其人，擄其貲，求余入府乞示。余以其送人少，不之許。其地已屬忻城，而是堡則隸於慶遠，以忻城土司也。
bīn qìng zhī fēn nán běi, yǐ jiāng wèi jiè.
賓慶之分南北，以江為界。
bǎo běi, dōng xī liǎng jiè shí shān fù yáo liè, ér tǔ shān zé pán cuò yú zhōng. běi fù yǒu xiǎo jiāng, běi zì shān zhài ér lái, shān zhài zhě, jí yǒng dìng tǔ sī yě. xún dōng shān ér nán rù dōu ní. lù xún xī pàn shí shān běi shàng èr shí lǐ, yǒu cūn yǐ xī shān zhī lù, yuē lóng tóu cūn. cūn hòu shí shān zhī xī, jiē yáo rén dì. gài zì dōu ní jiāng běi, luó mù bǎo xī yǐ rán yǐ. lóng tóu cūn zhī dōng yǒu shuǐ, yī zì běi lái zhě, yǒng dìng zhī shuǐ yě yī zì dōng lái zhě, xīn chéng zhī shuǐ yě. èr shuǐ hé yú cūn qián, jí nán liú ér hé luó mù xià liú zhě yě. yòu běi èr lǐ wèi gǔ lēi cūn, cūn zài píng wù zhōng. cūn běi sān lǐ, fù bī xiǎo shān xī àn xíng, yòu wǔ lǐ, yǒu xiǎo cūn yǐ xī fēng zhī lù, yòu yǒu xiǎo shuǐ xī zì shí fēng xià yǒng xué ér chū, dōng liú ér zhù yú xiǎo jiāng.
堡北，東西兩界石山復遙列，而土山則盤錯於中。北復有小江，北自山寨而來，山寨者，即永定土司也。循東山而南入都泥。路循西畔石山北上二十里，有村倚西山之麓，曰龍頭村。村後石山之西，皆瑤人地。蓋自都泥江北，羅木堡西已然矣。龍頭村之東有水，一自北來者，永定之水也；一自東來者，忻城之水也。二水合於村前，即南流而合羅木下流者也。又北二里為古勒村，村在平塢中。村北三里，復逼小山西岸行，又五里，有小村倚西峰之麓，又有小水西自石峰下涌穴而出，東流而注於小江。
jié liú dù xiǎo shuǐ běi, yòu dōng shàng tǔ pō, shì wèi gāo yáng zhàn.
截流渡小水北，又東上土坡，是為高陽站。
shì zhàn zài xiǎo jiāng zhī xī, dù jiāng dōng yú fēng ài ér rù, gòng shí wǔ lǐ ér dǐ xīn chéng sù xiǎo jiāng běi wǔ shí lǐ dǐ yǒng dìng, yòu liù shí lǐ ér zhì qìng yuǎn, yì zhēng bā zhài shí suǒ zhì. zhàn nǎi xīn chéng tóu mù suǒ guǎn zhě. qí dì shí fēng zhī hòu jí wèi yáo kū. qí xī yǒu yí jiāng xiǎng jí luó mù dù zhī shàng liú. qí nèi yǒu lù, zì dōng lán nà dì zǒu nán níng zhě cóng zhī. dōng shí fēng zhī hòu jí xīn chéng. qí dōng jiè jiē liǔ zhōu.
是站在小江之西，渡江東逾峰隘而入，共十五（里）而抵忻城；溯小江北五十里抵永定，又六十里而至慶遠，亦征八寨時所置。站乃忻城頭目所管者。其地石峰之後即為瑤窟。其西有彝江、想即羅木渡之上流。其內有路，自東蘭、那地走南寧者從之。東石峰之後即忻城。其東界接柳州。
qí zhàn shǐ yòng zhú jiān yú jí huá gān, gài tǔ sú rán yě.
其站始用竹肩輿（即「滑竿」），蓋土俗然也。
zì sān lǐ mǎ zhì zhōu ān, zhōu ān mǎ zhì gāo yáng gāo yáng huàn yú zhí sòng zhì fǔ.
自三里馬至周安，周安馬至高陽高陽換輿直送至府。
cǐ dì wú yú, kě xíng yǐ.
