wǔ zhě wèi zhī wǔ cháng, yì wèi zhī wǔ xìng. jiù zào huà shàng tuī yuán lái, zhǐ shì wǔ xíng zhī dé. rén zài wǔ xíng wéi mù zhī shén, zài rén xìng wèi rén yì zài wǔ xíng wéi jīn zhī shén, zài rén xìng wèi yì lǐ zài wǔ xíng wéi huǒ zhī shén, zài rén xìng wèi lǐ zhì zài wǔ xíng wéi shuǐ zhī shén, zài rén xìng wèi zhì. rén xìng zhōng zhǐ yǒu rén yì lǐ zhì sì wèi, què wú xìn wèi. rú wǔ xíng mù wèi dōng, jīn wèi xī, huǒ wèi nán, shuǐ wèi běi, ér tǔ wú dìng wèi, zhǐ jì wàng yú sì wèi zhī zhōng. mù shǔ chūn, huǒ shǔ xià, jīn shǔ qiū, shuǐ shǔ dōng, ér tǔ wú zhuān qì, zhǐ fēn wàng yú sì jì zhī jiān. sì háng wú tǔ biàn dōu wú suǒ gāi zài, yóu rén yì lǐ zhì wú xìn, biàn dōu bù shí le. zhǐ rén yì lǐ zhì zhī shí lǐ biàn shì xìn. xìn què yì xiǎo. rén yì lǐ zhì xū zhú jiàn kàn de fēn míng, yòu yào hé jù kàn de mài luò dōu bù luàn.
五者谓之五常,亦谓之五性。就造化上推原来,只是五行之德。仁在五行为木之神,在人性为仁;义在五行为金之神,在人性为义;礼在五行为火之神,在人性为礼;智在五行为水之神,在人性为智。人性中只有仁义礼智四位,却无信位。如五行木位东,金位西,火位南,水位北,而土无定位,只寄旺于四位之中。木属春,火属夏,金属秋,水属冬,而土无专气,只分旺于四季之间。四行无土便都无所该载,犹仁义礼智无信,便都不实了。只仁义礼智之实理便是信。信却易晓。仁义礼智须逐件看得分明,又要合聚看得脉络都不乱。
qiě fēn bié kàn rén shì ài zhī lǐ, yì shì yí zhī lǐ, lǐ shì jìng zhī lǐ, zhì shì zhī zhī lǐ. ài fā jiàn yú wài nǎi rén zhī yòng, ér ài zhī lǐ zé zài nèi. shì wù gè dé qí yí nǎi yì zhī yòng, ér yí zhī lǐ zé zài nèi. gōng jìng kě jiàn chù nǎi lǐ zhī yòng, ér jìng zhī lǐ zé zài nèi. zhī gè shì zhī gè fēi shì zhì zhī yòng, ér zhī zhī lǐ zé zài nèi. jiù sì zhě píng kàn, zé shì sì gè xiāng duì dǐ dào lǐ. zhuān jiù rén kàn, zé rén yòu jiào dà, néng jiān tǒng sì zhě, gù rén zhě nǎi xīn zhī dé. rú lǐ yì zhì yì shì xīn zhī dé, ér bù kě yǐ xīn zhī dé yán zhě, rú rén yī jiā yǒu xiōng dì sì gè, zhǎng xiōng dāng mén hù, chēng qí jiā zhě zhǐ jǔ zhǎng xiōng wèi hào wèi yán, zé xià sān dì jiē qí jiā zǐ dì, yǐ bāo zài nèi yǐ. ruò zì yuē sān dì zhě zhī jiā, zé niān duō bù qǐ, dào lǐ zhī rú cǐ. rán rén suǒ yǐ zhǎng zhòng shàn, ér zhuān yī xīn zhī quán dé zhě, hé gù? gài rén xīn suǒ jù zhī tiān lǐ quán tǐ dōu shì rén, zhè dào lǐ cháng nèn dì huó, cháng shēng shēng bù xī. jǔ qí quán tǐ ér yán zé wèi zhī rén, ér yì lǐ zhì jiē bāo zài qí zhōng. zì wèi rén yán, cái yǒu yī háo rén yù zhī sī chā qí jiān, zhè tiān lǐ biàn gé jué sǐ le, biàn bù dé wèi zhī rén. xū shì gōng fū zhì dào, cǐ xīn chún shì tiān lǐ zhī gōng, ér jué wú yī háo rén yù zhī sī yǐ jiān zhī, zé quán tǐ biàn zhōu liú bù xī, wú jiàn duàn, wú qiàn quē, fāng shǐ shì rén. suǒ yǐ rén wú xiē shǎo dǐ rén.
且分别看仁是爱之理,义是宜之理,礼是敬之理,智是知之理。爱发见于外乃仁之用,而爱之理则在内。事物各得其宜乃义之用,而宜之理则在内。恭敬可见处乃礼之用,而敬之理则在内。知个是、知个非是智之用,而知之理则在内。就四者平看,则是四个相对底道理。专就仁看,则仁又较大,能兼统四者,故仁者乃心之德。如礼义智亦是心之德,而不可以心之德言者,如人一家有兄弟四个,长兄当门户,称其家者只举长兄位号为言,则下三弟皆其家子弟,已包在内矣。若自曰三弟者之家,则拈掇不起,道理只如此。然仁所以长众善,而专一心之全德者,何故?盖人心所具之天理全体都是仁,这道理常恁地活,常生生不息。举其全体而言则谓之仁,而义礼智皆包在其中。自为仁言,才有一毫人欲之私插其间,这天理便隔绝死了,便不得谓之仁。须是工夫至到,此心纯是天理之公,而绝无一毫人欲之私以间之,则全体便周流不息,无间断,无欠阙,方始是仁。所以仁无些少底仁。
rén yì qǐ fā shì cè yǐn xiū wù, jí dào nà rén wù shàng, fāng jiàn de ài yǔ yí, gù yuē" ài zhī lǐ, yí zhī lǐ." rén dào shén guǎng dà jīng wēi, hé yǐ yòng chǔ zhǐ wèi ài wù, ér fā jiàn zhī duān wèi cè yǐn? yuē: rén shì cǐ xīn shēng lǐ quán tǐ, cháng shēng shēng bù xī. gù qí duān xù fāng cóng xīn zhōng méng dòng fā chū lái, zì shì cè rán yǒu yǐn, yóu cè yǐn ér chōng jí dào nà wù shàng, suì chéng ài. gù rén nǎi shì ài zhī gēn, ér cè yǐn zé gēn zhī méng yá ér ài yòu méng yá zhī zhǎng mào yǐ chéng zhě yě. guān cǐ, zé rén zhě ài zhī lǐ, ài zhě rén zhī yòng, zì kě jiàn de mài luò xiāng guān chù yǐ.
仁义起发是恻隐羞恶,及到那人物上,方见得爱与宜,故曰“爱之理,宜之理。”仁道甚广大精微,何以用处只为爱物,而发见之端为恻隐?曰:仁是此心生理全体,常生生不息。故其端绪方从心中萌动发出来,自是恻然有隐,由恻隐而充及到那物上,遂成爱。故仁乃是爱之根,而恻隐则根之萌芽而爱又萌芽之长茂已成者也。观此,则仁者爱之理,爱者仁之用,自可见得脉络相关处矣。
yì jiù xīn shàng lùn, zé shì cái zhì jué duàn chù, yí zì nǎi cái duàn hòu zì. cái duàn dāng lǐ, rán hòu dé yí. fán shì dào miàn qián, biàn xū yǒu pōu pàn, shì kě shì fǒu. wén gōng wèi: yì zhī zài xīn, rú lì chuàng rán, wù lái chù zhī, biàn chéng liǎng piàn. ruò kě fǒu dōu bù néng pōu pàn, biàn shì cǐ xīn wán dùn wú yì le. qiě rú yǒu yī rén lái yāo wǒ tóng chū qù, biàn xū néng pōu pàn dāng chū bù dàng chū. ruò yào chū yòu yào bù chū, yú zhōng chí yí bù néng jué duàn, gèng hé yì zhī yǒu? cǐ děng chù, xū shì zì kàn de pò. rú hán wén gōng yǐ xíng ér yí zhī zhī wèi yì, zé shì jiù wài miàn shuō, chéng" yì wài" qù le.
义就心上论,则是裁制决断处,宜字乃裁断后字。裁断当理,然后得宜。凡事到面前,便须有剖判,是可是否。文公谓:义之在心,如利创然,物来触之,便成两片。若可否都不能剖判,便是此心顽钝无义了。且如有一人来邀我同出去,便须能剖判当出不当出。若要出又要不出,于中迟疑不能决断,更何义之有?此等处,须是自看得破。如韩文公以行而宜之之谓义,则是就外面说,成“义外”去了。
lǐ zhě, xīn zhī jìng, ér tiān lǐ zhī jié wén yě. xīn zhōng yǒu gè jìng, yóu rán zì shēng biàn shì lǐ, jiàn yú yìng jiē biàn zì rán yǒu gè jié wén, jié zé wú tài guò, wén zé wú bù jí. rú zuò shì tài zhì, wú wén cǎi, shì shī zhī bù jí mò jié fán wén tài shèng, shì liú yú tài guò. tiān lǐ zhī jié wén nǎi qí qià hǎo chù, qià hǎo chù biàn shì lǐ. hé dāng rú cǐ, gèng wú tài guò, gèng wú bù jí, dāng rán ér rán, biàn jí shì zhōng. gù lián xī tài jí tú shuō" rén yì zhōng zhèng", yǐ zhōng zì dài lǐ zì, yóu jiàn qīn qiè.
礼者,心之敬,而天理之节文也。心中有个敬,油然自生便是礼,见于应接便自然有个节文,节则无太过,文则无不及。如做事太质,无文彩,是失之不及;末节繁文太盛,是流于太过。天理之节文乃其恰好处,恰好处便是理。合当如此,更无太过,更无不及,当然而然,便即是中。故濓溪太极图说“仁义中正”,以中字代礼字,尤见亲切。
wén gōng yuē: lǐ zhě, tiān lǐ zhī jié wén, ér rén shì zhī yí zé. yǐ liǎng jù duì yán zhī, hé yě? gài tiān lǐ zhǐ shì rén shì zhōng zhī lǐ, ér jù yú xīn zhě yě. tiān lǐ zài zhōng ér zhe jiàn yú rén shì, rén shì zài wài ér gēn yú zhōng, tiān lǐ qí tǐ ér rén shì qí yòng yě." yí" wèi róng yí ér xíng jiàn yú wài zhě, yǒu càn rán kě xiàng dǐ yì, yǔ" wén" zì xiāng yìng." zé" wèi fǎ zé zhǔn zé, shì gè gǔ zi, suǒ yǐ cún yú zhōng zhě, nǎi què rán bù yì zhī yì, yǔ" jié" zì xiāng yìng. wén ér hòu yí, jié ér hòu zé, bì yǒu tiān lǐ zhī jié wén, ér hòu yǒu rén shì zhī yí zé. yán xū jǐn cǐ èr zhě, yì nǎi yuán bèi.