此地無虞，可行矣。
shì rì gòng xíng wǔ shí yú lǐ, yǐ dù luó mù nán yě.
是日共行五十餘里，以渡羅木難也。
shí liù rì chén qǐ, yīn rú gù.
十六日晨起，陰如故。
fū zì lóng tóu cūn lái, shǐ fù zhú wèi yú, jì ér běi xíng.
夫自龍頭村來，始縛竹為輿，既而北行。
shí lǐ, dōng xī liǎng jiè shí shān zhōng tǔ shān jiàn wú, yǒu shí shān tū lù zuǒ, xiǎo jiāng yóu qí dōng, lù chū qí xī. yòu běi shí lǐ, xī jiè shí shān tū ér dōng chū, shì wèi héng shān, nǎi xīn chéng yǒng dìng fēn jiè chù yě. yuán shān zuǐ pán yá běi zhuǎn, chán shí qīn qí, zhōng dú lín lí huá nào, jiān yǒu xíng lǎo tíng xì zhōng, yá lù pō gāo ér dú ruò cǐ zhě, yǐ shàng yǒu zhòng yá gāo zhì, gù shuǐ lì qí xià ěr. rán lěi shí yǔ mì shù méng bì, shàng xià jù mò kě kuī tiào.
十里，東西兩界石山中土山漸無，有石山突路左，小江由其東，路出其西。又北十里，西界石山突而東出，是為橫山，乃忻城、永定分界處也。緣山嘴盤崖北轉，巉石嶔崎，中獨淋漓滑淖，間有行潦停隙中，崖路頗高而獨若此者，以上有重崖高峙，故水瀝其下耳。然磊石與密樹蒙蔽，上下俱莫可窺眺。
jiān cóng xì jiān fǔ jiàn lù shí zhī xià, shí liè chéng tán, bì bō yuān chéng, hán yǐng shēn bì, yòu huò yǎng jiàn shàng yǒu xuē yún pái kōng zhī zhàng, tòu cóng ér chū, huò xiàn huò yǐn, shū gāo shū xià, lìng rén huǎng hū.
間從隙間俯見路石之下，石裂成潭，碧波淵澄，涵影深閟，又或仰見上有削雲排空之嶂，透叢而出，或現或隱，倏高倏下，令人恍惚。
jì běi, liǎng jiè shí shān yóu tà ér běi.
既北，兩界石山猶拓而北。
yòu bā lǐ, yǒu shí fēng yī zhī zhōng xuán, wù fēn ér wèi èr, qí yī tòng xī běi, qí yī tòng dōng běi. yú xún xī běi wù sù liú rù, yòu wǔ lǐ, fù yǒu fēng zhōng tū, xiǎo jiāng yuán qí dōng chū, lù yú qí xī rù. yòu èr lǐ, yǒu shù shí jiā yǐ zhōng fēng zhī běi, shì wèi tóu kuí cūn jīn zuò tóu kuī yǐ zhōng tū fēng xíng ruò dōu zhòu gǔ dài shì bīng de tóu kuī yě. fàn yú tóu mù hé xìng zhě jiā. zì héng shān zhī běi, jiē wèi shān zhài jīn zuò sān zhài dì. hóng zhì jiān, dōu yù shǐ dèng qiān zàn zòu zhì yǒng dìng zhǎng guān sī, zhǎng guān wéi xìng, lì fǔ. qí xī yòu yǒu yǒng shùn sī, tǔ guān míng dèng zōng shèng.
又八里，有石峰一枝中懸，塢分而為二，其一通西北，其一通東北。余循西北塢溯流入，又五里，復有峰中突，小江緣其東出，路逾其西入。又二里，有數十家倚中峰之北，是為頭奎村今作頭盔以中突峰形若兜胄ｄōｕｚｈòｕ古代士兵的頭盔也。飯於頭目何姓者家。自橫山之北，皆為山寨今作三寨地。弘治間，都御史鄧遷瓚奏置永定長官司，長官韋姓，隸府。其西又有永順司，土官名鄧宗勝。
jiā jìng jiān diào èr tǔ sī bīng zhì wú xiāng jiǎo wō zhě, suǒ yún láng bīng shì yě.