文公曰:礼者,天理之节文,而人事之仪则。以两句对言之,何也?盖天理只是人事中之理,而具于心者也。天理在中而著见于人事,人事在外而根于中,天理其体而人事其用也。“仪”谓容仪而形见于外者,有粲然可象底意,与“文”字相应。“则”谓法则、准则,是个骨子,所以存于中者,乃确然不易之意,与“节”字相应。文而后仪,节而后则,必有天理之节文,而后有人事之仪则。言须尽此二者,意乃圆备。
zhì shì xīn zhōng yí gè zhī jué chù, zhī dé shì shì fēi fēi nèn dì què dìng shì zhì. mèng zǐ wèi" zhī sī èr zhě fú qù" shì yě. zhī shì zhī shí, fú qù biàn shì què dìng bù yì zhī yì.
智是心中一个知觉处,知得是是非非恁地确定是智。孟子谓“知斯二者弗去”是也。知是知识,弗去便是确定不易之意。
wèn: zhì shì zhī dé què dìng, zài wǔ xíng hé yǐ shǔ shuǐ? yuē: shuǐ qīng míng kě jiàn shì zhì, yòu shì zào huà zhī gēn běn. fán tiān dì jiān wàn wù, dé shuǐ fāng shēng. zhǐ kàn dì xià quán mài zī rùn, hé wù bù zī zhī yǐ shēng? yì yóu wàn shì fēi zhì bù kě biàn zhī, zhī dé què dìng fāng néng chéng. cǐ shuǐ yú wàn wù suǒ yǐ chéng zhōng ér chéng shǐ, ér zhì yì wàn shì zhī suǒ yǐ chéng zhōng ér chéng shǐ zhě yě.
问:智是知得确定,在五行何以属水?曰:水清明可鉴似智,又是造化之根本。凡天地间万物,得水方生。只看地下泉脉滋润,何物不资之以生?亦犹万事非智不可便知,知得确定方能成。此水于万物所以成终而成始,而智亦万事之所以成终而成始者也。
mèng zǐ sì duān zhī shuō, shì jiù wài miàn kě jiàn dǐ yǐ yàn qí zhōng zhī suǒ yǒu. rú zhà jiàn rú zǐ rù jǐng, biàn zì rán yǒu cè yǐn zhī xīn, biàn jiàn de lǐ miàn yǒu zhè rén. rú háng dào qǐ rén, cái cù ěr hū ěr ér yǔ zhī, biàn zì xiū wù ér bù kěn shí, biàn jiàn de lǐ miàn yǒu zhè yì. rú yī jiē bīn kè zhī qǐng, biàn zì rán yǒu gōng jìng zhī xīn, biàn jiàn de lǐ miàn yǒu zhè lǐ. yī jiàn shì lái, fēi dǐ biàn zì jué de wèi fēi, shì dǐ biàn zì jué de wéi shì, biàn jiàn de lǐ miàn yǒu zhè zhì. wéi shì lǐ miàn yǒu shì sì zhě zhī tǐ, gù sì zhě duān xù zì rán fā jiàn yú wài, suǒ wèi" nǎi ruò qí qíng, zé kě yǐ wéi shàn, nǎi suǒ wèi shàn yě". yǐ jiàn xìng bú shì gè hán hu dǐ wù, dào fā lái fāng yǒu sì duān, dàn wèi fā zé wèi kě jiàn ěr. mèng zǐ jiù cǐ chù kāi fā rén, zhèng yìn dé běn lái zhī shàn shén fēn míng. suǒ yǐ chéng zǐ wèi" yǒu gōng yú wàn shì zhě, xìng shàn zhī yī yán".
孟子四端之说,是就外面可见底以验其中之所有。如乍见孺子入井,便自然有恻隐之心,便见得里面有这仁。如行道乞人,才蹴尔呼尔而与之,便自羞恶而不肯食,便见得里面有这义。如一接宾客之顷,便自然有恭敬之心,便见得里面有这礼。一件事来,非底便自觉得为非,是底便自觉得为是,便见得里面有这智。惟是里面有是四者之体,故四者端绪自然发见于外,所谓“乃若其情,则可以为善,乃所谓善也”。以见性不是个含糊底物,到发来方有四端,但未发则未可见耳。孟子就此处开发人,证印得本来之善甚分明。所以程子谓“有功于万世者,性善之一言”。
xìn zài xìng zhǐ shì sì zhě dōu shí dǐ dào lǐ, jí fā chū lái biàn wèi zhōng xìn zhī xìn. yóu nèi miàn yǒu cǐ xìn, gù fā chū lái fāng yǒu zhōng xìn zhī xìn. zhōng xìn zhǐ shì yī wù ér pàn zuò èr zhě, biàn shì xìn zhī duān xù, shì tǒng wài miàn yìng jiē shì wù fā yuán chǔ shuō.
信在性只是四者都实底道理,及发出来便为忠信之信。由内面有此信,故发出来方有忠信之信。忠信只是一物而判作二者,便是信之端绪,是统外面应接事物发原处说。
sì zhě duān xù, rì yòng jiàn cháng cháng fā jiàn, zhǐ shì rén kàn lǐ bù míng, gù máng rán bù zhī dé. qiě rú yī shì dào miàn qián, biàn zì yǒu gè shì, yǒu gè fēi, xū shì zhī dé cǐ biàn shì zhì. ruò shì yě bù zhī, fēi yě bù zhī, biàn shì xīn zhōng wán yú wú zhī jué le. jì zhī dé shì fēi yǐ míng, biàn xū pàn duàn, zhǐ dāng rú cǐ zuò, bù dàng rú bǐ zuò, yǒu kě fǒu cóng wéi, biàn shì yì. ruò yào zuò cǐ, yòu bù néng gē shè dé bǐ, zhǐ guǎn bàn jiān bàn jiè, biàn shì xīn zhōng wán dùn ér wú yì. jì duàn dìng le zhī rú cǐ zuò, biàn kàn cǐ shì rú hé shì tài guò, rú hé shì bù jí, zuò dé zhèng zhōng qià hǎo, yǒu gè jié wén, wú guò wú bù jí, cǐ biàn shì lǐ. zuò shì jì dé zhòng, gèng wú xiē zǐ sī yì jiā zá qí jiān, biàn dōu chún shì tiān lǐ liú xíng, cǐ biàn shì rén. shì zuò chéng le, cóng tóu zhì wěi jiē cǐ xīn zhēn shí suǒ wéi, biàn shì xìn. cǐ shì cóng xià shuō shǎng qù, ruò cóng shàng shuō xià lái, qiě rú yǔ gè bīn kè xiāng jiē, chū cái wén zhī, biàn zì yǒu gè kěn cè zhī xīn, dá rán dòng yú zhōng, shì rén. cǐ xīn jì dá rán dòng yú zhōng, biàn sù rán qǐ jìng qù jiē tā, shì lǐ. jì jiē jiàn bì, biàn xū shāng liáng hé zuò rú hé dài, huò chī chá, huò yǐn jiǔ, qīng zhòng hòu bó, chù zhī dé yí, shì yì. huò qīng huò zhòng, huò hòu huò báo, míng bái yí dìng, shì zhì. cóng shǒu zhì mò jiē zhēn shí, shì xìn. cǐ dào lǐ xún huán wú duān, ruò jiàn de shú, zé dà yòng xiǎo yòng jiē yí, héng shuō shù shuō jiē tōng.
四者端绪,日用间常常发见,只是人看理不明,故茫然不知得。且如一事到面前,便自有个是,有个非,须是知得此便是智。若是也不知,非也不知,便是心中顽愚无知觉了。既知得是非已明,便须判断,只当如此做,不当如彼做,有可否从违,便是义。若要做此,又不能割舍得彼,只管半间半界,便是心中顽钝而无义。既断定了只如此做,便看此事如何是太过,如何是不及,做得正中恰好,有个节文,无过无不及,此便是礼。做事既得中,更无些子私意夹杂其间,便都纯是天理流行,此便是仁。事做成了,从头至尾皆此心真实所为,便是信。此是从下说上去,若从上说下来,且如与个宾客相接,初才闻之,便自有个恳恻之心,怛然动于中,是仁。此心既怛然动于中,便肃然起敬去接他,是礼。既接见毕,便须商量合作如何待,或吃茶,或饮酒,轻重厚薄,处之得宜,是义。或轻或重,或厚或薄,明白一定,是智。从首至末皆真实,是信。此道理循环无端,若见得熟,则大用小用皆宜,横说竖说皆通。
rén zhě, xīn zhī quán dé, jiān tǒng sì zhě. yì lǐ zhì, wú rén bù dé. gài rén shì xīn zhōng gè shēng lǐ, cháng xíng shēng shēng bù xī, chè zhōng shǐ, wú jiàn duàn. jì wú zhè shēng lǐ, zé xīn biàn sǐ le, qí dài rén jiē bīn, gōng jìng hé zì ér fā? bì wú suǒ wèi lǐ. chǔ shì zhī jì, bì bù jiě cái duàn, ér wú suǒ wèi yì. qí yú shì fēi, yì bì wán rán wú suǒ zhī jué, ér wú suǒ wèi zhì. jì wú shì sì zhě, yòu wū yǒu suǒ wèi shí lǐ zāi!
仁者,心之全德,兼统四者。义、礼、智,无仁不得。盖仁是心中个生理,常行生生不息,彻终始,无间断。茍无这生理,则心便死了,其待人接宾,恭敬何自而发?必无所谓礼。处事之际,必不解裁断,而无所谓义。其于是非,亦必顽然无所知觉,而无所谓智。既无是四者,又乌有所谓实理哉!