嘉靖間調二土司兵至吾鄉剿倭者，所云狼兵是也。
jì fàn, rì sè hū jì.
既飯，日色忽霽。
běi xiàng wù zhōng xíng, shǐ xún dōng jiè shí shān yǐ. wǔ lǐ, dǐ yǒng dìng sī, jí suǒ wèi shān zhài yě. tǔ guān suǒ jū cūn zài xī jiè shí shān xià, yù liú yú zhǐ sù, yú yǐ rì cái guò wǔ, bù rén ér xíng. jiàn wén léi shēng yǐn yǐn. yòu běi èr lǐ, xī jié wù ér guò. wù zhōng yǒu shí tán, huò duàn huò xù, hán shuǐ yú zhōng, jí xiǎo jiāng zhī mài yě, shuǐ dà shí zé chéng xī, ér hé zé fú liú yú xià ěr. yú shì fù xún xī jiè shí shān ér běi, yòu wǔ lǐ, yǒu fēng dāng wù lì, chuān qí yè ér běi, wù suì xī xiàng ér zhuǎn, yú shì chū yòu chéng nán běi èr jiè yǐ. qí shí hēi yún zì xī běi yǒng qǐ, shì rú pō mò, jí xī chí qī lǐ, yǔ dà zhì, bì zhī shí bì bǎo jīn zuò yòu bié zhī cǎo péng xià. shí bì bǎo zài běi shān zhī lù, bǎo shì bèi huǒ, yù zhǐ qí jiān, wú sù chù. bàn shǎng yǔ zhǐ, nǎi xī èr lǐ, yú lǐng ào, cǐ nǎi dōng xī fēn shuǐ zhī jí yě. nán běi jù shí shān rú mén, yú mén xī chū, shǐ kuò rán dà kāi, zhōng jiē tǔ fù gāo xià. xún shí fēng zhī xī lù, běi xiàng shēng zhì tǔ fù, qí shàng duō huí huán zhōng wā, dà zhě rú táng, xiǎo zhě rú jǐng, ér jiē wú shuǐ, fǔ kàn bù jiàn qí dǐ.
北向塢中行，始循東界石山矣。五里，抵永定司，即所謂山寨也。土官所居村在西界石山下，欲留余止宿，余以日才過午，不人而行。漸聞雷聲隱隱。又北二里，西截塢而過。塢中有石潭，或斷或續，涵水於中，即小江之脈也，水大時則成溪，而涸則伏流於下耳。於是復循西界石山而北，又五里，有峰當塢立，穿其腋而北，塢遂西向而轉，於是出又成南北二界矣。其時黑雲自西北湧起，勢如潑墨，亟西馳七里，雨大至，避之石壁堡今作右別之草蓬下。石壁堡在北山之麓，堡適被火，欲止其間，無宿處。半晌雨止，乃西二里，逾嶺坳，此乃東西分水之脊也。南北俱石山如門，逾門西出，始擴〔然〕大開，中皆土阜高下。循石峰之西麓，北向升陟土阜，其上多迴環中窪，大者如塘，小者如井，而皆無水，俯瞰不見其底。
shuǐ yóu dì xíng, cǐ qí zhōng zhuì qù, yī rú tài píng fǔ suǒ jiàn. běi xíng wǔ lǐ, shǐ xià tǔ shān wù zhōng. qí shuǐ dōng běi qù, lù fù běi tòu shí fēng zhī ài, cǐ chù yòu shí fēng yī zhī zì xī ér dōng. yī lǐ chū ài, yòu yī lǐ, yú dōng fēng zhī lù dé yī cūn, yuē cǎo táng, nǎi féng huī shǐ zhī jiā dīng yě. tóu mù yuē dōng guāng, yán qí zhǔ zài qīng táng jīn zuò qīng táng, jīn qiě wǎng nán xiāng. yú yǐ lù jūn shū lìng qí sù chuán qù.