rén xìng zhī yǒu rén yì lǐ zhì, zhǐ shì tiān dì yuán hēng lì zhēn zhī lǐ. rén zài tiān wèi yuán, yú shí wéi chūn. nǎi shēng wù zhī shǐ, wàn wù yú cǐ fāng méng yá fā lù, rú rén zhī shēng shēng, suǒ yǐ wéi zhòng shàn zhī zhǎng yě. lǐ zài tiān wèi hēng, yú shí wéi xià, wàn wù dào cǐ shí yī qí shèng zhǎng, zhòng měi suǒ huì jù, rú jīng lǐ sān bǎi, qū lǐ sān qiān, càn rán wén wù zhī shèng, yì zhòng měi suǒ huì jù yě. yì zài tiān wèi lì, yú shí wéi qiū, gài wàn wù dào cǐ shí jiē chéng suì, gè dé qí suǒ, rú yì duàn zhì wàn shì, yì gè dé qí yí. qiū yǒu sù shā qì, yì yì yǒu yán sù dǐ yì. zhì zài tiān wèi zhēn, yú shí wéi dōng, wàn wù dào cǐ, jiē guī gēn fù mìng, shōu liǎn dōu dìng le, rú zhì jiàn de wàn shì shì fēi dōu yí dìng, què rán bù kě yì, biàn shì zhēn gù dào lǐ. zhēn hòu yòu shēng yuán, yuán yòu shēng hēng, hēng yòu shēng lì, lì yòu shēng zhēn, zhǐ guǎn rú cǐ qù, xún huán wú duān. zǒng ér yán zhī, yòu zhǐ shì yí gè yuán, gài yuán shì gè shēng yì, hēng zhǐ shì cǐ shēng yì zhī tōng, lì zhǐ shì cǐ shēng yì zhī suì, zhēn yě zhǐ shì cǐ shēng yì zhī cáng. cǐ yuán suǒ yǐ jiān tǒng sì dé, gù yuē" dà zāi qián yuán, wàn wù zī shǐ, nǎi tǒng tiān", wèi tǒng hū tiān, zé zhōng shǐ zhōu liú dōu shì yí gè yuán. zhī rén jiān tǒng sì zhě, yì lǐ zhì dōu shì rén. zhì qí wèi sì duān, zé suǒ wèi cè yǐn yī duān, yì guàn tōng hū cí xùn xiū wù shì fēi zhī duān, ér wèi zhī tǒng yān. jīn zhǐ jiù sì duān bù jué fā dòng zhī chū, zhēn qíng kěn qiè shí, biàn zì jiàn de cè yǐn guàn tōng chù. gù chéng chuán yuē: sì dé zhī yuán, yóu wǔ cháng zhī rén, piān yán zé yī shì, zhuān yán zé bāo sì zhě. kě wèi shì rén qīn qiè, wàn gǔ bù yì zhī lùn yǐ.
人性之有仁义礼智,只是天地元亨利贞之理。仁在天为元,于时为春。乃生物之始,万物于此方萌芽发露,如仁之生生,所以为众善之长也。礼在天为亨,于时为夏,万物到此时一齐盛长,众美所会聚,如经礼三百,曲礼三千,粲然文物之盛,亦众美所会聚也。义在天为利,于时为秋,盖万物到此时皆成遂,各得其所,如义断制万事,亦各得其宜。秋有肃杀气,义亦有严肃底意。智在天为贞,于时为冬,万物到此,皆归根复命,收敛都定了,如智见得万事是非都一定,确然不可易,便是贞固道理。贞后又生元,元又生亨,亨又生利,利又生贞,只管如此去,循环无端。总而言之,又只是一个元,盖元是个生意,亨只是此生意之通,利只是此生意之遂,贞也只是此生意之藏。此元所以兼统四德,故曰“大哉乾元,万物资始,乃统天”,谓统乎天,则终始周流都是一个元。知仁兼统四者,义礼智都是仁。至其为四端,则所谓恻隐一端,亦贯通乎辞逊、羞恶、是非之端,而为之统焉。今只就四端不觉发动之初,真情恳切时,便自见得恻隐贯通处。故程传曰:四德之元,犹五常之仁,偏言则一事,专言则包四者。可谓示人亲切,万古不易之论矣。
hé wèi yì lǐ zhì dōu shì rén? gài rén zhě, cǐ xīn hún shì tiān lǐ liú xíng. dào nà lǐ yí sān bǎi, wēi yí sān qiān, yì dōu hún shì zhè tiān lǐ liú xíng. dào nà yì, cái duàn qiān tiáo wàn xù, gè dé qí yí, yì dōu hún shì zhè tiān lǐ liú xíng. dào zhè zhì, fēn bié wàn shì, shì fēi gè dìng, yì dōu hún shì zhè tiān lǐ liú xíng.
何谓义礼智都是仁?盖仁者,此心浑是天理流行。到那礼仪三百,威仪三千,亦都浑是这天理流行。到那义,裁断千条万绪,各得其宜,亦都浑是这天理流行。到这智,分别万事,是非各定,亦都浑是这天理流行。
rén yì lǐ zhì sì zhě pàn zuò liǎng biān, zhǐ zuò rén yì liǎng gè. rú chūn xià qiū dōng sì shí, fēn lái zhǐ shì yīn yáng liǎng gè. chūn xià shǔ yáng, qiū dōng shǔ yīn. xià zhī tōng chàng, zhǐ shì chūn zhī fā shēng shèng dà chù. dōng zhī cáng liǎn, zhǐ shì qiū zhī sù shā guī sù chù. gù lǐ yí sān bǎi, wēi yí sān qiān, zhǐ shì tiān lǐ liú xíng xiǎn zhù chù. zhì zhī shì fēi què dìng, zhǐ shì yì zhī cái duàn gē zhèng chǔ. wén gōng yuē: lǐ zhě rén zhī zhe, zhì zhě yì zhī cáng.
仁义礼智四者判作两边,只作仁义两个。如春夏秋冬四时,分来只是阴阳两个。春夏属阳,秋冬属阴。夏之通畅,只是春之发生盛大处。冬之藏敛,只是秋之肃杀归宿处。故礼仪三百,威仪三千,只是天理流行显著处。智之是非确定,只是义之裁断割正处。文公曰:礼者仁之著,智者义之藏。
jiù shì wù yán, fù zǐ yǒu qīn biàn shì rén, jūn chén yǒu yì biàn shì yì, fū fù yǒu bié biàn shì lǐ, zhǎng yòu yǒu xù biàn shì zhì, péng yǒu yǒu xìn biàn shì xìn, cǐ yòu shì shù guān dǐ yì sī. zhōng guó gǔ jí quán lù
就事物言,父子有亲便是仁,君臣有义便是义,夫妇有别便是礼,长幼有序便是智,朋友有信便是信,此又是竖观底意思。 中国古籍全录
ruò héng ér guān zhī, yǐ rén yán zé suǒ wèi qīn yì xù bié xìn, jiē mò fēi cǐ xīn tiān lǐ liú xíng, yòu shì rén. yǐ yì yán, zé zhǐ nà hé dāng qīn hé dāng yì hé dāng bié hé dāng xù hé dāng xìn dǐ, jiē gè dāng hū lǐ zhī yí, yòu shì yì. yǐ lǐ yán, zé suǒ yǐ xíng hū qīn yì bié xù xìn zhī yǒu jié wén, yòu shì lǐ. yǐ zhì yán, zé suǒ yǐ zhī shì wǔ zhě, dāng rán ér bù mèi, yòu shì zhì. yǐ xìn yán, zé suǒ yǐ shí shì wǔ zhě, chéng rán ér bù wàng, yòu shì xìn.
若横而观之,以仁言则所谓亲、义、序、别、信,皆莫非此心天理流行,又是仁。以义言,则只那合当亲、合当义、合当别、合当序、合当信底,皆各当乎理之宜,又是义。以礼言,则所以行乎亲义别序信之有节文,又是礼。以智言,则所以知是五者,当然而不昧,又是智。以信言,则所以实是五者,诚然而不妄,又是信。
ruò yòu cuò ér yán zhī, qīn qīn, rén yě. suǒ yǐ ài qīn zhī chéng, zé rén zhī rén yě suǒ yǐ jiàn hū qīn, zé rén zhī yì yě suǒ yǐ wēn qìng dìng shěng zhī jié wén, zé rén zhī lǐ yě zì liáng zhī wú bù zhī shì ài, zé rén zhī zhì yě suǒ yǐ wéi shì qīn zhī shí, zé rén zhī xìn yě. cóng xiōng, yì yě. suǒ yǐ wéi ài xiōng zhī chéng, zé yì zhī rén yě suǒ yǐ yōng jìng zài xiōng, zé yì zhī yì yě suǒ yǐ xú xíng hòu zhǎng zhī jié wén, zé yì zhī lǐ yě zì liáng zhī wú bù zhī shì jìng, zé yì zhī zhì yě suǒ yǐ wéi cóng xiōng zhī shí, zé yì zhī xìn yě. jìng bīn, lǐ yě. suǒ yǐ kěn cè yú zhōng, zé lǐ zhī rén yě suǒ yǐ jiē dài zhī yí, zé lǐ zhī yì yě suǒ yǐ zhōu xuán zhī jié wén, zé lǐ zhī lǐ yě suǒ yǐ chóu zuò ér bù luàn, zé lǐ zhī zhì yě suǒ yǐ wéi jìng bīn zhī shí, zé lǐ zhī xìn yě. chá wù, zhì yě. shì shì fēi fēi zhī kěn cè, zé zhì zhī rén yě shì shì fēi fēi zhī dé yí, zé zhì zhī yì yě shì shì fēi fēi zhī zhōng jié, zé zhì zhī lǐ yě shì shì fēi fēi zhī yí dìng, zé zhì zhī zhì yě suǒ yǐ wéi shì fēi zhī shí, zé zhì zhī xìn yě. fù yán, xìn yě. yóu hū tiān lǐ zhī gōng, zé xìn zhī rén yě fā ér jiē tiān lǐ zhī yí, zé xìn zhī yì yě chū ér zhōng jié, zé xìn zhī lǐ yě suǒ yǐ yǒu tiáo ér bù wěn, zé xìn zhī zhì yě suǒ yǐ wéi shì yán zhī shí, zé xìn zhī xìn yě.
若又错而言之,亲亲,仁也。所以爱亲之诚,则仁之仁也;所以谏乎亲,则仁之义也;所以温凊定省之节文,则仁之礼也;自良知无不知是爱,则仁之智也;所以为事亲之实,则仁之信也。从兄,义也。所以为爱兄之诚,则义之仁也;所以庸敬在兄,则义之义也;所以徐行后长之节文,则义之礼也;自良知无不知是敬,则义之智也;所以为从兄之实,则义之信也。敬宾,礼也。所以恳恻于中,则礼之仁也;所以接待之宜,则礼之义也;所以周旋之节文,则礼之礼也;所以酬酢而不乱,则礼之智也;所以为敬宾之实,则礼之信也。察物,智也。是是非非之恳恻,则智之仁也;是是非非之得宜,则智之义也;是是非非之中节,则智之礼也;是是非非之一定,则智之智也;所以为是非之实,则智之信也。复言,信也。由乎天理之公,则信之仁也;发而皆天理之宜,则信之义也;出而中节,则信之礼也;所以有条而不紊,则信之智也;所以为是言之实,则信之信也。
gù yǒu rén yì lǐ zhì xìn zhōng zhī rén, yǒu rén yì lǐ zhì xìn zhōng zhī yì, yǒu rén yì lǐ zhì xìn zhōng zhī lǐ, yǒu rén yì lǐ zhì xìn zhōng zhī zhì, yǒu rén yì lǐ zhì xìn zhōng zhī xìn, yǒu rén zhōng zhī rén yì lǐ zhì xìn, yǒu yì zhōng zhī rén yì lǐ zhì xìn, yǒu lǐ zhōng zhī rén yì lǐ zhì xìn, yǒu zhì zhōng zhī rén yì lǐ zhì xìn, yǒu xìn zhōng zhī rén yì lǐ zhì xìn.