〔水由地行，此其中墜去，一如太平府所見。〕北行五里，始下土山塢中。其水東北去，路復北透石峰之隘，此處又石峰一支自西而東。一里出隘，又一里，於東峰之麓得一村，曰草塘，乃馮揮使之家丁也。頭目曰東光，言其主在青塘今作清塘，今且往南鄉。余以陸君書令其速傳去。
féng míng rùn, èr nián qián wǎng sì chéng jīn líng yún xiàn, ér sì chéng tǔ guān cén yún hàn jiā xián fù zǒng bīng, yù féng yǐ shǔ lǐ jiàn.
馮名潤，二年前往泗城（今凌雲縣），而泗城土官岑雲漢加銜副總兵，欲馮以屬禮見。
cǐ dì míng guān zhì tǔ jù yǐ bīn zhǔ lùn, féng bù cóng.
此地明官至土俱以賓主論，馮不從。
cén jū qí cóng zhě sòng yù zhōng, féng yì yān liú bù tīng xíng, fù bù gěi liáng, cóng zhě bàn bì. lù jūn yǐ chū xún zhì, shǐ dài chū zhī. lù jūn zhī dì sān láng bìng liǎng pū yì sǐ qí zhōng. gù lù jūn bù tīng yú cóng sì chéng xíng, ér sòng yú yóu cǐ, tuō féng yǔ nán dān dǎo yú yān. shì wǎn sù dōng guāng lán shàng.
岑拘其從者送獄中，馮亦淹留不聽行，復不給糧，從者半斃。陸君以出巡至，始帶出之。陸君之第三郎並兩仆亦死其中。故陸君不聽余從泗城行，而送余由此，托馮與南丹導余焉。是晚宿東光欄上。
shí qī rì tiān shén qíng jì. cóng cǎo táng běi xíng, qí dì dōng xī liǎng jiè fù tǔ chū pái tà.
十七日天甚晴霽。從草塘北行，其地東西兩界復土出排闥。
xiān cóng dōng lù héng guò xī lù, wù zhōng yǒu shuǐ chéng táng, ér duàn xù bù chéng xī, yì yóu shān zhài zhī běi yě. táng zhī běi shǐ chéng xī běi liú, lù cóng qí xī. cóng xī fēng běi xíng wǔ lǐ, yǒu shān zhōng wù tū, shuǐ yóu qí dōng, lù yóu qí xī. rù xiá èr lǐ, dōng yú yī ài yòu yī lǐ, fù běi xíng qī lǐ, yòu yī xiǎo shuǐ héng gèn liǎng shān běi kǒu, ruò mén yù rán. yóu qí xī ài chū, yú shì dōng xī liǎng jiè shān jù běi jǐn, qí wài kuò rán, yòu chéng dōng xī dà wù yǐ. xī jiè běi jǐn chù, yǒu shí tū qǐ fēng tóu, běi kān dú yǒu hóng sè yī fāng nèi qiàn, qǐ suǒ wèi chì xīn běi xiàng zhě yé? yòu běi jìng tǔ bǎn wǔ lǐ, nǎi xià zhuì tǔ jiā zhōng, yī lǐ dǐ jiā dǐ. yòu cóng jiā zhōng xíng yī lǐ, dé wǔ qióng qiáo, yǒu shuǐ zì xī ér dōng chū qiáo xià, qí shì pō dà, nǎi tǔ shān zhōng zhī jù liú yě. yú qiáo běi yòu sān lǐ, fù yǒu shí shān yī zhī zì xī ér dōng, chuān ài běi chū, qí dōng jí wèi nán shān sì, lóng yǐn dòng zài yān. yǒu shuǐ zì qí dōng gǔ lái, jí wǔ qióng qiáo dōng liú zhī shuǐ, zhì huáng gāng ér fēn wèi èr liú, yī dōng jìng yóu luó cūn rù lóng jiāng xià liú, yī xī běi jīng lóng yǐn zhī qián, ér běi guò qìng yuǎn dōng mén rù lóng jiāng. chū ài běi yòu jiē tǔ shān yǐ. yòu wǔ lǐ, dǐ qìng yuǎn fǔ zhī nán mén jīn yí shān xiàn. yú shì kāi dōng xī dà jiā, qí nán jiè wèi lóng yǐn jiǔ lóng zhū shān, běi jiè jí lóng jiāng běi huì xiān qīng niǎo zhū shān, ér jiāng liú zhí bī běi shān xià, jiāng nán jí jùn chéng yǐ zhī.