故有仁义礼智信中之仁,有仁义礼智信中之义,有仁义礼智信中之礼,有仁义礼智信中之智,有仁义礼智信中之信,有仁中之仁义礼智信,有义中之仁义礼智信,有礼中之仁义礼智信,有智中之仁义礼智信,有信中之仁义礼智信。
zì qí guò jiē chù yán zhī, rú rén shēng lǐ liú xíng zhōng, biàn yùn niàng gè lǐ zhī gōng xùn jié wén lái. lǐ gōng xùn jié wén zhōng, biàn yùn niàng gè yì zhī cái duàn dé yí lái. yì cái duàn dé yí zhōng, biàn yùn niàng gè zhì zhī shì fēi yí dìng lái. dào zhè zhì shì fēi yí dìng chù, yǐ shōu cáng le, yú qí zhōng yòu fù yùn niàng rén zhī shēng lǐ liú xíng lái. yuán zì yǒu mài luò xiāng yīn, fēi shì jiè fēn jié rán bù xiāng jí.
自其过接处言之,如仁生理流行中,便酝酿个礼之恭逊节文来。礼恭逊节文中,便酝酿个义之裁断得宜来。义裁断得宜中,便酝酿个智之是非一定来。到这智是非一定处,已收藏了,于其中又复酝酿仁之生理流行来。元自有脉络相因,非是界分截然不相及。
wǔ zhě suí gǎn ér fā, suí yòng ér yīng, huò cái yī chù ér jù dòng, huò xiāng jiāo cuò ér hù xiàn, huò zhì rán yǒu xù ér bù wěn, huò zá rán bìng chū ér bù kě yǐ xù yán. dà chù zé dà yǒu, xiǎo chù zé xiǎo yǒu, shū chù zé shū yǒu, mì chù zé mì yǒu, zòng héng diān dǎo, wú suǒ bù tōng.
五者随感而发,随用而应,或才一触而俱动,或相交错而互见,或秩然有序而不紊,或杂然并出而不可以序言。大处则大有,小处则小有,疏处则疏有,密处则密有,纵横颠倒,无所不通。
jiàn rén zhī zāi shāng, zé wèi zhī cè rán, ér bì fèn qí suǒ yǐ shāng zhī zhě, shì rén zhōng hán dài yì lái jiàn rén zhī bù shàn, zé wèi zhī zēng wù, ér bì yù qí gǎi yǐ cóng shàn, shì yì zhōng hán dài rén lái jiàn dà bīn wèi zhī zhì jìng, bì zhào gù wéi kǒng qí shī yí, shì lǐ zhōng hán dài zhì lái jiàn wù zhī měi è hēi bái, wèi zhī biàn bié, bì zì gè yǒu dìng fēn, bù xiāng luàn, shì zhì zhōng hán dài lǐ lái. zhōng guó gǔ jí quán lù
见人之灾伤,则为之恻然,而必愤其所以伤之者,是仁中含带义来;见人之不善,则为之憎恶,而必欲其改以从善,是义中含带仁来;见大宾为之致敬,必照顾惟恐其失仪,是礼中含带智来;见物之美恶黑白,为之辨别,必自各有定分,不相乱,是智中含带礼来。 中国古籍全录
kǒng mén jiào rén, qiú rén wèi dà. zhǐ zhuān yán rén, yǐ rén hán wàn shàn, néng rén zé wàn shàn zài qí zhōng yǐ. zhì mèng zǐ, nǎi jiān rén yì duì yán zhī, yóu sì shí zhī yīn yáng yě.
孔门教人,求仁为大。只专言仁,以仁含万善,能仁则万善在其中矣。至孟子,乃兼仁义对言之,犹四时之阴阳也。
zì kǒng mén hòu, rén dōu bù shí rén. hàn rén zhǐ bǎ zuò ēn huì shuō, shì yòu tài ní le ài. yòu jiù shàng qǐ lóu qǐ gé, jiāng rén kàn de quán cū le, gù hán zi suì yǐ bó ài wèi rén. zhì chéng zǐ shǐ fēn bié dé míng bái, wèi" rén shì xìng, ài shì qíng". rán zì chéng zǐ cǐ yán yī chū, mén rén yòu jiāng ài quán diào le, yī xiàng qiú gāo yuǎn qù. bù zhī rén shì ài zhī xìng, ài shì rén zhī qíng, ài suī bù kě yǐ zhèng míng rén, ér rén yì qǐ néng lí dé ài? shàng cài suì zhuān yǐ zhī jué yán rén, yòu liú rù fú shì" zuò yòng shì xìng" zhī shuō qù. fū rén zhě gù néng zhī jué, wèi zhī jué wèi rén zé bù kě. ruò néng zhuǎn yī bù kàn, zhǐ zhī jué chún shì lǐ, biàn shì rén yě. guī shān yòu yǐ" wàn wù yǔ wǒ wèi yī" wèi rén tǐ. fū rén zhě gù néng yǔ wù wèi yī, wèi yǔ wù wèi yī wèi rén zé bù kě. cǐ nǎi shì rén zhī liàng. ruò néng zhuǎn yī bù kàn, zhǐ yú yǔ wù wèi yī zhī qián, chè biǎo lǐ chún shì tiān lǐ, liú xíng wú jiàn, biàn shì rén yě. lǚ shì kè jǐ míng yòu yù kè qù yǒu jǐ, xū yǔ wù hé wéi yī tǐ fāng wèi rén, rèn de rén dōu kuàng dàng zài wài le, yú wǒ dōu wú tǒng shè. bì jǐ yǔ wù duì shí, fāng xià de kè jǐ gōng fū. ruò píng jū dú chǔ, bù yǔ wù duì shí, gōng fū biàn wú kě xià shǒu chù. kě wèi shū kuò zhī shén! jù qí shí, jǐ rú hé dé yǔ wù hé yī? dòng rán bā huāng, rú hé dé jiē zài wǒ tà zhī nèi? cǐ bù guò zhǐ shì xiǎng xiàng gè rén zhōng dà dǐ qì xiàng rú cǐ ěr, rén shí hé zài yān! shū shī xiàng lái kǒng mén chuán shòu xīn fǎ běn zhǐ. qí tā mén rén yòu qiǎn, jiē wú yǒu shuō de qīn qiè zhě.
自孔门后,人都不识仁。汉人只把做恩惠说,是又太泥了爱。又就上起楼起阁,将仁看得全粗了,故韩子遂以博爱为仁。至程子始分别得明白,谓“仁是性,爱是情”。然自程子此言一出,门人又将爱全掉了,一向求高远去。不知仁是爱之性,爱是仁之情,爱虽不可以正名仁,而仁亦岂能离得爱?上蔡遂专以知觉言仁,又流入佛氏“作用是性”之说去。夫仁者固能知觉,谓知觉为仁则不可。若能转一步看,只知觉纯是理,便是仁也。龟山又以“万物与我为一”为仁体。夫仁者固能与物为一,谓与物为一为仁则不可。此乃是仁之量。若能转一步看,只于与物为一之前,彻表里纯是天理,流行无间,便是仁也。吕氏克己铭又欲克去有己,须与物合为一体方为仁,认得仁都旷荡在外了,于我都无统摄。必己与物对时,方下得克己工夫。若平居独处,不与物对时,工夫便无可下手处。可谓疏阔之甚!据其实,己如何得与物合一?洞然八荒,如何得皆在我闼之内?此不过只是想像个仁中大抵气象如此耳,仁实何在焉!殊失向来孔门传授心法本旨。其他门人又浅,皆无有说得亲切者。
chéng zǐ lùn" xīn pì rú gǔ zhǒng, shēng zhī xìng biàn shì rén", cǐ yī yǔ shuō de jí qīn qiè. zhǐ àn cǐ wéi zhǔn qù kàn, gèng jiān suǒ wèi" rén shì xìng ài shì qíng" jí" rén bù kě xùn jué yǔ gōng, ér yǐ rén tǐ zhī, gù wèi rén" děng shù yǔ xiāng cān zhào, tǐ rèn chū lái, zé zhǔ yì bù chà ér rén kě dé yǐ.
程子论“心譬如榖种,生之性便是仁”,此一语说得极亲切。只按此为准去看,更兼所谓“仁是性、爱是情”及“仁不可训觉与公,而以人体之,故为仁”等数语相参照,体认出来,则主意不差而仁可得矣。
rén yǒu yǐ lǐ yán zhě, yǒu yǐ xīn yán zhě, yǒu yǐ shì yán zhě. yǐ lǐ yán, zé zhǐ shì cǐ xīn quán tǐ tiān lǐ zhī gōng, rú wén gōng suǒ wèi" xīn zhī dé, ài zhī lǐ", cǐ shì yǐ lǐ yán zhě yě. xīn zhī dé, nǎi zhuān yán ér qí tǐ yě. ài zhī lǐ, nǎi piān yán ér qí yòng yě. chéng zǐ yuē: rén zhě tiān xià zhī gōng, shàn zhī běn yě. yì yǐ lǐ yán zhě yě. yǐ xīn yán, zé zhī cǐ xīn chún shì tiān lǐ zhī gōng, ér jué wú yī háo rén yù zhī sī yǐ jiān zhī yě. rú fū zǐ chēng" huí yě sān yuè bù wéi rén", chéng zǐ wèi" zhǐ shì wú xiān háo sī yù, shǎo yǒu sī yù biàn shì bù rén", jí" yōng yě bù zhī qí rén" děng lèi, jiē shì yǐ xīn yán zhě yě. yǐ shì yán, zé zhǐ shì dāng lǐ ér wú sī xīn zhī wèi. rú yí qí qiú rén ér dé rén yīn yǒu sān rén, jí zi wén zhī zhōng wén zi zhī qīng, jiē" wèi zhī, yān dé rén" děng lèi shì yě. ruò yǐ yòng gōng yán, zé zhǐ shì qù rén yù, fù tiān lǐ, yǐ quán qí běn xīn zhī dé ér yǐ yǐ. rú fū zǐ dāng shí dá qún zǐ wèn rén, suī gè suí qí cái zhì bìng tòng zhī bù tóng, ér qí zhǐ yì suǒ guī, dà gài bù yuè hū cǐ.
仁有以理言者,有以心言者,有以事言者。以理言,则只是此心全体天理之公,如文公所谓“心之德,爱之理”,此是以理言者也。心之德,乃专言而其体也。爱之理,乃偏言而其用也。程子曰:仁者天下之公,善之本也。亦以理言者也。以心言,则知此心纯是天理之公,而绝无一毫人欲之私以间之也。如夫子称“回也三月不违仁”,程子谓“只是无纤毫私欲,少有私欲便是不仁”,及“雍也不知其仁”等类,皆是以心言者也。以事言,则只是当理而无私心之谓。如夷齐求仁而得仁、殷有三仁,及子文之忠、文子之清,皆“未知,焉得仁”等类是也。若以用功言,则只是去人欲,复天理,以全其本心之德而已矣。如夫子当时答群子问仁,虽各随其才质病痛之不同,而其旨意所归,大概不越乎此。