先從東麓橫過西麓，塢中有水成塘，而斷續不成溪，亦猶山寨之北也。塘之北始成溪北流，路從其西。從西峰北行五里，有山中塢突，水由其東，路由其西。入峽二里，東逾一隘又一里，復北行七里，又一小水橫亘兩山北口，若門閾然。由其西隘出，於是東西兩界山俱北盡，其外擴然，又成東西大塢矣。西界北盡處，有石突起峰頭，北龕獨有紅色一方內嵌，豈所謂「赤心北向」者耶？又北竟土坂五里，乃下墜土夾中，一里抵夾底。又從夾中行一里，得五蛩橋，有水自西而東出橋下，其勢頗大，乃土山中之巨流也。逾橋北又三里，復有石山一支自西而東，穿隘北出，其東即為南山寺，龍隱洞在焉。有水自其東谷來，即五蛩橋東流之水，至黃岡而分為二流，一東徑油羅村入龍江下流，一西北經龍隱之前，而北過慶遠東門入龍江。出隘北又皆土山矣。又五里，抵慶遠〔府之〕南門今宜山縣。於是開東西大夾，其南界為龍隱、九龍諸山，北界即龍江北會仙、青鳥諸山，而江流直逼北山下，江南即郡城倚之。
qí chéng dōng xī zhǎng ér nán běi xiá.
其城東西長而南北狹。
cóng chéng nán xī dǐ xī chéng wài, shuì jià yú xiāng shān sì. rì cái wǔ, hòu fàn, nǎi rù chéng, fù chū nán mén, dǐ nán shān, yóu lóng yǐn. xiān shì, yú guò hòu yíng, jiāng dǐ lán jiàn, huí gù hòu yǒu wǔ rén zhě zhuī ér zhì. wèn zhī, nǎi yù wǎng qìng yuǎn ér zǔ yú lán jiàn bù gǎn rù, wén yú cóng cǐ dào, gù suí ér wǎng zhě. yáng jūn lìng xié xíng duì wǔ zhōng. jí yáng jūn bié qù, yí lù xiāng yǐ ér xíng, sòng zhì xiāng shān sì nǎi xiè qù. jí yú dú yóu zhì cǐ, hū jiàn shù rén xià shān yíng, jí cǐ bèi yě, yì fēi qìng yuǎn rén, jù jiè sù yú cǐ. yú jí zhī shù jù xié huǒ, xiān yóu lóng yǐn, chū, yòu suí yóu shuāng mén dòng. jì chū, jiàn cǐ dòng ào ér duō bù néng zú jǐn, ér bù rěn shě qù. nǎi lìng gù pū liú sù xiāng shān, lìng yī rén tóng wǎng qǔ wò jù, wèi sù cǐ jì. yú suì liú cǐ, gèng lìng liǎng rén shù jù bǐng huǒ, jǐn tàn shuāng mén èr dòng zhī qí. chū yǐ mù, fù rù lóng yǐn, lìng liǎng rén bǐng jù yǐn suǒ, xuán xià dòng dǐ shēn jǐng. shì yè sù lóng yǐn.
從城南西抵西城外，稅駕於香山寺。日才午，候飯，乃入城，復出南門，抵南山，游龍隱。先是，余過後營，將抵藍澗，回顧後有五人者追而至。問之，乃欲往慶遠而阻於藍澗不敢入，聞余從此道，故隨而往者。楊君令偕行隊伍中。及楊君別去，一路相倚而行，送至香山寺乃謝去。及余獨游至此，忽見數人下山迎，即此輩也，亦非慶遠人，俱借宿於此。余藉之束炬攜火，先游龍隱，出，又隨游雙門洞。既出，見此洞奧而多不能卒盡，而不忍捨去。乃令顧仆留宿香山，令一人同往取臥具，為宿此計。余遂留此，更令兩人束炬秉火，盡探雙門二洞之奇。出已暮，復入龍隱，令兩人秉炬引索，懸下洞底深阱。是夜宿龍隱。
